Οι περισσότεροι από εμάς, όταν ακούμε για τράπεζες και αποταμίευση για το μέλλον, στο μυαλό μας έρχονται κατευθείαν τα οικονομικά. Αλλά για να διασφαλίσουμε ότι το μέλλον μας είναι πλούσιο και γεμάτο βιοποικιλότητα όπως σήμερα, πρέπει να διευρύνουμε τους ορίζοντές μας και να εξετάσουμε την αποταμίευση με διαφορετικό πρίσμα. 

Η Κιβωτός του Νώε είναι μια από τις λίγες ιστορίες που αναγνωρίζουν οι περισσότεροι. Ήταν ένα τεράστιο πλοίο, κατασκευασμένο με εντολή του Θεού, που έσωσε τον Νώε, την οικογένειά του και ένα ζευγάρι από κάθε είδος ζώου που υπήρχε στη γη προκειμένου να σωθούν από τον παγκόσμιο κατακλυσμό και να μπορέσουν να ξαναξεκινήσουν όλα από την αρχή. 

Η ιδέα της δημιουργίας αποθετηρίων, για τη διάσωση των ειδών φαίνεται ότι έχει ξεκινήσει από χιλιάδες χρόνια πριν. Η Κιβωτός του Νώε ίσως αποτελεί την πρώτη καταγραφή αυτής της ανάγκης των ανθρώπων να διατηρήσουν τα είδη στον πλανήτη μας σε περίπτωση μιας φυσικής καταστροφής ή αφανισμού. 

Στην πιο σύγχρονη εκδοχή της η ιδέα της δημιουργίας αποθετηρίων ή τραπεζών ειδών χρονολογείται τουλάχιστον έναν αιώνα, στη δεκαετία του 1920, όταν ο Ρώσος γεωπόνος Nikolai Vavilov δημιούργησε την πρώτη μεγάλη τράπεζα σπόρων καλλιεργήσιμων και άγριων ποικιλιών τους στη σημερινή Αγία Πετρούπολη. 

Κατά τη διάρκεια της ναζιστικής πολιορκίας της πόλης στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι επιστήμονες υπερασπίστηκαν την εγκατάσταση μέχρι θανάτου, καθώς μερικοί πέθαναν ακόμη και από την πείνα χωρίς να αγγίξουν το φαγητό που φύλαγαν.

Τράπεζες σπόρων

Η τράπεζα σπόρων είναι ένα μέρος όπου αποθηκεύονται οι σπόροι για να διατηρηθεί η γενετική ποικιλότητα για το μέλλον.  Είναι ένας τύπος τράπεζας γονιδίων, όπου διατηρούνται το γενετικό πλάσμα, οι ιστοί ή τα κύτταρα που αντιπροσωπεύουν τη γενετική ποικιλότητα των ειδών. 

Είναι συνήθως θησαυροφυλάκια που αντέχουν στις πλημμύρες, τις βόμβες και την ακτινοβολία που κρατούν βάζα με σπόρους από διαφορετικά είδη φυτών.

Σήμερα υπάρχουν περισσότερες από 1.700 τέτοιες συλλογές, πολλές από τις οποίες συνδέονται μέσω της πλατφόρμας Genesys, η οποία επιτρέπει την πρόσβαση και την κοινή χρήση των αρχείων τους. 

Οι σπόροι συνήθως διατηρούνται σε χαμηλή υγρασία και σε ψυχρές συνθήκες – περίπου -20°C. Αυτό βοηθά στη διατήρηση των σπόρων, διασφαλίζοντας ότι μπορούν ακόμα να αναπτυχθούν όταν χρειάζονται αργότερα.

Από τις πιο γνωστές είναι η Millennium Seed Bank στο Sussex στη Μεγάλη Βρετανία και η τράπεζα σπόρων Svalbard στη Νορβηγία. 

