Οι γυναίκες, κατά μέσο όρο, ζουν περισσότερο από τους άνδρες. Αυτή η τάση παρατηρείται από τα πρώτα καταγεγραμμένα στοιχεία και ισχύει σε όλες τις χώρες του κόσμου σήμερα. Έχουν προταθεί πολλές εξηγήσεις: οι άνδρες ρισκάρουν περισσότερο ή καπνίζουν περισσότερο, τα οιστρογόνα προστατεύουν από ασθένειες, τα δύο χρωμοσώματα Χ είναι καλύτερα από το ένα… . Κάποιες από αυτές τις εξηγήσεις μπορεί να εξηγήσουν μικρά ποσοστά της διαφοράς, ενώ πολλές έχουν καταρριφθεί. Καμία όμως δεν είναι πλήρως ικανοποιητική. 

Τώρα οι ερευνητές έχουν προτείνει μια ενδιαφέρουσα εναλλακτική εξήγηση για τη διαφορά στο προσδόκιμο ζωής – όλα καταλήγουν στο χρωμόσωμα Υ. Συγκεκριμένα, η ιδέα είναι ότι καθώς οι άνδρες μεγαλώνουν, χάνουν αυτό το χρωμόσωμα από πολλά από τα κύτταρά τους, κάτι που οδηγεί σε ασθένειες που σχετίζονται με την ηλικία. 

Η απώλεια του χρωμοσώματος Υ με αυτόν τον τρόπο δεν είναι κάτι που θα παρατηρήσει κάποιος εύκολα. «Όσο γνωρίζω δεν υπάρχουν δεδομένα που να υποδεικνύουν ότι οι άνδρες με απώλεια του Υ χρωμοσώματος θα το αισθανθούν» υποστηρίζει ο Lars Forsberg από το Πανεπιστήμιο της Ουψάλα στη Σουηδία.  Αποδεικνύεται όμως ότι ένα σημαντικό ποσοστό μεγαλύτερων ανδρών πλήττεται από αυτό και οι επιστήμονες αποκαλύπτουν τώρα τις μακροχρόνιες συνέπειες για το ανοσοποιητικό σύστημα και τον κίνδυνο ανάπτυξης καρκίνου, καρδιοπαθειών και ακόμη και Alzheimer. 

«Αν είσαι άνδρας, δεν θέλεις να χάσεις το Υ χρωμόσωμα, αυτό σίγουρα θα μικρύνει τη ζωή σου» επισημαίνει ο Kenneth Walsh από το Πανεπιστήμιο της Βιρτζίνια. Η αυξανόμενη αναγνώριση της σημασίας του Υ χρωμοσώματος για τη γενική υγεία ανοίγει την πόρτα για πιθανούς νέους τρόπους να διατηρηθούν οι άνδρες πιο υγιείς, καθώς μεγαλώνουν. 

Οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν 22 ζεύγη χρωμοσωμάτων και δύο φύλου – ένα ζευγάρι Χ ή ένα Χ και ένα Υ. Το Υ χρωμόσωμα περιέχει τον κύριο διακόπτη για τον καθορισμό του φύλου ενός εμβρύου και στους ενήλικες διατηρεί την παραγωγή σπερματοζωαρίων. Είναι ένα από τα μικρότερα χρωμοσώματα, περίπου το ένα τρίτο του μεγέθους του Χ, και περιέχει λίγα γονίδια. Παρά ταύτα έχει επίσης πολλά χαρακτηριστικά που το καθιστούν δύσκολο στην ανάλυση, με αποτέλεσμα να είναι το τελευταίο ανθρώπινο χρωμόσωμα που ολοκληρώθηκε σε πλήρη αλληλουχία το 2023, πριν από το οποίο περισσότερο από το μισό της αλληλουχίας του ήταν μυστήριο. Πολλές από τις λειτουργίες του εξακολουθούν να μην κατανοούνται πλήρως. 

