Ζωτική ορμή: μια σαγηνευτική ιδέα

Όταν ένα ζωντανό σώμα που αναπνέει μετατρέπεται σε κρύο πτώμα, είναι προφανές ότι κάτι έχει χαθεί. Αυτή η μυστηριώδης ουσία έλαβε πολλές και διάφορες ονομασίες μέσα στην ιστορία. Το 1907 ο Γάλλος φιλόσοφος Ανρί Μπεργκσόν χρησιμοποίησε τον όρο élan vital, που συχνά μεταφράζεται ως «ζωτική ορμή». Η ιδέα αυτή αντλεί την καταγωγή της από την εποχή των αρχαίων Ελλήνων. Απασχολούσε για παράδειγμα τον Αριστοτέλη η διαφορά μεταξύ άψυχων και έμψυχων όντων, ίσως επειδή ήταν γιος του Νικόμαχου που υπήρξε γιατρός του βασιλιά της Μακεδονίας Αμύντα Γ΄, του πιο ισχυρού ελληνικού βασιλείου. Στο βιβλίο του, «Περί ψυχής», θεωρούσε την ψυχή ως την ουσία των ζωντανών οργανισμών, μια ζωτική ορμή. Σύμφωνα με τον αριστοτελικό ορισμό, ψυχή είναι η πρώτη εντελέχεια ενός φυσικού, οργανικού σώματος, που έχει τη δυνατότητα της ζωής, και, επίσης, έχει μέσα του την αρχή της κίνησης και της στάσης.

Εκατό χρόνια αργότερα, ο σπουδαίος ιατρός της Αρχαιότητας, Γαληνός που δίδαξε ότι η ειδική ουσία ζωής ήταν αυτό που ονόμαζε «πνεύμα» μια λέξη που συσχέτιζε στην ουσία με την έννοια του «αέρα», που λαμβάνεται μέσω των πνευμόνων και διαχέεται σε όλο το σώμα. Είχε αποδείξεις ότι όταν σταματούσε η αναπνοή, η ζωή τελείωνε. Για πάνω από χίλια χρόνια οι περισσότεροι άνθρωποι στη Δύση συμφώνησαν με την ιδέα ότι τα έμβια όντα έχουν κάποια ειδική ουσία ζωής που τα κάνει να διαφέρουν από τα άψυχα αντικείμενα. Ωστόσο ορισμένοι υλιστές στην Αρχαία Ελλάδα, όπως ο Δημόκριτος και ο Επίκουρος, πίστευαν ότι δεν χρειαζόταν μια τέτοια ειδική ουσία για να εξηγηθεί η ζωή. Παρ’ όλα αυτά, για τους περισσότερους ανθρώπους, στο μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας, θεωρούνταν αυτονόητο ότι τα ζωντανά σώματα περιλάμβαναν κάποια ειδική ζωτική ορμή. Η αντίληψη αυτή επιβιώνει μέχρι και σήμερα στη συζήτηση για τα ενεργειακά πεδία. Στη ρίζα του, αυτός ο «βιταλισμός» είναι η ιδέα, ότι η ύπαρξη της ζωής προϋποθέτει κάποια ειδική μη υλική ενέργεια ή ουσία για να εξηγηθεί. Στην ουσία είναι μια φιλοσοφική θεωρία που υποστηρίζει ότι τα βιολογικά φαινόμενα οφείλονται σε μια ανεξήγητη επιστημονικά κρυφή ζωτική δύναμη ή αρχή.