Κρυμμένη σε ένα υπόγειο στο αγροτικό Sussex βρίσκεται η μεγαλύτερη συλλογή σπόρων από άγρια φυτά στον κόσμο. Η Millennium Seed Bank, που διαχειρίζεται και συντονίζεται από τους Βασιλικούς Βοτανικούς Κήπους, Kew, άνοιξε το 2000 φιλοξενεί πάνω από 2,4 δισεκατομμύρια σπόρους, που αντιπροσωπεύουν πάνω από 39.000 διαφορετικά είδη αποθηκευμένων σπόρων στον κόσμο.

Αυτός είναι ο πιο ποικιλόμορφος γενετικός πόρος άγριων ειδών φυτών στη Γη – ένα παγκόσμιο ασφαλιστήριο συμβόλαιο για την αποθήκευση και τη διατήρηση σπόρων από κοινά, σπάνια ή υπό εξαφάνιση χρήσιμα φυτά.

Οι σπόροι συλλέγονται σε μεγάλο βαθμό από παγκόσμιους εταίρους ως μέρος της Millennium Seed Bank Partnership, καθώς και κατά τη διάρκεια επιτόπιων εργασιών υπό την καθοδήγηση των επιστημόνων του Kew.

Μια παγκόσμιας κλάσης αυτοματοποιημένη ερευνητική εγκατάσταση τελευταίας τεχνολογίας, είναι ανθεκτική στις πλημμύρες, τις βόμβες και την ακτινοβολία. Οι θάλαμοι βαθιάς κατάψυξης αποθηκεύουν τους σπόρους στους -20°C, σύμφωνα με τα διεθνή πρότυπα.

Εκατομμύρια μικροσκοπικοί σπόροι, από περισσότερες από 930.000 ποικιλίες καλλιέργειες τροφίμων, αποθηκεύονται στο Παγκόσμιο Θησαυροφυλάκιο Σπόρων (Global Seed Vault) στο Spitsbergen, μέρος του αρχιπελάγους Svalbard της Νορβηγίας. 

Πρόκειται ουσιαστικά για μια τεράστια θυρίδα ασφαλείας, που φιλοξενεί τη μεγαλύτερη συλλογή γεωργικής βιοποικιλότητας στον κόσμο και βρίσκεται βαθιά στα έγκατα ενός παγωμένου βουνού σε ένα νησί πάνω από τον Αρκτικό Κύκλο μεταξύ της Νορβηγίας και του Βόρειου Πόλου

«Μέσα σε αυτό το κτίριο υπάρχουν 13.000 χρόνια αγροτικής ιστορίας», λέει ο Brian Lainoff, επικεφαλής συντονιστής συνεργασιών του Crop Trust, που διαχειρίζεται το θησαυροφυλάκιο, την σπουδαία αυτή τράπεζα σπόρων.

 Η τράπεζα σπόρων Svalbard ιδρύθηκε ως διάδοχος του αποθετηρίου γερμπλασμάτων που δημιουργήθηκε από το Σκανδιναβικό κέντρο NordGen το 1984 και μετά την υπογραφή της Διεθνούς Συνθήκης για τους Φυτογενετικούς Πόρους για τα Τρόφιμα και τη Γεωργία το 2001. Υπό την αιγίδα των Ηνωμένων Εθνών και σε συνεργασία με τον διεθνή οργανισμό Crop Trust, η κατασκευή της τράπεζας χρηματοδοτήθηκε εξ ολοκλήρου από τη νορβηγική κυβέρνηση.

Με συνολική χωρητικότητα 4,5 εκατομμυρίων ποικιλιών καλλιεργειών, αυτή τη στιγμή αποθηκεύει περισσότερα από 1,2 εκατομμύρια δείγματα από περισσότερα από 6.000 είδη, με κάθε δείγμα να περιέχει κατά μέσο όρο 500 σπόρους.

