Είμαστε κοινωνικά όντα, που υποφέρουμε από το άγχος του διαχωρισμού μας από τον κόσμο. Ο πολιτισμός μας παρέχει πλανερά και εύκολα μέσα για να κατευθύνει εκεί που θέλει αυτό το άγχος μας – κυρίως μέσα από την ομοιομορφία. Μας καλεί να καταναλώνουμε τα ίδια αγαθά, να προσδιορίζουμε τους εαυτούς μας μέσα από τη συμμόρφωση και κάποιες ασήμαντες ψευτοδιαφοροποιήσεις. Αν όμως μας λείπει το θάρρος να είμαστε ξεχωριστές ατομικότητες, δεν θα κατορθώσουμε ποτέ μας να φτάσουμε την αγάπη, καθώς «η αγάπη είναι ένωση κάτω από την προϋπόθεση της διατήρησης της ακεραιότητας του καθενός». Αγάπη δεν σημαίνει να παίρνεις ούτε είναι απλώς ένας τρόπος για να ξεφύγουμε από την ανασφάλεια· ξεκινά με το να δίνεις – να δίνεις χαρά, ενδιαφέρον, κατανόηση, χιούμορ, λύπη, όλων των ειδών τις «εκδηλώσεις και εκφάνσεις αυτού που είναι ολοζώντανο μέσα μας».

Το1956, ο Γερμανός κοινωνικός ψυχολόγος, ψυχαναλυτής και φιλόσοφος Έριχ Φρομ έγραψε μια διεισδυτική κριτική για τις επιπτώσεις του καπιταλισμού στην αγάπη. Στο βιβλίο του Η τέχνη της αγάπης ανέλυσε την επιρροή του οικονομικού συστήματος και πρότεινε λύσεις για τα αναδυόμενα προβλήματα που προκύπτουν από αυτή τη σχέση. Σε αυτό το πρώτο άρθρο μιας σειράς δύο τμημάτων, θα διερευνήσουμε την ερωτική πραγματικότητα του 2023.

Μια ελεύθερη αγορά της αγάπης

«Οι ανθρώπινες σχέσεις είναι σχέσεις αλλοτριωμένων αυτομάτων», λέει ο Φρομ και εξηγεί: « Τα αυτόματα δεν μπορούν να αγαπήσουν- μπορούν να ανταλλάσσουν τα “πακέτα προσωπικότητάς” τους και να ελπίζουν σε μια δίκαιη συμφωνία».

Δεν ακούγεται άσχημο, έτσι δεν είναι; Τελειώσαμε με τους περιορισμούς των επιλογών, τον διαχωρισμό και τους κανονισμένους γάμους! Ο καθένας είναι ελεύθερος να αγαπήσει όσο έντονα και όσο ευρέως επιθυμεί.

Μπορεί να διεκδικεί όποιον θέλει. Μπορείτε να τερματίσετε τη σχέση σας ανά πάσα στιγμή. Μπορείτε να έχετε έναν εραστή, πολλούς εραστές ή και κανέναν! Μπορείτε να βγαίνετε με ενήλικες διαφόρων ηλικιακών ομάδων, με άτομα διαφορετικών φυλών ή και του ίδιου φύλου.

Γιατί λοιπόν οι περισσότεροι από εμάς δεν είμαστε ικανοποιημένοι σε αυτό το καθεστώς απόλυτης ελευθερίας;

«Όπως η σύγχρονη μαζική παραγωγή απαιτεί την τυποποίηση των εμπορευμάτων, έτσι και η κοινωνική πρόοδος απαιτεί την τυποποίηση του ανθρώπου και αυτή η τυποποίηση ονομάζεται “ισότητα“», μας λέει ο Φρομ.

Η ελευθερία δεν υπάρχει εξαρχής

Ο καπιταλισμός είναι απλώς μια καλά καμουφλαρισμένη μορφή συμμόρφωσης. Είναι ένας παγκόσμιος λαβύρινθος από περιστρεφόμενα γρανάζια καλυμμένα από emojis και glitter. Προσφέρει στους ανθρώπους την «ελευθερία» να πάρουν τη θέση ενός γραναζιού. Σίγουρα, δε λέω, δεν θα ήταν καλύτερο να είχαμε τους καταναγκασμούς του παρελθόντος ή να αναγκαζόμασταν σε αυτή τη θέση από ένα αυταρχικό καθεστώς. Ωστόσο, θα ήταν υποκριτικό να αποκαλέσουμε κάτι τέτοιο «ελευθερία».

