«Η φωτογραφία, είναι μια μικρή φωνή, αλλά μερικές φορές μια φωτογραφία ή μια ομάδα φωτογραφιών μπορεί να προσελκύσει την αίσθηση συνειδητότητάς μας». -W. Eugene Smith.

Η απεικόνιση των αδικιών δεν είναι κάτι καινούργιο. Από τις αρχές του εικοστού αιώνα μέχρι σήμερα, πολλοί φωτογράφοι ανησυχούν για το αν θα αφήσουν το στίγμα τους στον κόσμο. Μπορούμε ωστόσο να προσπαθήσουμε να αλλάξουμε τον κόσμο -ή έστω να τον κάνουμε καλύτερο- μέσα από μια φωτογραφία;

Θα εκπλαγείτε αν μάθετε πόσοι φωτογράφοι έχουν προσπαθήσει να χρησιμοποιήσουν τις εικόνες τους για να μας πείσουν για την επιτακτική ανάγκη για αλλαγή. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η φωτογραφία έχει ως στόχο να επανορθώσει, να καταγγείλει ορισμένες καταστάσεις και να προκαλέσει μια αντίδραση.

Από τον κόσμο στην ουτοπία

Ο όρος «τεκμηριωτική φωτογραφία» ή «φωτορεπορτάζ» ή και «φωτογραφία ντοκιμαντέρ» αναφέρεται σε εικόνες που γίνονται με σκοπό να αντικατοπτρίζουν τον κόσμο, να σέβονται τα γεγονότα και να αναζητούν την αλήθεια. Ως εκ τούτου, η τεκμηριωτική φωτογραφία είναι μια εικόνα που επιβεβαιώνει, πιστοποιεί ένα γεγονός και βασίζεται στην ικανότητά της να φέρνει την πραγματικότητα πιο κοντά. Αυτό δεν σημαίνει ότι η φωτογραφία ντοκουμέντου δείχνει όλη την αλήθεια ούτε ότι είναι η μόνη φωτογραφική δυνατότητα. Συν τοις άλλοις, αυτές οι φωτογραφίες πρέπει να διαδοθούν και χρειάζονται ένα κοινό που να αμφισβητείται από αυτές.

Η φωτογραφία ντοκιμαντέρ είναι ένα είδος με διαρκώς αυξανόμενη απήχηση, με πολλές διαφορετικές εκφάνσεις και δυνατότητες επιλογών. Πέρα από τη φωτοδημοσιογραφία και την καταγραφή ιστορικών και καθημερινών γεγονότων, η φωτογραφία ντοκιμαντέρ συγκαταλέγει στους κύκλους της μορφές έκφρασης που δίνουν μεγαλύτερη βαρύτητα στο καλλιτεχνικό στοιχείο ως μέρος της ιστορίας – βλέπε conceptual documentary.

Το ουτοπικό ντοκιμαντέρ είναι μια πτυχή της φωτογραφίας ντοκιμαντέρ, αλλά πηγαίνει παραπέρα. Οι φωτογραφίες δεν λαμβάνονται μόνο για να υποδείξουν κάτι, να παρουσιάσουν την αντικειμενική πραγματικότητα, αλλά βασίζονται επίσης στη δυνητική ικανότητα μιας εικόνας να πείθει, στη δύναμη της πειθούς της να βελτιώσει τον κόσμο.

Πώς μπορεί μια φωτογραφία να έχει τέτοιο αντίκτυπο πάνω μας; Από τη μία πλευρά, το μηχανικό στοιχείο της φωτογραφίας (η φωτογραφική μηχανή) κάνει τα αντιληπτά γεγονότα πιο πιστευτά. Από την άλλη, η φωτογραφία θεωρείται κοινωνικά πιο ακριβής κι επομένως πειστική από άλλα μέσα τέχνης. Ο φωτογράφος εστιάζει στην πραγματικότητα, αποκτώντας μια εικόνα που, κατ’ αναλογία με το απεικονιζόμενο θέμα, θα είναι ταυτόσημη με την αλήθεια. Επιπλέον, υπάρχει η πεποίθηση ότι για να αποτυπώσει την εν λόγω εικόνα, ήταν απαραίτητο ο φωτογράφος να είναι αυτόπτης μάρτυρας – έπρεπε να είναι εκεί στο πεδίο.

Οι απαρχές της φωτογραφίας ντοκιμαντέρ

Οι πρώτες εικόνες που παρήχθησαν με φωτογραφική μηχανή λήφθηκαν πριν από σχεδόν δύο αιώνες. Από την αρχή, η φωτογραφία ταλαντευόταν μεταξύ της τεκμηρίωσης, της προσέγγισης της πραγματικότητας και της αναπαράστασης γεγονότων, και της καλλιτεχνικής έκφρασης συναισθημάτων και της δημιουργίας σκηνών. Με άλλα λόγια, η αλήθεια ή η ομορφιά.

Η πρόθεση για ντοκιμαντέρ στη φωτογραφία, ωστόσο, δεν εμφανίστηκε παρά στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα. Όλα ξεκίνησαν στη Νέα Υόρκη, με τον Jacob August Riis (1849 – 1914) και τον Lewis Hine (1874-1940). Και οι δύο φωτογράφιζαν κοινωνικά θέματα με απώτερο σκοπό να αναδείξουν ορισμένες ανισότητες προκειμένου να τις αλλάξουν. Είναι σημαντικό να κατανοήσουμε ότι εκείνα τα χρόνια η μετάβαση σε μια βιομηχανοποιημένη κοινωνία δημιούργησε τεράστιες ανισότητες.

