Πριν ακριβώς 65 χρόνια γυρίστηκε το πρώτο videoclip στην ιστορία της σύγχρονης ποπ μουσικής και ευρύτερης ποπ κουλτούρας.

Τον Μάιο του 1958 ο Serge Gainsbourg παίρνει μαζί του έναν κάμεραμαν, μπαίνει στο σταθμό του μετρό Porte des Lilas και γυρίζει το πρώτο βιντεοκλίπ στην ιστορία της μουσικής, υποδυόμενος ο ίδιος τον άνθρωπο που κόβει τα εισιτήρια στους επιβάτες: είναι ο «Le poinçonneur des Lilas», ο «άνθρωπος που κόβει τα εισιτήρια στο σταθμό Λιλά» και είναι η στιγμή της (δύσκολης) γέννησης του πρώτου βιντεοκλίπ, ενός θέματος με το οποίο έχουμε, άλλωστε, ασχοληθεί και στο παρελθόν ως ένα απο τα σημαντικότερα πολιτιστικά φαινόμενα των τελευταίων 40 ετών.

Ερχόμαστε στο πρόσφατο παρελθόν αλλά και πάλι σε παρισινό έδαφος και σε μια παρέα 16χρονων μεταναστών αφρικανικής καταγωγής με μαύρα μπουφάν, οι οποίοι βγαίνουν παγανιά ένα μουντό πρωινό, σε κάποιο από τα πιο υποβαθμισμένα προάστια του Παρισιού.

Στον οργισμένο διάβα τους, οι απειλούν να βιάσουν μια γυναίκα στην αποβάθρα ενός σταθμού μετρό, κλέβουν την τσάντα μιας ηλικιωμένης, καταστρέφουν μια παμπ, τρομοκρατώντας τους θαμώνες της, χαράζουν αμάξια, κατόπιν κλέβουν ένα αυτοκίνητο και του βάζουν φωτιά με μια βόμβα μολότοφ.

Στα βίαια αυτά παιχνίδια τους δεν υπάρχει Δικαιοσύνη, παρά μόνο Αγωνία: είναι το βιντεοκλίπ του τραγουδιού «Stress» των γάλλων Justice, ένα υπέροχο εξάλεπτο κομμάτι αστικής κουλτούρας, γυρισμένο από τον γιο του Κώστα Γαβρά, Ρομέν, με ψευδό-ντοκιμαντερίστικο στυλ, στα πρότυπα της ταινίας «Το Μίσος».

«Για μερικούς μήνες ήμουν ένας από τους πιο μισητούς ανθρώπους στη Γαλλία», έλεγε τότε ο ίδιος ο Γαβράς για την νευρώδη δημιουργία του, που το 2009 είχε προκαλέσει σάλο στην γαλλική κοινή γνώμη, λόγω της βίαιης θεματικής του και της έντασης των εικόνων του.

Videoclip από σπόντα

Το βιντεοκλίπ, ως αυτόνομη τέχνη, δημιουργήθηκε από ένα απλό παιχνίδι της τύχης: οι Beatles, από το 1965 και μετά, δεν είχαν καμία διάθεση να γυρνάνε όλο τον κόσμο, παίζοντας κάθε βράδυ το ίδιο ρεπερτόριο τραγουδιών.

Ο John το έβρισκε ανούσιο, ο George ήθελε να κάνει κάθε λίγο και λιγάκι ταξίδια στην Ινδία, ο Paul ήθελε να πειραματιστεί εντός του Abbey Road studio και ο Ringo ποτέ του δεν είχε κaι ιδιαίτερο λόγο στις αποφάσεις της μπάντας.

Έτσι, ανέθεσαν σε διάφορους νέους και ταλαντούχους σκηνοθέτες του Swinging London να τους φτιάξουν μικρά φιλμ για τα τραγούδια τους, τα οποία κατόπιν θα έκαναν τον γύρο του κόσμου, μέχρι τις πιο δυσπρόσιτες εστίες των φαν τους, οι οποίοι δεν θα τους έβλεπαν σε συναυλία, αλλά τουλάχιστον θα τους θαύμαζαν στην τηλεόραση.