Η ελεύθερη αγορά είναι κατακλεισμένη από κάθετες μπάρες γραπτών και άγραφων κανόνων. Σκεφτείτε ελεύθερα εκφράζοντας την ατομική σας ελευθερία συμφωνώντας μαζί μας. Φάτε όταν σας λένε να φάτε. Φορέστε αυτό για να εκφράσετε το μοναδικό σας προσωπικό στυλ, ώστε να ταιριάζουμε όλοι μεταξύ μας.

Ωστόσο, κάτω από τους πολιτικά ορθούς κανόνες των τμημάτων ανθρώπινου δυναμικού των εταιριών, κρύβεται η μία αληθινή εντολή που λέει: όλα είναι ένα εμπόρευμα.

«Η ζωή δεν έχει άλλο στόχο εκτός από αυτόν της κίνησης, δεν έχει άλλη αρχή εκτός από αυτή της δίκαιης ανταλλαγής, δεν έχει άλλη ικανοποίηση εκτός από αυτή της κατανάλωσης».

Όταν καταγγέλλει την καταναλωτική μας κουλτούρα – ο Φρομ καταφεύγει στη μεταφορά: «Ο κόσμος είναι ένα μεγάλο αντικείμενο για την όρεξή μας, ένα τεράστιο μήλο, ένα τεράστιο μπουκάλι, ένα τεράστιο στήθος· κι εμείς απομυζούμε, πάντοτε κάτι προσμένουμε, πάντοτε ελπίζουμε – και πάντοτε στο τέλος απογοητευόμαστε».

Οι ζωές των ανθρώπων χρησιμοποιούνται ως εμπορεύματα. Έχεις ζωή; Υπέροχα. Γράψτε γι’ αυτήν, τραγουδήστε γι’ αυτήν, ποστάρετε γι’ αυτήν, κοινοποιήστε την για να τη δουν όλοι! Αν είσαι λίγο πρωτότυπος ή/και ελκυστικός, οι πιθανότητες είναι ότι θα βγάλεις λεφτά!

Ο έρωτας δεν αποτελεί εξαίρεση στην αγορά. Το λάδι που λιπαίνει τα γρανάζια στάζει μέχρι τις καρδιές μας. Τα χαρτονομίσματα φράζουν τις αορτές.

Μας λένε ότι πρέπει να περνάμε καλά, οπότε διεκδικούμε τις κορυφές του έρωτα και του οργασμού. Μας λένε ότι αξίζουμε το καλύτερο, οπότε συνεχίζουμε να σκρολάρουμε στα dating ups και να κοσκινίζουμε τα suggestions, μέχρι να εμφανιστεί το «τέλειο πακέτο». Μας λένε ότι η μεγαλύτερη ποικιλία είναι καλύτερη, οπότε πηδάμε στον επόμενο γιατί πρέπει να δοκιμάσουμε όλες τις γεύσεις. Μας λένε ότι το να είμαστε μόνοι είναι πρόβλημα, οπότε ψάχνουμε απεγνωσμένα να βρούμε κάποιον, ανεξάρτητα από το πόση δυσφορία ή επιπλέον προβλήματα μας δημιουργεί η παρουσία του.

Δύο άτομα ερωτεύονται έτσι όταν αισθάνονται ότι έχουν βρει το καλύτερο αντικείμενο που διατίθεται στην αγορά, λαμβάνοντας υπόψη τους περιορισμούς της δικής τους «ανταλλακτικής αξίας» Για τον άντρα, μία ελκυστική κοπέλα –και για τη γυναίκα ένας ελκυστικός άντρας– είναι τα έπαθλα τα οποία κυνηγούν. «Ελκυστικός» σημαίνει συνήθως ένα όμορφο δέμα από χαρίσματα που είναι δημοφιλή και έχουν μεγάλη ζήτηση στην αγορά προσωπικότητας. Αυτό βέβαια που κάνει ένα άτομο ελκυστικό με πιο ειδικό τρόπο εξαρτάται από τη μόδα της εποχής, τόσο όσον αφορά στο σώμα όσο και όσον αφορά στο πνευματικό επίπεδο.

Χωρίς να το καταλαβαίνουμε, στις ερωτικές σχέσεις γινόμαστε ο ένας υπάλληλος του άλλου. Κάθε λέξη, κάθε πράξη γίνεται εμπόριο, συναλλαγή, συμφωνία. Θέλουμε να είμαστε ικανοποιημένοι με το προϊόν μας, αλλά θέλουμε και ένα καλό review.