Η προέλευση της μηχανικής μεταφοράς για τη ζωή

Όταν η Ανατομία και οι ανάλογοι τομείς ήρθαν στο ιατρικό προσκήνιο και καθιερώθηκαν ως μέθοδοι, καθώς και τα ανατομικά σχέδια του Λεονάρντο ντα Βίντσι και του Ανδρέα Βεσάλιου άρχισαν να κυκλοφορούν στις αρχές της δεκαετίας του 1500, τα οστά και οι μύες άρχισαν να φαντάζουν σαν ένα πολύπλοκο σύστημα μοχλών, σχοινιών και τροχαλιών. Τα πράγματα φαίνονταν αρκετά απλά. Αλλά στις αρχές του 1600 ο Γάλλος φιλόσοφος Καρτέσιος αντικατέστησε τον βιταλισμό με τον επιστημονικό υλισμό. Οι περισσότεροι από εσάς που διαβάζετε αυτό το άρθρο ίσως να σκεφτείτε, «Α, ναι, ο Καρτέσιος! Εκείνος ο τύπος του cogito ergo sum που με τον αβυσσαλέο του δυϊσμό δημιούργησε τόση αναστάτωση με τον διαχωρισμό νου-σώματος, έτσι δεν είναι;».  Ναι, αυτός ακριβώς είναι. Αλλά πραγματικά, πρέπει να του αναγνωριστούν και πολλά θετικά. Το να πείσει τον κόσμο ότι το σώμα είναι μια μηχανή ήταν πολύ μεγάλη υπόθεση. Έμπλεξε σε πολλούς μπελάδες επειδή πρότεινε τη ριζοσπαστική θέση ότι το σώμα είναι μηχανή. Το να προτείνει ότι και ο νους είναι μηχανή θα ήταν σαν έπαιζε με τη φωτιά!

Καθώς η βιομηχανική επανάσταση μεταμόρφωνε την κοινωνία, η μεταφορά του σώματος ως μηχανή επικρατούσε όλο και περισσότερο. Στις αρχές του 20ού αιώνα, η ιδέα κυριάρχησε στο χώρο της βιολογίας και της ιατρικής, πιθανώς επειδή αποδείχθηκε ιδιαίτερα χρήσιμη. Βελτίωσε τη ζωή μας ενθαρρύνοντας τη λεπτομερή ανάλυση των μηχανισμών του σώματος σε όλα τα επίπεδα, από τις λεπτομέρειες της ανατομίας μέχρι την κατανόηση του τρόπου με τον οποίο ορμόνες όπως η ινσουλίνη ρυθμίζουν χημικές ουσίες όπως την γλυκόζη. Προώθησε επίσης τον Αναγωγισμό, την ιδέα ότι τα μεγάλα φαινόμενα μπορούν να εξηγηθούν με την ανάλυση μικρότερων πραγμάτων. Τώρα έχουμε φτάσει να συζητάμε για γονίδια, μόρια, ενδομοριακές και διαμοριακές δυνάμεις.  Σίγουρα έχουμε αποκομίσει πολλά από αυτήν την μεταφορά! Η μεταφορά του σώματος ως μηχανή παρείχε μια κλίμακα αξιολόγησης που επέτρεψε στη βιολογία να βγάλει τα φαινόμενα από έναν σκοτεινό λάκκο μυστηριωδών δυνάμεων στο φως, όπου οι οργανικοί μηχανισμοί μπορούν να αναλυθούν ακριβώς σαν να είναι μηχανές. Αυτή ήταν, τρόπον τινά, η μηχανιστική σκέψη.

Το σώμα δεν είναι μηχανή.

Ωστόσο, το σώμα δεν αποτελεί μηχανή. Οι μηχανές είναι προϊόντα σχεδιασμού, τα σώματα είναι προϊόντα φυσικής επιλογής, και αυτό τα κάνει να διαφέρουν θεμελιωδώς. Η οργανική πολυπλοκότητα των σωματικών μηχανισμών είναι ποιοτικά διαφορετική από τη μηχανική πολυπλοκότητα των μηχανών. Οι μηχανές έχουν διακριτά μέρη με συγκεκριμένες λειτουργίες που συνδέονται μεταξύ τους με απλούς τρόπους. Τα σώματα έχουν μέρη που μπορεί να έχουν ασαφή όρια και πολλές λειτουργίες και τα μέρη συχνά συνδέονται μεταξύ τους με τρόπους που είναι δύσκολο να κατανοήσει η μηχανιστική σκέψη.  Τα σώματα και οι μηχανές αποτυγχάνουν για διαφορετικούς λόγους. Οι μηχανικοί μπορούν να ξεκινήσουν από το μηδέν, αν χρειαστεί, προκειμένου να διορθώσουν ένα αδύναμο σημείο στο σχεδιασμό μιας μηχανής. Μακάρι η ανθρώπινη σπονδυλική στήλη να μπορούσε να σχεδιαστεί εκ νέου από την αρχή!  Τα όρια και οι περιορισμοί της είναι η πηγή τεράστιου πόνου, αλλά η φυσική επιλογή δεν μπορεί να ξεκινήσει από την αρχή, οπότε έχουμε κολλήσει με έναν ατελή σχεδιασμό που μπορεί να βελτιωθεί μόνο με μικρές αλλαγές.

