Ζούμε σε μια εποχή που η αλήθεια είναι θραύσματα. Δεν υπάρχει πια ολόκληρη, μόνο κομμάτια που φωτίζονται επιλεκτικά ανάλογα με το ποιος κρατάει τον φακό. Στο τοπίο της πληροφορίας κάθε είδηση είναι ένας αντικατοπτρισμός: κάτι που μοιάζει αληθινό, αλλά όσο το πλησιάζεις τόσο διαλύεται. Το ονομάζουμε “παραπληροφόρηση”, αλλά στην πραγματικότητα είναι κάτι πιο βαθύ: ένα σύστημα εξουσίας μεταμφιεσμένο σε τυχαία λάθη. 

Για χρόνια μάθαμε να θεωρούμε ότι το πρόβλημα βρίσκεται στους ανθρώπους που “την πατάνε”. Ότι η παραπληροφόρηση είναι αποτέλεσμα αφέλειας, έλλειψης παιδείας, έλλειψης κριτικής σκέψης. Μας είπαν πως φταίει ο τρόπος που ο εγκέφαλος λειτουργεί: η επιβεβαιωτική προκατάληψη, η ανάγκη να πιστεύουμε αυτά που ήδη πιστεύουμε, η τάση να απορρίπτουμε ό,τι μας ενοχλεί και βέβαια όλα αυτά είναι αλήθεια, αλλά όχι ολόκληρη. Γιατί η παραπληροφόρηση δεν είναι φυσικό φαινόμενο. Αποτελεί κατασκευή. 

Σύμφωνα με τον κοινωνικό ψυχολόγο Jais Adam-Troian, η παραπληροφόρηση δεν είναι μια απλή παρανόηση που ταξιδεύει από στόμα σε στόμα. Είναι προληπτική επιθετικότητα, ένα εργαλείο που χρησιμοποιείται συνειδητά για να κερδηθεί δύναμη. Δεν είναι ο ιός που μολύνει τη σκέψη, αλλά το βιολογικό όπλο που κατασκευάστηκε για να τη μολύνει και η διαφορά είναι τεράστια. 

Οι πιο επικίνδυνες ψευδείς αφηγήσεις δεν προέρχονται από “παρεξηγημένους πολίτες του διαδικτύου”. Είναι προϊόντα οργανωμένων μηχανισμών, σχεδιασμένα με ακρίβεια για να κατευθύνουν τη μαζική συνείδηση. Από την “κλεμμένη” εκλογή του 2020 στις ΗΠΑ μέχρι τις δικαιολογίες για την εισβολή στην Ουκρανία, τα μεγάλα ψεύδη δεν γεννιούνται, κατασκευάζονται και εξαπολύονται μεθοδικά με στόχο να διαβρώσουν θεσμούς, να διχάσουν κοινωνίες, να καταστήσουν την αλήθεια αντικείμενο διαπραγμάτευσης. 

Η παραπληροφόρηση επομένως δεν είναι πρόβλημα πίστης, είναι πρόβλημα εξουσίας. Όπως το κουτσομπολιό ενός μικρού χωριού λειτουργεί για να ενισχύσει κάποιους και να αποδυναμώσει άλλους, έτσι και η μαζική παραπληροφόρηση λειτουργεί ως όπλο για να εδραιώσει τους ήδη ισχυρούς. Είναι το όπλο εκείνων που δεν μπορούν να ελέγξουν τις πράξεις, αλλά μπορούν να ελέγξουν τις αφηγήσεις. 

Μέσα σε αυτή τη θάλασσα από ψεύδη, συνεχίζουμε να εκπαιδευόμαστε να “προσέχουμε”. Να ελέγχουμε τις πηγές, να μη μοιραζόμαστε εύκολα, να γινόμαστε πιο επιφυλακτικοί. Όλα αυτά βέβαια έχουν αξία, αλλά κρύβουν μια σιωπηλή μετατόπιση: την ευθύνη. Όταν η παραπληροφόρηση παρουσιάζεται μόνο ως πρόβλημα ατομικής κρίσης, οι δράστες μένουν στο σκοτάδι. Η κοινωνία εκπαιδεύεται να κατηγορεί τα θύματα. 

Η λύση δεν μπορεί να είναι μόνο “να σκεφτόμαστε καλύτερα”. Πρέπει να αναγνωρίσουμε ποιοι παράγουν τα ψεύδη και να τους αντιμετωπίσουμε με τους όρους που αρμόζουν σε κάθε πράξη επιθετικότητας: με πρόβλεψη, αποκάλυψη και συνέπειες. 