Το 1890, ο Jacob A. Riis, ένας μετανάστης Δανέζικης καταγωγής που είχε επίγνωση των ορίων του γραπτού λόγου για την περιγραφή των γεγονότων, άρχισε να τραβάει φωτογραφίες για να δείξει την ευαλωτότητα και τις συνθήκες διαβίωσης των μεταναστών που ζούσαν στις πόλεις.

Λίγα χρόνια αργότερα στη Νέα Υόρκη δημοσίευσε το βιβλίο του How the Other Half Lives (Πώς ζει το άλλο μισό). Το βιβλίο ήταν ιδιαίτερα σημαντικό και οδήγησε σε αστικές μεταρρυθμίσεις στις λιγότερο ευνοημένες περιοχές της πόλης, για παράδειγμα με τη δημιουργία παιδικών χαρών ή κήπων.

Στις αρχές του εικοστού αιώνα, ο Lewis Hine, ο πρώτος κοινωνιολόγος που «μίλησε» με τη φωτογραφική μηχανή, φωτογράφισε τους μετανάστες που έφταναν στο Ellis Island, δείχνοντας πώς προσαρμόζονταν σε μια νέα ζωή. Ωστόσο, τα σημαντικότερα έργα του αφορούσαν την παιδική εργασία σε ορυχεία και εργοστάσια κλωστοϋφαντουργίας. Χάρη σε αυτές τις εικόνες μπόρεσε να προωθήσει τον νόμο για την προστασία της παιδικής εργασίας.

Αυτή η πρόθεση μεταρρύθμισης θα διατηρηθεί τη δεκαετία του 1930, επίσης στις ΗΠΑ, μέσω της Farm Security Administration – ένα σύνολο μεταρρυθμίσεων και επιδοτήσεων που εγκρίθηκε κατά τη διάρκεια της κυβέρνησης Ρούσβελτ με στόχο την ανακούφιση των δεινών που προκλήθηκαν από το κραχ του 1929. Στο πλαίσιο αυτού του προγράμματος, προσλήφθηκαν ορισμένοι φωτογράφοι για να ευαισθητοποιήσουν τους πολίτες, μέσω εικόνων, για την ανάγκη μιας τέτοιας βοήθειας. Αξίζει να σημειωθούν, μεταξύ άλλων, οι Dorothea Lange, Walker Evans και Margaret Bourke-White.

Από τη φωτογραφία ντοκιμαντέρ στο φωτορεπορτάζ

Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, η φωτογραφία ντοκιμαντέρ έχασε μέρος της δύναμής της. Το φωτορεπορτάζ, ωστόσο, πιστό στις αρχές του, ανέλαβε την εικονογράφηση περιοδικών με θεματολογία ανθρώπινου ενδιαφέροντος γνωρίζοντας μεγάλη επιτυχία.

Ο Sebastião Salgado (Βραζιλία, 1944) υπήρξε ένας από τους πιο αξιόλογους φωτογράφους στα τέλη του αιώνα. Το κύριο έργο του επικεντρώθηκε στην απεικόνιση του πόνου των ανθρώπων που βίωναν καταστάσεις εξορίας, μετανάστευσης, σκληρών συνθηκών εργασίας ή τη δυστυχία ορισμένων κοινοτήτων. Δείχνει στον δυτικό κόσμο πώς είναι η ζωή σε μέρη όπου δεν πάει το βλέμμα μας. Ο Ισπανός Gervasio Sánchez, με το μακροχρόνιο έργο του Mined Lives, και ο James Nachtwey, με το έργο του στο Αφγανιστάν, έχουν αξιόλογη συνεισφορά σε αυτόν τον τομέα.

Σήμερα υπάρχουν φωτογράφοι με τις ίδιες ανησυχίες που προσπαθούν να πείσουν τους συγχρόνούς τους να αλλάξουν τον κόσμο και να επηρεάσουν τη συλλογική συνείδηση. Επιπλέον, είναι ήδη πλήρως αποδεκτό ότι οι φωτογραφίες ντοκιμαντέρ μπορούν να προσφέρουν πολλές δυνατότητες και ότι δεν διέπονται από μια συγκεκριμένη φόρμουλα.

Από τα τέλη του εικοστού αιώνα, η έννοια της λέξης «ντοκιμαντέρ» στη φωτογραφία εξελίσσεται, αν και η ίδια εμπιστοσύνη στην επικοινωνιακή ικανότητα των φωτογραφιών διατρέχει κάθε ορισμό.

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι τα ντοκιμαντέρ που στοχεύουν στη βελτίωση και την πρόκληση αντιδράσεων εξακολουθούν να είναι έγκυρα και επίκαιρα. Υπάρχουν ακόμη φωτογράφοι που ενδιαφέρονται για μεταρρυθμίσεις και να πείσουν τους συγχρόνους τους για την ανάγκη να γίνει ο κόσμος καλύτερος και που εξακολουθούν να πιστεύουν ότι η φωτογραφία πρέπει να είναι προσηλωμένη σε αυτόν τον στόχο. Εν ολίγοις, δεν έχουν εγκαταλείψει την ουτοπία.

Ωστόσο, όπου υπάρχει ένας φωτογράφος, πρέπει να υπάρχει και ένα κοινό που να αναγνωρίζει τις εικόνες αυτές ως ντοκουμέντα και να είναι σε θέση να τις «διαβάσει», δίνοντας νόημα στις εικόνες και δρώντας αναλόγως.

Προφανώς, αυτό εξαρτάται από το κάθε άτομο και τη φάση της ζωής του που βιώνει εκείνη τη στιγμή. Δεν θα επηρεαστούμε όλοι με τον ίδιο τρόπο. Παρ’ όλα αυτά, αν τελικά έστω και ατομικά νιώσουμε ότι οι φωτογραφίες αυτές μας προκαλούν και μας συγκινούν, δεν το λές και λίγο.

Ακολουθήστε το OLAFAQ
στο Google News