Για πολλούς επιστήμονες, το άκουσμα της φράσης «το σώμα δεν είναι μηχανή» μοιάζει να φλερτάρει με τον βιταλισμό. Υποθέτουν ότι κάθε αμφισβήτηση της μεταφοράς της μηχανής είναι μια προσπάθεια να εισχωρήσει κρυφά ο βιταλισμός και πάλι στο προσκήνιο. Η επιφυλακτικότητά τους είναι βέβαια απολύτως κατανοητή. Σαφέστατα οι έννοιες «ζωτική ορμή» και «ενεργειακά πεδία» πρέπει να εξαλειφθούν από την ιατρική. Ωστόσο,  απέχω πολύ από το να υποστηρίξω τον βιταλισμό, καθώς  η θέση μου είναι ότι η μεταφορά του σώματος ως μηχανή είναι τόσο διαδεδομένη και ολέθρια στις μέρες μας, όσο ήταν κι ο βιταλισμός κατά τον Μεσαίωνα. Η μεταφορά καθαυτή, δεν είναι τόσο κακή όσο ο βιταλισμός. Στρεβλώνει, ωστόσο, την ιατρική σκέψη με τρόπο που επιβραδύνει την πρόοδο.

Όπως αναφέρει ο Αμερικανός φυσικός επιστήμονας και συγγραφέας Ράντολφ Μ. Νέσσε, «ένα καλό παράδειγμα είναι ο τρόπος με τον οποίο διδάσκουμε βιοχημεία και φυσιολογία. Περιγράφουμε συστήματα χρησιμοποιώντας εξιδανικευμένα διαγράμματα με κουτιά και βέλη. Για παράδειγμα, κάθε φοιτητής ιατρικής απομνημονεύει (και μετά ξεχνά) την αλυσίδα των χημικών αλληλεπιδράσεων που κάνουν το αίμα να πήζει. Αυτή η γνώση είναι απαραίτητη για την κατανόηση των διαταραχών της πήξης, αλλά το διάγραμμα απέχει πολύ από την πραγματικότητα».

Η τρέχουσα έρευνα βασίζεται συνήθως σε υπόρηητα μοντέλα συστημάτων του σώματος, σαν να ήταν σχεδιασμένα. Έχει ξεκινήσει μια προσπάθεια πολλών δισεκατομμυρίων δολαρίων για την ανακάλυψη του «διαγράμματος συνδεσμολογίας του εγκεφάλου». Υπάρχει όμως ένα βασικό διάγραμμα συνδεσμολογίας; Η πρωτοβουλία του Λευκού Οίκου για τον εγκέφαλο θα είναι πιο αποτελεσματική αν βασίζεται στην αναγνώριση ότι δεν υπάρχει ένα μόνο φυσιολογικό γονιδίωμα, ένας μόνο φυσιολογικός εγκέφαλος και ένα μόνο διάγραμμα καλωδίωσης. Ομοίως, συνεχίζονται τεράστιες προσπάθειες για την ανακάλυψη των λειτουργιών κάθε θέσης στον εγκέφαλο. Η αμυγδαλή, μια μικροσκοπική περιοχή σε σχήμα αμυγδάλου βαθιά στο πλάι του εγκεφάλου μας, έχει συχνά περιγραφεί ως ο τόπος εκμάθησης του φόβου και γενικά των παθών. Ναι, αν η αμυγδαλή υποστεί βλάβη, η μάθηση του φόβου ατονεί. Ωστόσο, πολλές άλλες περιοχές εμπλέκονται στη ρύθμιση του φόβου και η αμυγδαλή εξυπηρετεί πολλές άλλες λειτουργίες, όπως κοινωνικές αντιδράσεις, αυτοέλεγχο, επιθετικότητα και εκμάθηση θετικών ανταμοιβών.