Για τον Φρομ, η αγάπη είναι μία εξέγερση ενάντια στο εμπορικό ιδεώδες. Βλέπει με ιδιαίτερη περιφρόνηση τα άρθρα των περιοδικών με τα γυαλιστερά εξώφυλλα, στα οποία ο γάμος αντιμετωπίζεται ως μία εμπορική συμφωνία. Αυτή η «ομάδα των δύο που λειτουργεί ομαλά», γράφει, «δεν γίνεται ποτέ τίποτα περισσότερο από μία καλολαδωμένη συνεργασία ανάμεσα σε δύο άτομα που παραμένουν για όλη τους τη ζωή ξένα μεταξύ τους». Ακόμη και η αγάπη σαν «καταφύγιο απέναντι στη μοναξιά» είναι καταδικασμένη να αποτύχει. Το να αγαπάς σημαίνει από τη φύση του να είσαι συνδεδεμένος με ολόκληρο το ανθρώπινο είδος έχοντας τα μάτια σου ανοιχτά, ώστε να είσαι πάντοτε αντικειμενικός με όλους ανεξαιρέτως τους ανθρώπους. «Αν κάποιος θελήσει να κρατήσει την αντικειμενικότητά του μόνο για το πρόσωπο που αγαπά και πιστεύει ότι του είναι περιττή στις σχέσεις του με τον υπόλοιπο κόσμο, σύντομα θα ανακαλύψει ότι αποτυγχάνει σε όλες ανεξαιρέτως τις σχέσεις του».

Είμαστε τόσο απορροφημένοι κάθε δευτερόλεπτο της ημέρας που παραμελούμε τα βαθιά ριζωμένα προβλήματά μας. Τα καλύπτουμε με σειρές, ταινίες, επικαιρότητα και αγορές. Συνεχίζουμε να τα πνίγουμε στα likes, στα καρδουλώματα, τα shares και τα retweets. Δεν λύνουμε τα προβλήματα της προσωπικότητάς μας. Ψάχνουμε για κάποιον άλλον, με το δικό του σάκο προβλημάτων, ώστε να συγχωνευτούμε σε έναν ενιαίο αυτοεξυπηρετούμενο οργανισμό που θα εκπέμπει στον κόσμο διπλάσια επίπεδα εγωισμού! Αποφεύγουμε να πληγώνουμε ο ένας τον εγωισμό του άλλου, αντί να τον υπερβαίνουμε αμοιβαία.

Θέλουμε τον ιδανικό σύντροφο για κωπηλασία να κάθεται δίπλα μας στη βάρκα του διαχωρισμού μας κάνοντας κύκλους σε μια θάλασσα εχθρότητας. Αλλά αυτόν που θεωρούμε ιδανικό σύντροφο, είναι συνήθως κάτι περισσότερο από αυτό που μας αξίζει.

Ειδωλολατρική αγάπη

Παρά την επικρατούσα πεποίθηση της δίκαιης ανταλλαγής στην ελεύθερη αγορά, συχνά υπερεκτιμούμε τις ιδιότητες του ιδανικού συντρόφου που πιστεύουμε ότι μας αξίζει. Ξοδεύουμε πολύ περισσότερο χρόνο αναζητώντας το καλύτερο ταίρι, αντί να δουλέψουμε για να γίνουμε η καλύτερη εκδοχή του εαυτού μας. Κάτι που μπορεί να μας οδηγήσει σε μια ειδωλολατρική σχέση.

Ιστορικά, οι άνθρωποι συνάπτουν σχέσεις εντός των κοινωνικών τους τάξεων. Η έλευση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης ενέτεινε την ανισορροπία μεταξύ ειδώλων και ειδωλολατρών. Σήμερα, οι μέσες γυναίκες έχουν δυνητική πρόσβαση στο top 10% των υπερεπιτυχημένων ανδρών. Αν μια εμφανίσιμη νεαρή γυναίκα έχει τη διάθεση, μπορεί -χωρίς να βγει καν από το σπίτι της- να βρει το καλύτερο «πακέτο» στις κοινωνικές πλατφόρμες του διαδικτύου και να γλιστρήσει στα DM του. Η επιτυχία δεν είναι εγγυημένη, αλλά οι ευκαιρίες είναι αστείρευτες!

Η κατάσταση είναι άκρως οδυνηρή σχεδόν για όλους τους εμπλεκόμενους. Οι γυναίκες αντικειμενοποιούνται από τους επιτυχημένους άνδρες που έχουν τόσες προτάσεις που δεν  ξέρουν τι να τις κάνουν. Οι «μέτριοι» άνδρες περιφρονούνται από γυναίκες που ωστόσο δεν είναι καλύτερες σε τίποτα από αυτούς. Ακόμη και οι «νικητές» θαυμάζονται για την προβεβλημένη τους περσόνα, αντί να αγαπιούνται για το σύνολο της ύπαρξής τους.