Από τον Μάιο του 1966, οπότε και κυκλοφόρησε τα βιντεοκλίπ του «Paperback Writer», μέχρι το 1981, η νέα αυτή μορφή διαδραστικής επικοινωνίας ανάμεσα στον μουσικό και τον οπαδό πέρασε από σαράντα κύματα.

Και τότε ακριβώς ήρθε το MTV, το κανάλι που άλλαξε το πρόσωπο της σύγχρονης ποπ κουλτούρας και που μπορούσε να μετατρέψει, εν μια νυχτί, ένα απλό αστέρι σε ένα υπέρλαμπρο Σούπερ Νόβα.

Με την έλευση του MTV οι όροι άλλαξαν: η εικόνα ήταν αυτή που πλέον επέβαλλε στο κοινό τον τάδε καλλιτέχνη και τον δείνα μουσικό. Στα πρώτα χρόνια της κυριαρχίας του μουσικού καναλιού, οι περισσότεροι δημοσιογράφοι έσπευσαν να κρατήσουν μια επικριτική στάση απέναντι στα νέα, βιομηχανοποιημένα, όπως θεωρούσαν, ήθη κι έθιμα της μουσικής. Αυτή ήταν όμως μόνο η μισή αλήθεια και η μια πλευρά του νομίσματος.

Γιατί στην άλλη πλευρά υπήρχε η, κατά κοινή παραδοχή, γοητεία του νέου μέσου, το οποίο έδινε τη δυνατότητα στον θεατή να ερμηνεύσει ένα μουσικό κομμάτι με τους δικούς τους, οπτικούς όρους.

Η δική μου γενιά, η γενιά των 40+, που μεγάλωσε με τα πολύχρωμα βιντεοκλίπ της δεκαετίας του ’80, διαμόρφωσε την αισθητική της προσωπικότητα διαμέσου -κι εξαιτίας- των βιντεοκλίπ της Madonna, του Michael Jackson, των Depeche Mode, των REM και των Pet Shop Boys.

Το νέο μέσο αποδείχτηκε το ίδιο δυνατό με μια ταινία της εποχής: όπως βγαίναμε από το σινεμά συζητώντας για τον «Κύκλο των Χαμένων Ποιητών», έτσι και με το που μεταδιδόταν το βίντεο του «Leave A Light On» της Belinda Carlisle (είπα, τυχαία, μια ταινία και ένα τραγούδι που κυκλοφόρησαν αμφότερα το 1989), έπεφτε αμέσως «σύρμα» στις μεταξύ μας παρέες για την φοβερή εκείνη κοκκινομάλλα που στοίχειωνε τις προεφηβικές μας ερωτικές φαντασιώσεις. Ερμηνεύαμε πλέον την ζωή (μας) με όρους βιντεοκλίπ.

Και όσο κι αν ελλόχευε ο κίνδυνος να δημιουργήσουμε μια στρεβλή εικόνα της πραγματικότητας, άλλο τόσο γέμιζε τα παιδικά μας μυαλά με όλα εκείνα τα χρώματα που μετέπειτα θα χρησιμοποιούσαμε στον καμβά της ενήλικης ζωής μας.

Ι Want My MTV

Τα βιντεοκλίπ κατάφεραν και κάτι ακόμη: λειτούργησαν ενοποιητικά, ιδίως στις αρχές των ’90s, φέρνοντας σε επαφή τις διαφορετικές μουσικές «φυλές». Μετά το «Νothing Else Matters» των Metallica έπεφτε καπάκι το «Βαck To Life» των Soul II Soul, κατόπιν το «Don’t Cry» των Guns N Roses και το playlist συνεχιζόταν με τους Pearl Jam δίπλα στον ΜC Hammer, καταργώντας τα σύνορα ανάμεσα στα μουσικά είδη και φέρνοντας κοντά τους σκληροπυρηνικούς φαν της grunge με τους οπαδούς της flower-pop, να τραγουδάνε αγκαλιασμένοι τους στίχους του της Janet Jackson.

Το βιντεοκλίπ ήταν το πρώτο, πραγματικά, υπερβατικό μέσο που είχε η μουσική, ένα χωνευτήρι χρωμάτων και ρυθμών με cross-cultural απήχηση.

