Η τέχνη είναι μία μορφή έκφρασης. Αποτελεί κομμάτι των ανησυχιών, των σκέψεών και των επιθυμιών μας. Για πολλούς είναι η επέκταση της προσωπικότητάς μας και ουσιαστικά κάθε έργο τέχνης αποτελεί μία αντανάκλαση του τρόπου που βιώνουμε τον κόσμο.

Η τέχνη είναι απαραίτητη για την κοινωνία καθώς διεγείρει τη δημιουργικότητα, αντανακλά τον πολιτισμό, προάγει την ενσυναίσθηση, προκαλεί τη σκέψη και προσφέρει ένα μέσο έκφρασης. Αποτελεί ουσιαστιά βασικό μέρος της ανθρώπινης ύπαρξης. Από τα σχέδια που έχουν βρεθεί σε σπήλαια, μέχρι την πρώτη φορά που σήμερα θα κρατήσει ενα παιδί μαρκαδόρο και θα ζωγραφίσει, οι άνθρωποι χρησιμοποιούν τη δημιουργικότητά τους για να αναλογιστούν την ύπαρξή τους, τους προβληματισμούς τους και να αποτυπώσουν τις χαρές, τους αγώνες, τους θριάμβους και τις τραγωδίες που καθορίζουν την ανθρώπινη εμπειρία.

Μπορεί να υπάρξει τέχνη χωρίς τον άνθρωπο;

Τα τελευταία χρόνια οι εξελίξεις στο χώρο της Τεχνητής Νοημοσύνης έχουν παρεισφρήσει και στο χώρο των τεχνών. Οι αλγόριθμοι και η μηχανική μάθηση επέτρεψαν στην τεχνητή νοημοσύνη να δημιουργήσει εντυπωσιακά έργα τέχνης, από πίνακες μέχρι γλυπτά, ακόμα και μουσικές συνθέσει που έχουν παρουσιαστεί σε αναγνωρισμένες γκαλερί τέχνης, έχουν πουληθεί για σημαντικά ποσά σε δημοπρασίες και πυροδότησαν συζητήσεις σχετικά με τον εξελισσόμενο ορισμό της τέχνης.

Μπορούν όμως τα προγράμματα τεχνητής νοημοσύνης (ΤΝ) να δημιουργήσουν πραγματικά τέχνη που αντηχεί στην ανθρωπότητα ή η ουσία της τέχνης βασίζεται στο ανθρώπινο άγγιγμα; Και αν ναι, μέχρι που φτάνουν τα όρια διασταύρωσης της τέχνης και της τεχνολογίας;

Ένα πρόσφατο περιστατικό έχει θέσει πάλι επί τάπητος τις ηθικές ανησυχίες της τέχνης ΤΝ, όταν το σκόπιμα ημιτελές έργο τέχνης του Keith Haring ολοκληρώθηκε από ένα πρόγραμμα ΤΝ.

Keith Haring,
Keith Haring, Unfinished Painting, 1989. Private collection

Ο Keith Haring ήταν ένας δημοφιλής καλλιτέχνης και ακτιβιστής που ήταν μέρος της θρυλικής καλλιτεχνικής σκηνής της Νέας Υόρκης κατά τη δεκαετία του 1980. Γνωστός για τα πολύχρωμα έργα του και τα εμβληματικά του μοτίβα μεγάλο μέρος του έργου του ανταποκρίθηκε στα σύγχρονα κοινωνικά και πολιτικά γεγονότα όπως στη μάχη για τον τερματισμό του Απαρτχάιντ, την επιδημία του AIDS και την κατάχρηση ναρκωτικών. Ως ανοιχτά γκέι καλλιτέχνης, ο Χάρινγκ επέλεξε επίσης να εκπροσωπήσει τις δυσκολίες της LGBTQ κοινότητας στο έργο του, συμπεριλαμβανομένων των δικαιωμάτων των ομοφυλοφίλων. Εμπνευσμένος από καλλιτέχνες γκράφιτι, άρχισε να σχεδιάζει στους σταθμούς του μετρό της Νέας Υόρκης, γεμίζοντας άδειους διαφημιστικούς χώρους με ζωγραφιές με κιμωλία από τις οποίες οι άνθρωποι περνούσαν καθημερινά. Στόχος του ήταν να κάνει την τέχνη προσιτή σε όλους και αυτά τα έργα του επέτρεψαν να αλληλεπιδράσει με ένα διαφορετικό κοινό.

Βλέποντας για πρώτη φορά τον πίνακα του με τίτλο “Unfinished Painting”, του 1989, θα μπορούσε κανείς να υποθέσει ότι ο πρόωρος θάνατός του δημιουργού του ήταν αυτός που τον εμπόδισε να τον τελειώσει. Στην πραγματικότητα, το να ζωγραφίσει μόνο περίπου το ένα τέταρτο του καμβά ήταν σκόπιμη επιλογή του. Αποτελούσε ουσιαστικά έναν οπτικό σχολιασμό για την επιδημία του AIDS που είχε στοιχίσει τόσες πολλές ζωές και, λίγο αργότερα, θα διεκδικούσε τη δική του. Προφανώς, ποτέ δεν πέρασε από το μυαλό κανενός να “ολοκληρώσει” τον Unfinished Painting μέχρι που φτάσαμε στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης.

