Οι κοινωνίες του 21ου αιώνα, όσο περισσότερο συνδέονται τεχνολογικά, τόσο περισσότερο απομακρύνονται ψυχικά. Από την Ουάσιγκτον μέχρι την Αθήνα, από τη Βραζιλία μέχρι τη Βουδαπέστη η ίδια αόρατη γραμμή χωρίζει φίλους, οικογένειες, λαούς. Η κοινωνική πόλωση δεν είναι πια ατύχημα της πολιτικής. Aποτελεί τον μόνιμ ρυθμός του κόσμου μας κι αν θέλουμε να την κατανοήσουμε πρέπει να κοιτάξουμε βαθύτερα πέρα από τα hashtags και τις εκλογές στις πιο σκοτεινές γωνιές της ανθρώπινης ψυχολογίας και της παγκόσμιας ανασφάλειας. 

Η πόλωση ξεκινά πάντα με κάτι απλό: τον φόβο. Φόβο για το άγνωστο, για την απώλεια, για το “άλλο”. Όσο ο κόσμος αλλάζει με ταχύτητα που κανείς δεν μπορεί να ελέγξει, τόσο οι άνθρωποι αναζητούν σταθερά σημεία. Θέλουν να ξέρουν ποιοι είναι και ποιοι δεν είναι. Εκεί γεννιέται το “εμείς” και το “αυτοί”. Η ταυτότητα που κάποτε ήταν πηγή πολιτισμού γίνεται τώρα αμυντικό όπλο. Όποιος δε μοιάζει με εμάς θεωρείται απειλή. 

Ο φόβος όμως δεν αρκεί, χρειάζεται μία θεωρία ως καύσιμο κι αυτό το καύσιμο το παρέχει απλόχερα το οικοσύστημα της πληροφορίας. Στην ψηφιακή εποχή οι αλγόριθμοι έχουν αντικαταστήσει τη δημόσια σφαίρα. Δε μας δείχνουν τον κόσμο όπως είναι, αλλά όπως θέλουμε ή μάλλον όπως “θέλουν” εκείνοι που κερδίζουν από την προσοχή μας. Το διαδίκτυο μας σερβίρει την εκδοχή της πραγματικότητας που ενισχύει τα πιστεύω μας κι εμείς νομίζουμε πως μαζί μας συμφωνεί όλος ο κόσμος, επειδή έχουμε εγκλωβιστεί στον μικρόκοσμό μας. 

Ο κόσμος χωρίζεται σε φυσαλίδες πληροφορίας, σε μικρές αυτόνομες πραγματικότητες που δεν επικοινωνούν μεταξύ τους. Ο άνθρωπος δεν αναζητά πια την αλήθεια, αλλά την άνεση του να έχει δίκιο. Η πολιτική μετατρέπεται σε θέαμα, οι κοινωνίες σε στρατόπεδα πίστης και κάθε στρατόπεδο πιστεύει ακράδαντα ότι υπερασπίζεται το “καλό”. 

Οι ολοένα διογκούμενες ανισότητες ενισχύουν αυτό το φαινόμενο. Αυτή η αίσθηση αδικίας που προκύπτει, δικαιολογημένη ή όχι τρέφει τον θυμό. Ο θυμός είναι η πιο εύφλεκτη ύλη της πολιτικής. Όταν οι άνθρωποι αισθάνονται παραμελημένοι, αναζητούν απλούς ενόχους: τους μετανάστες, την “ελίτ”, τους “αντίθετους”, τους “άλλους”. 

Η ανισότητα δεν είναι απλώς αριθμός στο ΑΕΠ, συνεπάγεται ρήγμα στην εμπιστοσύνη. Όταν ο πολίτης πιστεύει πως το σύστημα λειτουργεί μόνο για τους λίγους, παύει να πιστεύει στους θεσμούς, στην επιστήμη, στα ΜΜΕ, στη δημοκρατία. Από εκεί η απόσταση μέχρι τη συνωμοσιολογία και τον φανατισμό είναι μικρή. Οι λαϊκιστές σε όλο τον κόσμο από τη Δύση μέχρι την Ασία εκμεταλλεύονται την εκάστοτε συνθήκη. Δίνουν μορφή στο χάος, προσφέροντας βεβαιότητες εκεί που υπήρχε αβεβαιότητα. 

Αν θέλουμε να κοιτάξουμε πιο βαθιά μπορούμε να δούμε με σαφήνεια ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει χάσει την αίσθηση του “μαζί”. Οι παραδοσιακές κοινότητες (οικογένεια, γειτονιά, συνδικάτο, θρησκεία) έχουν διαλυθεί και στη θέση τους δεν μπήκε τίποτα. Οι άνθρωποι ζουν πιο συνδεδεμένοι ψηφιακά, αλλά πιο απομονωμένοι συναισθηματικά. Στην απουσία πραγματικής επαφής, αναζητούν ταυτότητα μέσα από τις οθόνες κι εκεί βρίσκουν κοινότητες που προσφέρουν εύκολες βεβαιότητες: “Εμείς είμαστε οι σωστοί. Οι άλλοι είναι το πρόβλημα”. 

Αυτό που κάποτε ήταν δημόσιος διάλογος έχει μετατραπεί σε μονομαχία. Οι λέξεις δε χρησιμοποιούνται για να πείσουν, αλλά για να εξοντώσουν. Ο αντίπαλος δεν είναι άνθρωπος με διαφορετική γνώμη, είναι “προδότης”, “ανόητος”, “ψεκασμένος”, “ελιτιστής”. Αυτή η γλώσσα της περιφρόνησης που ξεκίνησε από την πολιτική και επεκτάθηκε παντού μέχρι και στις παρέες μας είναι το δηλητήριο που διαβρώνει κάθε δημοκρατική κοινωνία. Νομοτελειακά φτάσαμε σε ένα τέλμα που μπορείς να επικοινωνήσεις σε δευτερόλεπτα, αλλά δεν μπορείς να ακούσεις. Σε μία χρονική συγκυρία που ο κόσμος πιστεύει ότι προοδεύει, ενώ στην πραγματικότητα χάνει την ικανότητα να συνυπάρχει. 

Για καλή μας τύχη η ιστορία δείχνει ότι οι κοινωνίες έχουν τη δύναμη να επανενώνονται, όταν θυμηθούν γιατί διαλύθηκαν. Οι απαντήσεις βρίσκονται στην παιδεία, στην ενσυναίσθηση, στη συνειδητή προσπάθεια να βλέπουμε τον άλλον. Να μάθουμε να ακούμε χωρίς να προετοιμάζουμε απάντηση. Να θυμηθούμε πως η αλήθεια δεν είναι λάφυρο, αλλά γέφυρα. Η πόλωση θα τελειώσει μόνο όταν ο καθένας από εμάς αποφασίσει ότι το “μαζί” αξίζει περισσότερο από το “δίκιο”. Έχουμε ακόμα την επιλογή να πιστέψουμε ξανά ότι η ανθρωπότητα ως μια κοινή αναζήτηση νοήματος μέσα στο χάος. 

 

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.