Η οπτική ποικιλία που σου έδινε το νέο κοσκινάκι ήταν δε απεριόριστη: από τoν άκρατο οπτικοακουστικό ναρκισσισμό του «I’m Too Sexy» των Right Said Fred πεταγόσουν στην σχολική σκληρότητα του «Jeremy» των Pearl Jam, μετά στην εφηβική νοσταλγία του «1979» των Smashing Pumpkins και από την ασπρόμαυρη ονείρωξη του «Being Boring» των Pet Shop Boys στην έκρηξη τεστοστερόνης του «Εxpress Yoursel» της Madonna.

Λογοκρισία στα videoclip

Όσο περνούσε ο καιρός και ο κόσμος εξοικειωνόταν, sans ennui, απέναντι στο βιντεοκλίπ ως μια σημαντική μορφή τέχνης, όλο και περισσότεροι σκηνοθέτες ήταν διατεθειμένοι να πάνε τα όρια της οπτικής μας απόλαυσης παραπέρα. Να τα εντοπίσουν και, ει δυνατόν, να τα ξεπεράσουν. Κάπως έτσι άρχισε τη ζωή του, παράλληλα με τον Θαυμαστό Νέο Κόσμο, κι ένας άλλος, πιο συντηρητικός.

Η λογοκρισία έγινε ξαφνικά μέρος της αισθητικής εξίσωσης και οι επιτροπές «έκοβαν» από το rotation των καναλιών τα βιντεοκλίπ εκείνα που τους φαίνονταν ηθικά απαράδεκτα. Κανείς, ωστόσο, δεν μπορούσε να παραγνωρίσει την δυναμική του μέσου ως πραγματικού Μέσου (medium δηλαδή) ανάμεσα σε καλλιτέχνη και ακροατή και την αόρατη διάδραση που συνέβαινε μεταξύ τους.

Από τον Δεκέμβριο του 1992, οπότε και το MTV αναγράφει στα credit ενός βιντεοκλίπ και τον σκηνοθέτη του, ο ρόλος του «βιντεοκλιπά» (sic) αναβαθμίζεται. Πλέον τα όρια στο ερώτημα «τι είναι σημαντικότερο; το τραγούδι ή το βιντεοκλίπ που το συνοδεύει;» είναι δυσδιάκριτα.

Η νέα γενιά σκηνοθετών είναι ταλαντούχα, διαθέτει ένα όραμα πολλές φορές μεγαλύτερο από το αντίστοιχο του τραγουδιστή που σκηνοθετεί και είναι αποφασισμένη να αφήσει το δικό της δημιουργικό στίγμα στην ιστορία της μουσικής.

Το βιντεοκλίπ γίνεται το μέσο προβολής της δουλειάς ενός auteur και δεν δέχεται κανενός είδους λογοκρισία, γιατί πέρασε την πιο δύσκολη δοκιμασία απ’ όλες: αυτή του Χόλιγουντ, το οποίο πλέον δέχεται στους κόλπους του σκηνοθέτες με εμπειρία σε αυτή την uber-chic μορφή τέχνης.

Ο Jean-Baptiste Mondino, ο Jean Paul Goode, ο Stephane Sednaoui και πολλοί άλλοι είναι κινηματογραφικοί ανανεωτές, η δουλειά των οποίων αποτελεί τη νοητή γραμμή που ενώνει τα μιούζικαλ του Vincente Minnelli και του Stanley Donen με τις πειραματικές ταινίες του Kenneth Anger, το των Beatles και το του Ken Russell.

Το βίντεο του «It’s Oh So Quiet» της Björk, σκηνοθετημένο από τον Spike Jonze, είναι ευθεία αναφορά στην ταινία «Οι Ομπρέλες του Χερβούργου» του Jacques Demy και τα βιντεοκλίπ που σκηνοθέτησε, για λογαριασμό των Nine Inch Nails, ο Mark Romanek διαθέτουν την γοτθική γοητεία της κάμερας του Tim Burton και της πένας του κομίστα Allan Moore.