«Η ζωή μου είναι η τέχνη μου, είναι αλληλένδετη», είπε ο Haring σε μια συνέντευξη το 1989. «Όταν το AIDS έγινε πραγματικότητα όσον αφορά τη ζωή μου, άρχισε να γίνεται θέμα στους πίνακές μου. Όσο περισσότερο επηρέασε τη ζωή μου, τόσο περισσότερο επηρέασε τη δουλειά μου». 

Στις 31 Δεκεμβρίου 2023, ο χρήστης του Twitter @DonnelVillager δημοσίευσε τον αρχικό πίνακα του Keith Haring και την “ολοκληρωμένη” του μορφή λέγοντας. «Η ιστορία πίσω από αυτόν τον πίνακα είναι τόσο θλιβερή! Τώρα χρησιμοποιώντας την τεχνητή νοημοσύνη μπορούμε να ολοκληρώσουμε αυτό που δεν μπόρεσε να τελειώσει!».

Η ανάρτηση ξεσήκωσε αντιδράσεις. Πολλοί θεώρησαν ότι ήταν ένα κακόγουστο αστείο, ειδικά αν λάβει κάποιο υπόψη το νόημα και τις προθέσεις του συγκεκριμένου έργου τέχνης που αυτομάτως ακυρώνονται από την ανάμειξη της ΤΝ.

«Είναι πολύ ασέβεια όχι μόνο για οποιονδήποτε ήταν γύρω κατά τη διάρκεια της επιδημίας του AIDS, αλλά ιδιαίτερα εκείνων που πέθαναν από αυτό ή που έχασαν φίλους και αγαπημένα πρόσωπα κατά τη διάρκεια αυτής», υποστήριξε Tina Tallon, ερευνήτρια του A.I. και τις τέχνες στο Πανεπιστήμιο της Φλόριντα, στο NBC News. 

«Βρίσκω την “ολοκληρωμένη” εκδοχή του έργου τέχνης αποκρουστική», λέει η καλλιτέχνης Brooke Peachley στο Twitter «Όχι μόνο η “ολοκλήρωση” του πίνακα τον αναιρεί εντελώς από το αρχικό του νόημα, αλλά φτύνει τις δεκάδες χιλιάδες queer άτομα που έχασαν τη ζωή τους από την επιδημία του AIDS τις δεκαετίες του ’80 και του ’90».

Και προσθέτει: «Το να το κάνεις χρησιμοποιώντας γενετική A.I., ένα πρόγραμμα υπολογιστή που δεν μπορεί να νιώσει το βάρος αυτού που κάνει ούτε να δημιουργήσει με οποιαδήποτε ανθρώπινη πρόθεση, απλώς δείχνει ασέβεια».

Ο χρήστης απάντησε στο περιστατικό για να διευκρινίσει τις προθέσεις του, οι οποίες αποδείχθηκαν ότι δεν είχαν καμία σχέση με το Haring ή την ίδια την τέχνη AI. « Πολλοί άνθρωποι έχουν υποθέσει ότι ήθελα να χλευάσω το έργο και από μόνοι τους έχουν νοηματοδοτήσει την απόφασή μου να ολοκληρώσω τον πίνακα αυτόν. Δεν μπορώ καν να θυμηθώ αν ήξερα ποιο ήταν το νόημα ή η πρόθεση πίσω από το πρωτότυπο, και ακόμα κι αν το είχα, πιθανότατα θα το έκανα ούτως ή άλλως. Απλώς το σκέφτηκα αστείο».

Τα προγράμματα τεχνητής νοημοσύνης έχουν προχωρήσει τόσο και είναι τόσο προσιτά που θέτουν ισχυρά εργαλεία λογισμικού στα χέρια οποιουδήποτε έχει πρόσβαση στο Διαδίκτυο. Πλατφόρμες όπως το ChatGPT του OpenAI και το Bing AI Chat της Microsoft έχουν γίνει δημοφιλείς για τη δημιουργία όλο και πιο εξελιγμένων εικόνων και κειμένων παίρνοντας στοιχεία από το διαδίκτυο ή από βάσεις δεδομένων που τις τροφοδοτούν.

Τι γίνεται όμως με τα πνευματικά δικαιώματα;

Το ερώτημα προκύπτει λόγω του τρόπου με τον οποίο εκπαιδεύονται τα παραγωγικά συστήματα AI. Όπως τα περισσότερα λογισμικά μηχανικής εκμάθησης, λειτουργούν εντοπίζοντας και αναπαράγοντας μοτίβα σε δεδομένα. Oμως αυτά τα προγράμματα χρησιμοποιούνται για τη δημιουργία κώδικα, κειμένου, μουσικής και τέχνης, με δεδομένα που έχουν δημιουργηθεί από ανθρώπους, και σαρώνονται χωρίς να σέβονται τα πνευματικά δικαιώματα του δημουργού.