Το Παγκόσμιο Θησαυροφυλάκιο Σπόρων έχει ονομαστεί το θησαυροφυλάκιο “Doomsday”, το οποίο δημιουργεί μια εικόνα ενός αποθέματος σπόρων για χρήση σε περίπτωση αποκαλυπτικού γεγονότος ή παγκόσμιας καταστροφής. 

Η εγκατάσταση λειτουργεί σαν τραπεζικό θησαυροφυλάκιο. Τα δείγματα δεν είναι διαθέσιμα στην επιστημονική κοινότητα ή σε άλλα ιδρύματα, αλλά μόνο στα ίδια τα αποθετήρια, καθώς προορίζονται να λειτουργήσουν ως αντίγραφα ή εφεδρικά για τοπικές τράπεζες γονιδίων. Έχει ήδη εκπληρώσει τον ρόλο του σε μία περίπτωση, τη μοναδική απόσυρση σπόρων από την έναρξή του: το 2015, το Διεθνές Κέντρο Αγροτικής Έρευνας στις Ξηρές Περιοχές (ICARDA) ζήτησε να ανακτήσει τους σπόρους του επειδή η τράπεζα σπόρων του στη Συρία είχε καταστραφεί από τον πόλεμο στη χώρα. 

Οι τράπεζες σπόρων έχουν ένα σημαντικό μειονέκτημα: δεν αποτελούν βιώσιμη επιλογή για όλα τα φυτά στον κόσμο. Μάλιστα, μια μελέτη που δημοσιεύτηκε το 2018 στο περιοδικό Nature Plants αποκάλυψε ότι το 36% των απειλούμενων ειδών φυτών δεν μπορούν να αποθηκευτούν σε τράπεζες σπόρων. Υπάρχουν μερικά φυτά, που ονομάζονται ανθεκτικά φυτά, που δεν μπορούν να αντέξουν έναν ορισμένο βαθμό αποξήρανσης και δεν μπορούν εύκολα να διατηρηθούν. Παραδείγματα αυτού του τύπου βλάστησης είναι τα κάστανα και τα βελανίδια.

Κιβωτός του Νώε σε κατάψυξη

Δεν είναι όμως μόνο τα φυτά που έχουν διατηρηθεί τα γονίδιά τους. Όσο ο άνθρωπος αναπτυσσόταν και προόδευε, τόσο μειωνόταν ο σεβασμός του προς το περιβάλλον και προς τα υπόλοιπα ζώα με τα οποία μοιράζεται τον πλανήτη. Κάποια ζώα έχουν εξαφανιστεί εξαιτίας φυσικών παραγόντων, ο κανόνας, όμως, λέει ότι η πλειοψηφία εξαφανίζεται εξαιτίας της ανθρώπινης παρέμβασης.

Το 1972, ο γερμανικής καταγωγής παθολόγος και γενετιστής Kurt Benirschke δημιούργησε τον πρώτο κατεψυγμένο ζωολογικό κήπο ζωικού βλαστικού πλάσματος στον ζωολογικό κήπο του Σαν Ντιέγκο στις ΗΠΑ, παρόλο που η τεχνολογία για τη χρήση του δεν υπήρχε ακόμη. Τα υλικά του Σαν Ντιέγκο έχουν ήδη χρησιμοποιηθεί για την κλωνοποίηση τεσσάρων ειδών που απειλούνται με εξαφάνιση: το άλογο του Przewalski, το gaur ή ινδικό βίσωνα, το banteng και το κουνάβι με τα μαύρα πόδια.

Ένας κατεψυγμένος ζωολογικός κήπος, γνωστός και ως βιοτράπεζα ή κρυοτράπεζα, αποθηκεύει κρυοσυντηρημένα ή «κατεψυγμένα» κύτταρα από είδη υπό εξαφάνιση. Ο πρωταρχικός σκοπός ενός παγωμένου ζωολογικού κήπου είναι να παρέχει ένα αντίγραφο ασφαλείας της απειλούμενης ζωής στη Γη, επιτρέποντάς μας να αποκαταστήσουμε εξαφανισμένα είδη.