Η μόνιμη απώλεια του Y χρωμοσώματος σε ορισμένα από τα κύτταρα των ανδρών ήρθε στο φως μέσω γενετικών μελετών τη δεκαετία του 1960 και του 1970, αλλά θεωρήθηκε ότι ήταν απλώς μια αβλαβής παρενέργεια της γήρανσης. Στη συνέχεια τη δεκαετία του 1980 και του 1990 οι βιολόγοι του καρκίνου ανέφεραν ότι οι όγκοι στους άνδρες συχνά δεν περιείχαν Y χρωμοσώματα.  

Τα πράγματα άλλαξαν το 2014 όταν μια μακροχρόνια μελέτη υγείας 1153 Σουηδών ανδρών στη δεκαετία του ’70 και του ’80 αποκάλυψε μια τυχαία ανακάλυψη. Οι συμμετέχοντες είχαν δώσει δείγματα αίματος για ανάλυση DNA και οι Forsberg και οι συνεργάτες του διαπίστωσαν ότι το Y χρωμόσωμα έλειπε από μια σημαντική αναλογία κυττάρων αίματος σε περίπου 8% των συμμετεχόντων. Στη συνέχεια η ομάδα παρατήρησε κάτι εντυπωσιακό: το μέσο προσδόκιμο ζωής αυτών των ανδρών ήταν πέντε μισό χρόνια μικρότερο από εκείνο των ανδρών που δεν είχαν χάσει το Y από τα κύτταρα αίματός τους. 

Κίνδυνος Alzheimer 

Ο Forsberg και ο τότε επιβλέπων του, Jan Dumanski, στο Πανεπιστήμιο της Ουψάλα, βρήκαν επίσης ότι οι άνδρες με απώλεια του Y αναπτύσσουν καρκίνο πιο συχνά και εμφανίζουν τη νόσο Alzheimer σε εξαιρετικά αυξημένα ποσοστά. Διαπίστωσαν ότι οι άνδρες με απώλεια του Y είχαν σχεδόν επτά φορές μεγαλύτερη πιθανότητα να αναπτύξουν Alzheimer σε σχέση με τους άνδρες χωρίς απώλεια του Y. 

Μετέπειτα έρευνες επιβεβαίωσαν τα ευρήματα και ανακάλυψαν συνδέσεις μεταξύ της απώλειας του Y και διαφόρων άλλων καταστάσεων. Αξιοσημείωτο είναι επίσης ότι το 2022, ο Walsh και οι συνεργάτες του ανέλυσαν δεδομένα από περισσότερους από 200.000 συμμετέχοντες στη μελέτη UK Biobank και βρήκαν ότι η απώλεια του Y συνδέεται με αυξημένο κίνδυνο για διάφορες μορφές καρδιοπάθειας. 

Πώς χάνεται το Y; 

Το ενήλικο σώμα περιέχει περίπου 30 τρισεκατομμύρια κύτταρα και κάθε μέρα αντικαθίστανται περίπου 300 δισεκατομμύρια από αυτά με νέα. Περίπου το 90% αυτών των νέων κυττάρων είναι κύτταρα αίματος που προέρχονται από αιμοποιητικά βλαστικά κύτταρα του μυελού των οστών, περιλαμβανομένων σχεδόν 100 δισεκατομμυρίων λευκοκυττάρων. 

Η απώλεια του Y συμβαίνει κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας αντικατάστασης, όταν τα κύτταρα διαιρούνται. Ο Forsberg λέει ότι «είναι εξαιρετικά κοινό – δεν είναι κάτι σαν ατύχημα» και υποψιάζεται ότι συμβαίνει σε όλους τους άνδρες σε κάποιο βαθμό, αλλά η γήρανση το αυξάνει δραματικά. Μια μελέτη από τον Φεβρουάριο που περιλάμβανε 25.000 άνδρες ηλικίας 3 έως 95 ετών διαπίστωσε ότι, συνολικά, το 11,5% εμφάνιζαν απώλεια του Y σε τουλάχιστον 5% των λευκών αιμοσφαιρίων τους. Πολύ λίγοι συμμετέχοντες όμως κάτω των 50 ετών έδειξαν ανιχνεύσιμα επίπεδα, ενώ περίπου το 6% των ατόμων ηλικίας 50 έως 60 ετών είχαν ανιχνεύσιμη απώλεια και πάνω από το 40% του πληθυσμού άνω των 80 επηρεάστηκε. 

