Κάθε Δεκέμβρης μοιάζει με μια παγίδα που έχουμε οι ίδιοι στήσει για τον εαυτό μας. Πιστεύουμε ότι την ελέγχουμε, την προβλέπουμε, την κατανοούμε και κάθε Ιανουάριο, ξετυλίγεται η ίδια ιστορία: οι λογαριασμοί δεν βγαίνουν, ο προϋπολογισμός διαλύεται, οι προθέσεις αποδεικνύονται αδύναμες. Όλοι γνωρίζουμε ότι ξοδεύουμε παραπάνω απ’ όσο θέλαμε κι όμως το ξανακάνουμε. Δεν είναι απλή αδυναμία, κάτι πιο βαθύ παίζεται εδώ, κάτι που αγγίζει τον τρόπο που είμαστε φτιαγμένοι. 

Η ενστικτώδης ερμηνεία είναι πάντα η ίδια: δεν είχαμε πειθαρχία, δεν είχαμε αυτοέλεγχο, πέσαμε θύματα της διαφήμισης. Αυτές οι εξηγήσεις είναι επιφανειακές. Δε λαμβάνουν υπόψη πως άνθρωποι που διαχειρίζονται με επιτυχία σύνθετα επαγγελματικά ζητήματα, που κρατούν οικογένειες όρθιες, που αντιμετωπίζουν καθημερινά δύσκολες αποφάσεις, ξαφνικά παραδίδονται μπροστά σε μια στοίβα δώρων, προσφορών, στολισμών και εορταστικών εξόδων. Δεν πρόκειται για έλλειψη νοημοσύνης, αλλά για σύγκρουση μέσα στον ψυχισμό. 

Ο Πλάτωνας το είχε εντοπίσει προτού το ανακαλύψει η ψυχολογία. Στην Πολιτεία μίλησε για τρία στοιχεία του νου: τη λογική, την επιθυμία και το θυμικό. Το θυμικό, το κομμάτι μας που διψά για αναγνώριση, αξιοπρέπεια, ταυτότητα δεν στηρίζει πάντα τη λογική. Μπορεί να συμμαχήσει με την επιθυμία και τότε δημιουργείται ένας μηχανισμός  

Η επιθυμί από μόνη της, δεν είναι αρκετή. Θέλουμε να αγοράσουμε πράγματα, να εντυπωσιάσουμε, να προσφέρουμε, όλοι το θέλουν. Αυτό που καταρρέει δεν είναι το budget, αλλά η ισορροπία. Στις γιορτές στο πλευρό της επιθυμίας στέκεται το θυμικό: «Τι είδους άνθρωπος είμαι αν δεν δώσω το τέλειο δώρο;» «Τι εικόνα θα δείξω αν επαναλάβω τα περσινά στολίδια;» «Τι θα σκεφτούν αν δεν αγοράσω κάτι ‘σωστό’;» 

Το μάρκετινγκ δεν στοχεύει την ανάγκη, αλλά τον ρόλο. Κοσμήματα δεν αγοράζονται επειδή χρειάζονται, αλλά επειδή “αποδεικνύουν την αγάπη”. Παιχνίδια δεν αγοράζονται επειδή κάποιο παιδί θα τα χρειαστεί, αλλά επειδή «είναι μια φορά το χρόνο και πρέπει να είναι τέλεια». Η Coca-Cola δεν παραπέμπει σε αναψυκτικό, κάνει τις διαφημίσεις της για να σου περάσει το αίσθημα του ανήκειν. 

 Η υπερκατανάλωση δεν είναι αριθμός. Είναι καθρέφτης. Η θέληση είναι εργαλείο της λογικής, αλλά ο αντίπαλος δεν είναι μόνο η επιθυμία. Είναι η επιθυμία ενισχυμένη από την ανάγκη εξήγησης του εαυτού: του ποιος είσαι, τι αξίζεις, τι σηματοδοτείς. Είμαστε κουρασμένοι, συγκινησιακά φορτισμένοι, κοινωνικά πιεσμένοι, βιολογικά ευάλωτοι. Ο εγκέφαλος αναζητά άμεση ανταμοιβή ως αντίδοτο στο στρες και το σύστημα καταρρέει. 

Ο Πλάτωνας έδωσε και την απάντηση: ο σωστός στόχος δεν είναι να νικήσει η λογική, αλλά να καθιερωθεί ένας εσωτερικός νόμος, μια ψυχική “πολιτεία”, όπου και τα τρία στοιχεία λειτουργούν εντός συμφωνημένου πλαισίου. Όπου η επιθυμία δεν εκτελεί τη δική της ατζέντα, όπου το θυμικό δε φουσκώνει πάνω από τα όριά του, όπου η λογική δεν κυβερνά μέσω καταστολής, αλλά μέσω αρμονίας. Χριστούγεννα χωρίς υπερκατανάλωση δε σημαίνουν λιγότερη αγάπη. 

Αν θέλουμε πραγματικά να αλλάξει η υπερκατανάλωση, δεν αρκεί να σχεδιάσουμε καλύτερο budget. Πρέπει να σχεδιάσουμε μία προσωπικότητα που δεν συνδέει την ταυτότητά του με τιμολόγια, που δεν επιτρέπει στον Δεκέμβριο να του υπαγορεύει τον ρόλο του, που δεν αφήνει τη συμμαχία επιθυμίας–θυμικού να υπερισχύει. Αν υπάρχει κάτι χρήσιμο σε αυτή τη συνειδητοποίηση, είναι η μετάθεση της εστίασης: από το αποτέλεσμα στην αιτία. Από το |ξόδεψα πολύ” στο “γιατί αυτό με όρισε;”. Από την κόπωση της άρνησης στην αξιοπρέπεια της επιλογής. 

Το ζήτημα δεν είναι πως θα ξοδέψεις λιγότερο τα Χριστούγεννα. Είναι πως θα ζήσεις λιγότερο υπό την επιρροή του βλέμματος των άλλων, πως θα αποσυνδέσεις την επιθυμία από την απόδειξη και την ταυτότητα από την κατανάλωση. Αυτό είναι το πραγματικό νόημα της υπερκατανάλωσης κι αυτό μπορεί να αλλάξει, αλλά μόνο αν αλλάξουμε τη θέση από την οποία κοιτάμε τον εαυτό μας. Επομένως απαιτείται δουλειά μέσα μας όλον τον χρόνο για να βρούμε την ισορροπία στο φινάλε τους έτους. 

*Mε στοιχεία από το Psychology Today 

 

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.