Τα αναπαραγωγικά κύτταρα, όπως το σπέρμα, τα ωάρια (ωάρια) και τα έμβρυα, ψύχονται στους -196ºC, οπότε διακόπτεται όλη η κυτταρική λειτουργία. Όταν χρειάζεται ένα δείγμα, τα κύτταρα θερμαίνονται και χρησιμοποιούνται σε προγράμματα αναπαραγωγής για την παραγωγή νέων ατόμων ή για τη μελέτη του DNA τους για τον προσδιορισμό γενετικών σχέσεων με άλλα είδη

Σήμερα υπάρχουν αρκετές παρόμοιες εγκαταστάσεις, όπως το Frozen Ark και το Nature’s SAFE στο Ηνωμένο Βασίλειο.

Σε συνεργασία με κορυφαίους αναπαραγωγικούς επιστήμονες και κρυοβιολόγους, το Nature’s SAFE χρησιμοποιεί καινοτόμες μεθόδους  για τη διατήρηση των κυττάρων με τρόπο που διατηρεί τη βιωσιμότητα, επιτρέποντάς τους να αποψυχθούν και να χρησιμοποιηθούν για τη δημιουργία εγκυμοσύνων, αποκαθιστώντας τα απειλούμενα είδη ζώων.

Καθώς όλο και περισσότερα είδη μετακινούνται σε κατεψυγμένους ζωολογικούς κήπους, τα ψάρια κινδυνεύουν να μείνουν έξω. Παρά την πολυετή έρευνα, δεν έχει αναφερθεί μακροχρόνια επιβίωση σε αυγά ή έμβρυα ψαριών μετά από κρυοσυντήρηση. Ωστόσο, πρόδρομοι του σπέρματος και των ωαρίων γνωστά ως γωνιακά κύτταρα που βρίσκονται στο αναπτυσσόμενο έμβρυο ή στην ωοθήκη ή στους όρχεις των ενήλικων ψαριών έχουν διατηρηθεί με επιτυχία σε πολλά είδη, όπως η πέστροφα, η ιριδίζουσα πέστροφα.

Με την κατάψυξη αυτών των πρόδρομων κυττάρων, έχουμε τώρα μια βιώσιμη μέθοδο αποθήκευσης της γενετικής των ψαριών, αλλά, σε αντίθεση με τα ωάρια και το σπέρμα, τα κύτταρα δεν είναι ώριμα και δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την παραγωγή απογόνων σε αυτή τη μορφή.

Σε διεθνές επίπεδο, οι παγωμένοι ζωολογικοί κήποι συνεργάζονται για να χτίσουν μια «Κιβωτό του Νώε» από παγωμένο ιστό. Το έργο Frozen Ark, που ιδρύθηκε το 2004 στο Πανεπιστήμιο του Nottingham, αποτελείται πλέον από περισσότερα από 5.000 είδη που στεγάζονται σε 22 εγκαταστάσεις σε όλο τον κόσμο.

Είναι ξεκάθαρο ότι η σχέση που έχουμε αναπτύξει με τη φυση δεν είναι ισορροπημένη. Η ανθρώπινη δραστηριότητα αφήνει τα σημάδια της στο περιβάλλον πιο έντονα από ποτέ. Το κλίμα που αποσταθεροποιείται, η μαζική εξαφάνιση ειδών, οι θάλασσες που «πνίγονται» στα πλαστικά, είναι όλα κομμάτια ενός «ντόμινο» που οφείλουμε να σταματήσουμε πριν να είναι αργά. Ελπίζω πως σταδιακά η ευαισθητοποίηση για το περιβάλλον θα έχει αποτελέσματα και θα υιοθετήσουμε έναν πιο φιλικό προς τη φύση τρόπο ζωής ώστε να μη χρειαστεί ποτέ να χρησικποιήσουμε αυτές τις τράπεζες έκτακτης ανάγκης.