Πέρα από την απλή γήρανση, ο δεύτερος κύριος γνωστός παράγοντας κινδύνου είναι το κάπνισμα, αλλά η απώλεια του Y έχει επίσης συνδεθεί με την έκθεση στη ρύπανση του αέρα, τα ζιζανιοκτόνα και το μολυσμένο νερό με αρσενικό. 

Εάν τα διαιρούμενα κύτταρα είναι πιο πιθανό να χάσουν το Y από ότι άλλα χρωμοσώματα παραμένει ασαφές. Δεδομένου ότι το Y είναι μικρό και περιέχει πολλές επαναλαμβανόμενες ακολουθίες DNA, μπορεί να είναι πιο εύκολο να χαθεί σε σχέση με άλλα χρωμοσώματα. Αλλά το κρίσιμο σημείο είναι ότι ένα αρσενικό κύτταρο που αποβάλει το Y επιβιώνει, ενώ η απώλεια ενός μη-σεξ χρωμοσώματος «είναι τόσο επιβλαβής που το κύτταρο θα πεθάνει» λέει ο Dumanski. 

Στην πραγματικότητα, τα αιμοποιητικά βλαστικά κύτταρα χωρίς Y φαίνεται να ευημερούν, παράγοντας μια σημαντική αναλογία κυττάρων αίματος που κυκλοφορούν στο σώμα. Και αυτά τα μετασχηματισμένα κύτταρα – σύμφωνα με τη θεωρία – προάγουν σημαντικές καταστάσεις που σχετίζονται με την ηλικία. Ο Dumanski λέει ότι ένα από τα μεγάλα ερωτήματα σε αυτόν τον τομέα είναι να διαπιστωθεί ποια άλλα κύτταρα στους άνδρες είναι επιρρεπή να χάσουν τα χρωμοσώματα Y τους.  

Ανοσοποιητικό σύστημα  

Η ανακάλυψη ότι πολλοί ηλικιωμένοι άνδρες χάνουν το Y σε σημαντικό ποσοστό των κυττάρων του αίματος και ζουν επίσης μικρότερο χρονικό διάστημα υποδηλώνει ότι συμβαίνει κάτι πολύ σοβαρό. 

Από την αρχή οι Forsberg και Dumanski υπέθεσαν ότι η διαταραχή της λειτουργίας του ανοσοποιητικού συστήματος θα μπορούσε να είναι ο σύνδεσμος. Το 2021 αυτοί και οι συνεργάτες τους βρήκαν ότι η απώλεια του Y αλλάζει την έκφραση πολλών γονιδίων στα ανθρώπινα ανοσοποιητικά κύτταρα. Ως αποτέλεσμα «το ανοσοποιητικό σύστημα των ανδρών είναι πιο ευάλωτο» τονίζει ο Dumanski. Αυτό μπορεί να έχει πολλές παρενέργειες και γίνεται σαφές μετά την αυξανόμενη αναγνώριση του ρόλου του ανοσοποιητικού συστήματος στη διατήρηση της συνολικής υγείας – όχι μόνο στην καταπολέμηση των λοιμώξεων – με τη δυσλειτουργία του ανοσοποιητικού να συνδέεται με πολλές καταστάσεις και ειδικότερα με καρκίνο, καρδιοπάθειες και νόσο του Αλτσχάιμερ. 