Συναισθηματική αγάπη

Να μια καθόλου ρομαντική αλήθεια: η αγάπη πουλάει. Όπως ακριβώς έκανε και με όλα τα άλλα, ο καπιταλισμός μετέτρεψε τη φυσική εμπειρία της αγάπης σε μια πλασματική υπερ-διέγερση για να επωφεληθεί. Καθημερινά, τα κινηματογραφικά στούντιο, οι δισκογραφικές εταιρείες, οι εκδότες βιβλίων και (κυρίως!) οι πορνοσελίδες μας βομβαρδίζουν με υπερβολικές, μη ρεαλιστικές και διαστρεβλωμένες ιδέες για την αγάπη.

«Όλες οι ανεκπλήρωτες επιθυμίες για αγάπη, ένωση και τρυφερότητα βρίσκουν την ικανοποίησή τους στην κατανάλωση αυτών των προϊόντων», αναφέρει ο Έριχ Φρομ.

Αυτό δημιουργεί έναν φαύλο κύκλο στον οποίο οι απεριόριστες επιθυμίες των ανθρώπων δεν εκπληρώνονται στις σχέσεις τους, οπότε συνεχίζουν να καταναλώνουν περισσότερο γλυκανάλατες σαχλαμάρες για να παρηγορηθούν.

Μην ασχολείστε το αίσθημα μοναξιάς που σας ταλαιπωρεί, απλά δείτε άλλη μια φορά το The Notebook. Μη δουλέψετε πάνω στην έλλειψη αυτοπεποίθησής σας, απλά φανταστείτε ότι κατακτάτε δεκάδες γυναίκες βλέποντας πορνό.

Η βιομηχανία του θεάματος δεν θέλει να χτίσετε μια ουσιαστική σχέση. Δεν θέλει να ικανοποιηθείτε με τίποτα. Θέλει να συνεχίσετε να ξοδεύετε.

Μηχανισμοί προβολής

Δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος για να αναβάλεις την δουλειά που έχεις να κάνεις με τον εαυτό σου, από το να προσπαθείς να αλλάξεις κάποιον άλλο. Οι άνθρωποι είναι συχνά υπερβολικά ευέξαπτοι στα ελαττώματα του συντρόφου τους, ενώ αγνοούν παντελώς τα δικά τους. Ωστόσο, ο καλύτερος τρόπος για να αλλάξετε κάποιον προς το καλύτερο, είναι να βελτιώσετε τον ίδιο σας τον εαυτό. Οι πράξεις μιλούν πάντα πιο δυνατά από τα λόγια.

Αντί να ξοδεύουμε εκατοντάδες ώρες αναζητώντας «το σωστό άτομο», ίσως θα έπρεπε να μετατρέψουμε αυτόν τον χρόνο στην βελτίωση του σώματός, του πνεύματος και της προσφοράς μας στην κοινωνία. Ο «κατάλληλος σύντροφος» θα εμφανιστεί μόνο σε ένα μέρος: στον καθρέφτη. Αν δεν αντικρύζουμε αυτό το πρόσωπο λίγο προτού βουρτσίσουμε τα δόντια μας κάθε πρωί, σημαίνει ότι δεν είμαστε έτοιμοι να το βρούμε κάπου αλλού.

Για να ανθίσουμε συναισθηματικά, είναι ζωτικής σημασίας να κατανοήσουμε πώς η «αγάπη» προσαρμόζεται στον τρόπο παραγωγής μιας κοινωνίας και στα οικονομικά συστήματα της εκάστοτε εποχής. Αν γίνει αποδεκτή στα τυφλά, η προσαρμογή της σπάνια συμβάλλει στην ευημερία του ατόμου. Στον 21ο αιώνα, καλό θα ήταν να εξετάσουμε πώς το δόγμα της κατανάλωσης εισχωρεί στην ιδιωτική μας ζωή, στον τρόπου που αγαπάμε και ερωτευόμαστε.

Αυτό το πρώτο μέρος ήταν μια απεικόνιση του προβλήματος. Στο δεύτερο μέρος, θα προχωρήσουμε σε λύσεις του προβλήματος, με τη ματιά του Έριχ Φρομ.

Δείτε επίσης: Ρευστή εποχή, ρευστή αγάπη: Ο άνθρωπος χωρίς μόνιμους, σταθερούς, διαρκείς κι ανθεκτικούς δεσμούς