Είτε έγινε σκόπιμα για να χλευάσει το νόημά του είτε όχι η “ολοκλήρωση” του πίνακα ήρθε σαν το κερασάκι στην τούρτα μετά από τις αντιδράσεις που προκάλεσε η κοινοποίηση ενός Εγγράφου Google με 16.000 καλλιτέχνες των οποίων το έργο φέρεται να “σαρώθηκε” (image scraping) από το πρόγραμμα παραγωγής τεχνητής νοημοσύνης Midjourney χωρίς να υπάρχει κάλυψη των πνευματικών δικαιωμάτων των καλλιτεχνών. Μεταξύ των ονομάτων που αναφέρονται -στο έργο των οποίων η Midjourney εκπαιδεύεται ώστε να παράγει εικόνες σε συγκεκριμένα στυλ- είναι διάσημοι καλλιτέχνες όπως ο Yayoi Kusama, ο David Hockney, Salvador Dalí ακόμη και ο Keith Haring.

Αυτές οι μηχανές παραγωγής εικόνας, ουσιαστικά βλέπουν όλα τα έργα τέχνης που είναι διαθέσιμα στο Διαδίκτυο και εκπαιδεύουν τα εργαλεία τους ώστε να δημιουργούν έργα στο στυλ συγκεκριμένων δημιουργών.

«Η γενετική τεχνητή νοημοσύνη βλάπτει τους καλλιτέχνες παντού κλέβοντας όχι μόνο από την προϋπάρχουσα δουλειά μας για να χτίσουμε τις βιβλιοθήκες της χωρίς συγκατάθεση, αλλά και τις δουλειές μας, και δεν το κάνει καν αυθεντικά ή καλά», είπε η Peachley.

«Νομίζω ότι πολλοί άνθρωποι, συμπεριλαμβανομένου και εμένα, ενεργοποίησαν την τεχνητή νοημοσύνη, τη γενετική τεχνητή νοημοσύνη, επειδή συνειδητοποιήσαμε πώς δημιουργήθηκαν αυτά τα μοντέλα», είπε η καλλιτέχνης Megan Ruiz σε μια συνέντευξη. «Εκπαιδεύονται στην κλεμμένη δουλειά μας».

Το Midjourney δεν είναι η μόνη πλατφόρμα Τεχνητής Νοημοσύνης που κατηγορείται για παραβιάσεις πνευματικών δικαιωμάτων.

Η OpenAI, η εταιρεία που είναι υπεύθυνη για το ChatGPT και τη δημιουργία κειμένου σε εικόνα DALL-E, βασίζεται στο Web scraping για να “εκπαιδεύσει” την τεχνητή νοημοσύνη. Μόνο που το κάνει χωρίς να σέβεται τα πνευματικά δικαιώματα των δημιουργών. «Επειδή σήμερα τα πνευματικά δικαιώματα καλύπτουν σχεδόν κάθε είδους ανθρώπινη έκφραση – συμπεριλαμβανομένων αναρτήσεων ιστολογίου, φωτογραφιών, αναρτήσεων φόρουμ, κομμάτια κώδικα λογισμικού και κυβερνητικών εγγράφων – θα ήταν αδύνατο να εκπαιδεύσουμε τα σημερινά κορυφαία A.I. μοντέλα χωρίς χρήση υλικού που προστατεύεται από πνευματικά δικαιώματα», λέει η OpenAI.

Παράλληλα τεράστια συζήτηση έχει ανοίξει ενώ έχουν γίνει και σχετικές αγωγές, για τη συλλογή δεδομένων που εκπαιδεύουν τα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης που, μέσα από συλλογή πειρατικών ηλεκτρονικών βιβλίων που εκτείνονται σε όλα τα είδη, από την ερωτική μυθοπλασία έως την πεζογραφία σύμφωνα με έρευνα του The Atlantic.

Το μέλλον της τέχνης της τεχνητής νοημοσύνης και της παραβίασης των πνευματικών δικαιωμάτων είναι σίγουρα κάτι που πρέπει να προσέξουμε στο εγγύς μέλλον. Ένα όμως είναι σίγουρο. Η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να συνεισφέρει στον κόσμο της τέχνης, αλλά δεν μπορεί να αντικαταστήσει την ψυχή, το βάθος και την αυθεντικότητα που προσφέρουν οι ανθρώπινοι καλλιτέχνες στη δουλειά τους. 

Η τέχνη είναι μια αντανάκλαση του ανθρώπινου πνεύματος, ένα μέσο που εκφράζουμε τα συναισθήματα, τις εμπειρίες και τις αντιλήψεις μας για τον κόσμο.Τελικά, η ουσία της τέχνης είναι βαθιά συνυφασμένη με την ανθρωπότητα και καθώς η τεχνητή νοημοσύνη συνεχίζει να εξελίσσεται, χρησιμεύει ως υπενθύμιση του αναντικατάστατου ρόλου που διαδραματίζουν οι άνθρωποι στη δημιουργία της.