Πρόκειται για μια σοβαρή υπόθεση με μεγάλο κόστος. Στην ψυχιατρική, η σκέψη για το ανθρώπινο μυαλό ως μηχανή έχει οδηγήσει σε πανωλεθρίες σχετικά με τις διαγνώσεις. Πολλοί νευροεπιστήμονες θέλουν να εγκαταλείψουν αυτό το καθιερωμένο σύστημα επειδή δεν μπορούν να βρουν συγκεκριμένες ανωμαλίες του εγκεφάλου για καμία από τις μείζονες διαταραχές. Είναι βέβαιοι ότι για κάθε ασθένεια υπάρχει κάποιο ανιχνεύσιμο ελαττωματικό μέρος. Μακάρι να ήταν έτσι. Πολλές ψυχικές διαταραχές είναι, όπως η καρδιακή ανεπάρκεια, αποτυχίες συστημάτων με πολλαπλές αιτίες και ποικίλα συμπτώματα.

Ένα σώμα, είναι ένα σώμα, που είναι ένα σώμα κοκ…

Οι μεταφορές είναι πολύ ισχυρές. Μια εναλλακτική μεταφορά θα ήταν ιδανική, αλλά κάθε μεταφορά για το σώμα αναπόφευκτα διαστρεβλώνει την πραγματικότητα. Αντ’ αυτού, πρέπει να αποδεχτούμε την οργανική πραγματικότητα, με τα ασαφή της όρια. Αντί για μια μεταφορά, πρέπει να αναγνωρίσουμε το σώμα ως ακριβώς αυτό που είναι: ένα σύστημα που διαμορφώνεται διαρκώς από τις επιλογές μας. Σώμα σημαίνει απλώς σώμα, οπότε αυτό βοηθάει μόνο λίγο, μέχρι να στραφούμε για βοήθεια στην μεταφορά. Θυμηθείτε όμως το περίφημο ποίημα της Γερτρούδη Στάιν που λέει: «Ένα τριαντάφυλλο είναι ένα τριαντάφυλλο είναι ένα τριαντάφυλλο». Το εννοούσε. Αποφύγετε τη μεταφορά, έλεγε, δείτε το τριαντάφυλλο αποκλειστικά και μόνο ως αυτό που πραγματικά είναι, δηλαδή ως τριαντάφυλλο.

Ένα σώμα είναι ένα σώμα, που είναι ένα σώμα… κοκ διαμορφωμένο από τη φυσική επιλογή. Αν μπορέσουμε να ξεφύγουμε από τη μεταφορά και να δούμε το σώμα ως ένα εξελιγμένο, πολύπλοκο σύστημα, μπορούμε να αφήσουμε στην άκρη τις συζητήσεις που προκύπτουν από την υπόθεση ότι τα μέρη του έχουν σαφή όρια και συγκεκριμένες λειτουργίες. Μπορούμε να αποφύγουμε περαιτέρω συζητήσεις αιώνων για το πόσα ακριβώς βασικά συναισθήματα είναι. Το σώμα μας αποτελείται από μέρη με ασαφή όρια, πολλαπλές λειτουργίες, αφάνταστα περίπλοκες συνδέσεις χωρίς τον προϋπάρχοντα σκοπό ενός σχεδιαστή που να διέπει όλο το σύστημα. Κατά τον Νέσσε, οι μαθητές διδάσκονται διαστρεβλωμένες εκδοχές των βιολογικών συστημάτων που είναι αρκετά απλές για να τις απομνημονεύσουν και να τις εξετάσουν. Αλλά τα διαγράμματά μας είναι εξιδανικευμένες αφαιρέσεις που παραποιούν την πραγματικότητα σε βασικά σημεία. Πολλά οργανικά μόρια επηρεάζουν πολλά άλλα είδη μορίων, όχι μόνο αυτό που βρίσκεται αριστερά και αυτό που βρίσκεται δεξιά σε ένα εξιδανικευμένο διάγραμμα.

Βρισκόμαστε στη διαδικασία ενός μετασχηματισμού. Η εγκατάλειψη της εξιδανικευμένης άποψής μας για το σώμα ως μηχανή αποτελεί τεράστια πρόκληση, αλλά σίγουρα αξίζει τον κόπο να προσπαθήσουμε να αποδεχτούμε την πραγματικότητα ότι ένα σώμα είναι πρώτα και κύρια ένα σώμα, και όχι κάτι άλλο.