Ο Adam-Troian προτείνει τρεις άξονες:

Πρώτον, να χαρτογραφήσουμε τις τακτικές των δραστών. Ποιοι είναι, πως λειτουργούν, πως χειρίζονται τα συναισθήματα, πως χτίζουν πειστικές ψευδαισθήσεις.
Δεύτερον, να δημιουργήσουμε προγνωστικά μοντέλα: όπως υπάρχουν εργαλεία για την πρόβλεψη βίαιων ενεργειών, έτσι μπορούμε να προβλέπουμε και τις καμπάνιες παραπληροφόρησης, να εντοπίζουμε εγκαίρως τις πηγές πριν εξαπλωθούν.
Τρίτον, να σχεδιάσουμε συστημικές παρεμβάσεις  (νομικές, τεχνολογικές, πολιτικές). Γιατί η παραπληροφόρηση δεν σταματά με fact-checking, αλλά με λογοδοσία. Με νόμους που θα αναγκάζουν τα μέσα να αποκαλύπτουν ποιος πληρώνει τις καμπάνιες τους, με κυρώσεις για τις εταιρείες που επωφελούνται από το ψεύδος. 

Η αλήθεια είναι πως η παραπληροφόρηση δε θα εξαφανιστεί. Όπως δεν εξαφανίζεται ποτέ η ανάγκη των ανθρώπων να πιστεύουν, να ελπίζουν, να ανήκουν. Όμως μπορούμε να την περιορίσουμε, αν σταματήσουμε να την αντιμετωπίζουμε σαν πρόβλημα αφέλειας και την δούμε ως αυτό που είναι: μηχανισμό εξουσίας. 

Σε κάθε εποχή οι εξουσίες είχαν το ίδιο όπλο: τον έλεγχο της αφήγησης. Από τα βασιλικά διατάγματα και τα καθεστωτικά δελτία τύπου ως τα σημερινά memes, ο έλεγχος της πληροφορίας καθορίζει το ποιος έχει το πάνω χέρι. Η παραπληροφόρηση απλως εκσυγχρόνισε το όπλο. Το έκανε ταχύτερο, φθηνότερο, αόρατο. 

Εμείς μέσα σε αυτόν τον καταιγισμό, έχουμε μάθει να υποψιαζόμαστε τα πάντα κι αυτό είναι ίσως η πιο επικίνδυνη συνέπεια: η κόπωση της αλήθειας. Όταν δεν εμπιστεύεσαι τίποτα, είσαι πιο εύκολος να χειραγωγηθείς. Όταν όλα μοιάζουν ψεύτικα, όποιος φωνάζει πιο δυνατά κερδίζει. 

Αυτό είναι το μεγάλο παράδοξο της εποχής μας: όσο περισσότερο μιλάμε για την παραπληροφόρηση, τόσο βαθύτερα βυθιζόμαστε μέσα της, γιατί κάθε αποκάλυψη ενός ψέματος γεννά δύο καινούρια, και κάθε απόπειρα να εξηγήσουμε τι είναι αλήθεια μοιάζει να χάνεται μέσα σε μια ομίχλη που πυκνώνει. 

Όμως ίσως εκεί να βρίσκεται η λύση. Όχι στην απόλυτη βεβαιότητα, αλλά στην επαγρύπνηση. Στην κατανόηση ότι η αλήθεια δεν είναι δεδομένη, είναι ευθύνη. Ότι τα ψεύδη αφήνουν ίχνη και το χρέος μας δεν είναι να τα σβήνουμε, αλλά να τα ακολουθούμε ως εκεί που οδηγούν: στα κέντρα εξουσίας που τα παράγουν. 

Στο τέλος η παραπληροφόρηση δεν είναι ζήτημα γνώσης. Είναι ζήτημα ποιος ωφελείται και αν δεν μπορούμε να εντοπίσουμε ποιος ωφελείται από το ψέμα, τότε το ψέμα έχει ήδη κερδίσει. Τα ίχνη της παραπληροφόρησης είναι παντού, στα timelines μας, στα δελτία ειδήσεων, στις ιδιωτικές μας συνομιλίες. Το ερώτημα δεν είναι πως να τα εξαφανίσουμε, αλλά πως να τα διαβάσουμε, γιατί μόνο όταν μάθουμε να διαβάζουμε τα ίχνη, θα μπορέσουμε να ξαναβρούμε τον δρόμο προς κάτι που μοιάζει με αλήθεια. 

*Με στοιχεία από το Psychology Today 

 

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.