Ποιος μπορεί, επίσης, να ξεχάσει την Madonna στο βίντεο του «Justify My Love» ως μια πιο μεταμοντέρνα Lorelei Lee, ηρωίδα της ταινίας «Οι Άντρες Προτιμούν Τις Ξανθιές», ενώ το «Ταξίδι στο Φεγγάρι», η ταινία του 1902 του γάλλου George Méliès, αποτέλεσε την έμπνευση για το βιντεοκλίπ «Tonight, Tonight» των Smashing Pumpkins.

Σήμερα πάντως συνεχίζει, ακριβώς 65 χρόνια μετά από εκείνη την βόλτα του Γκενσπούργκ στο σταθμό του Λιλά, να φαίνεται αδιανόητο ένα ποπ κομμάτι δίχως τη συνοδεία ενός οπτικοποιημένου εικαστικού να τονίζει, εν είδη μέικαπ, τα ηχητικά του ζυγωματικά.

Βιντεοκλιπάδες και τα γνωστότερα φιλμ τους

Joseph Kahn
Destiny’s Child – “Say My Name”
U2 – “Elevation”
Moby – “We Are All Made of Stars”
Britney Spears – “Womanizer”
Lady GaGa – “LoveGame”

David Fincher
Sting “Englishman in New York”
Madonna “Vogue”
Billy Idol “Cradle of Love”
George Michael “Freedom ’90”
The Rolling Stones “Love Is Strong”

Spike Jonze
The Breeders “Cannonball”
Weezer “Buddy Holly”
Beastie Boys “Sabotage”
Daft Punk “Da Funk”
Fatboy Slim “The Rockafeller Skank”

Sophie Muller
Blur – “Song 2”
Manic Street Preachers – “You Stole the Sun from My Heart”
The Killers – “Mr. Brightside”
Shakira – “Hips Don’t Lie”
Mika – “Grace Kelly”

Dom and Nic
Supergrass – “Mansize Rooster”
Oasis – “D’You Know What I Mean?”
Smashing Pumpkins – “Ava Adore”
Faithless – “We Come One”
The Chemical Brothers – “Believe”

Michel Gondry
The White Stripes “Fell in Love with a Girl”
Stardust “Music Sounds Better With You”
Björk “Jóga”
Foo Fighters “Everlong”
Björk “Human Behaviour”

Mark Romanek
Lenny Kravitz “Are You Gonna Go My Way”
Nine Inch Nails “Closer”
Michael Jackson & Janet Jackson “Scream”
Eels “Novocaine for the Soul”
Johnny Cash “Hurt”

David La Chapelle
The Dandy Warhols – “Not if you were the last junkie on Earth”
Moby – “Natural blues”
Christina Aguilera – “Dirrty”
Joss Stone – “Super duper love”
Amy Winehouse – “Tears dry on their own”

Godley and Creme
The Police – “Every Breath You Take”
Herbie Hancock – “Rockit”
Frankie Goes to Hollywood – “Two Tribes”
Duran Duran – “Girls on Film”
Visage – “Fade to Grey”

Tim Pope
The Bangles “Eternal Flame”
The Cure “Close to Me”
James “Sometimes”
Kaiser Chiefs “Everyday I Love You Less and Less”
Queen “It’s a Hard Life”

Jonathan Glazer
Massive Attack “Karmacoma”
Radiohead “Street Spirit (Fade Out)”
Jamiroquai “Virtual Insanity”
Nick Cave and the Bad Seeds “Into My Arms”
Radiohead “Karma Police”

Chris Cunningham
Placebo “36 Degrees”
Aphex Twin “Come To Daddy”
Madonna “Frozen”
Björk “All Is Full of Love”
Aphex Twin “Windowlicker”

Stephane Sednaoui
Red Hot Chili Peppers “Give It Away”
U2 “Mysterious ways”
Smashing Pumpkins “Today”
Youssou N’Dour & Neneh Cherry “7 seconds”
Texas “Summer Son”

Jean Baptiste Mondino
Don Henley “The Boys of Summer”
Tom Waits “Downtown Train”
Sting “Russians”
Madonna “Justify My Love”
Mirwais “Naive Song”