Σύνδεση με τον καρκίνο 

Πιο πρόσφατα, η απώλεια του Y έχει επίσης αποδειχθεί ότι παίζει ρόλο στον καρκίνο. Στο Κέντρο Ιατρικής Cedars-Sinai στο Λος Άντζελες, ο Dan Theodorescu μελετούσε τον καρκίνο της ουροδόχου κύστης – μια πάθηση που επηρεάζει τους άνδρες περίπου τέσσερις φορές συχνότερα από τις γυναίκες – και αναρωτήθηκε αν το χρωμόσωμα Y συνεισφέρει στις διαφορές φύλου στην ασθένεια. Για να το διερευνήσει, αυτός και οι συνεργάτες του δημιούργησαν καρκινικά κύτταρα της ουροδόχου κύστης που είτε είχαν είτε δεν είχαν χρωμοσώματα Y και τα ένευσαν σε ποντίκια. Τα αποτελέσματα ήταν θεαματικά: οι όγκοι χωρίς το χρωμόσωμα Y μεγάλωναν διπλάσια ταχύτητα από εκείνους με αυτό. 

Όταν η ομάδα του Theodorescu συμβουλεύτηκε ανθρώπινες βάσεις δεδομένων, διαπίστωσαν ότι το 10-40% των όγκων της ουροδόχου κύστης στους άνδρες δεν έχουν το χρωμόσωμα Y και όταν συμβαίνει αυτό ο θάνατος έρχεται σημαντικά πιο γρήγορα σε σχέση με τους άνδρες των οποίων οι όγκοι περιέχουν το χρωμόσωμα. Όταν όμως οι ερευνητές ανέπτυξαν τα κύτταρα όγκων χωρίς Y σε πλάκες Petri, διαπίστωσαν ότι πολλαπλασιάζονταν με τον ίδιο ρυθμό όπως τα κύτταρα όγκων με χρωμόσωμα Y. Αυτό υπέδειξε ότι ο αυξημένος ρυθμός ανάπτυξης που παρατηρήθηκε στο σώμα δεν οφειλόταν στο γεγονός ότι τα Y-ελεύθερα κύτταρα αντιγράφονταν ταχύτερα, αλλά ίσως σχετίζεται με την ικανότητά τους να αποφεύγουν το ανοσοποιητικό σύστημα. 

Αργότερα πειράματα υποστήριξαν αυτή την άποψη, με τον Theodorescu και τους συνεργάτες του να διαπιστώνουν ότι στον καρκίνο της ουροδόχου κύστης, η απώλεια του χρωμοσώματος Y προκαλεί τα καρκινικά κύτταρα να παράγουν πρωτεΐνες που εξαντλούν τα T κύτταρα, έναν τύπο ανοσοποιητικού κυττάρου που κανονικά αναγνωρίζει και επιτίθεται στους καρκίνους. Με αυτά τα T κύτταρα να είναι κατασταλμένα, ο καρκίνος μπορεί να αναπτυχθεί πιο επιθετικά. 

Αυτό το εύρημα έχει σημαντικές επιπτώσεις για τη θεραπεία. Οι αναστολείς σημείων ελέγχου του ανοσοποιητικού συστήματος – φάρμακα που έχουν φέρει επανάσταση στη θεραπεία του καρκίνου την τελευταία δεκαετία – λειτουργούν μπλοκάροντας αυτόν τον μηχανισμό εξάντλησης, επιτρέποντας στα T κύτταρα να επιτεθούν καλύτερα σε πολλούς διαφορετικούς καρκίνους.  

Η ουσία όλων των παραπάνω είναι ότι οι απόψεις μας για τη σημασία του μακροχρόνια παραμελημένου χρωμοσώματος Y «αλλάζουν δραματικά» τονίζει εμφατικά ο Dumanski. «Μόλις τώρα αγγίζουμε την επιφάνεια». 

*Με στοιχεία από το Νew Scientist.

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.