Σιγά σιγά αρχίζει να χειμωνιάζει, η φλις κουβέρτα έχει ήδη πάρει τη θέση της στον καναπέ, το μόνο που λείπει από αυτό το χουχουλιάρικο σκηνικό είναι το βουτυράτο ποπ κορν στην κατσορόλα και φυσικά η επιλογή της ταινίας. Θρίλερ; Περιπέτεια; Δράμα; Το είδος της ταινίας που θα διαλέξετε τελικά είναι πολύ σημαντικό, γιατί πρέπει να ταιριάζει και με τη διάθεση εκείνης της στιγμής, έτσι δεν είναι; Μπορεί να σας δημιουργήσει άγχος, στεναχώρια, φόβο, ενόχληση, συγκίνηση, αγωνία, αλλά αυτά τα συναισθήματα δεν τα φέρνουν στην επιφάνεια μόνο η πλοκή και η σκηνοθεσία της ταινίας. Οι κινηματογραφιστές χρησιμοποιούν εδώ και πολύ καιρό τη μουσική για να προσπαθήσουν να κάνουν τις ταινίες, τις σκηνές και τους χαρακτήρες πιο αξιομνημόνευτους.

Ακούγοντας το soundtrack από το “Indiana Jones“, αυτόματα θα νιώσετε μία έξαρση που θα σας κάνει είτε να χτυπήσετε ρυθμικά το πόδι σας στο πάτωμα, είτε απλά να κουνήσετε το κεφάλι σας. Αυτή την ικανότητα έχουν κι άλλα χαρακτηριστικά soundtrack που τα έχουμε συνδέσει με μερικές από τις αγαπημένες μας ταινίες. Ας πούμε, αν ακούσετε κάποιο κομμάτι από μία ταινία του Alfred Hitchcock, δεν θα αγχωθείτε; Η μουσική έχει την ικανότητα να μας ξυπνάει αναμνήσεις, συναισθήματα καθώς και να ριζώνει στην κινηματογραφική μας εμπειρία. Μάλιστα, αρκετές φορές καταλήγουμε να έχουμε ψευδή μνήμη γι’ αυτήν.

Μια μελέτη έδειξε ότι, μετά την παρακολούθηση μιας σύντομης κινηματογραφικής ακολουθίας, έως και τα δύο τρίτα των συμμετεχόντων πίστευαν ότι η ακολουθία συνοδευόταν από μουσική επένδυση – ακόμη και όταν δεν ύπηρχε. Οι επιστήμονες ονομάζουν αυτό το φαινόμενο “προκατάληψη προσδοκίας” (expectancy bias). Μια επιτυχημένη μουσική επένδυση περιλαμβάνει συχνά earworms, δηλαδή τραγούδια που μένουν στο μυαλό μας. Αυτά συνήθως είναι τραγούδια που έχουν σημειώσει μεγάλη επιτυχία και τα έχουμε ακούσει ξανά και ξανά αρκετές φορές.

Οι νεότερες εκδοχές παλαιότερων επιτυχιών, όταν συνδυάζονται με κάποια ταινία μπορούν να κάνουν το κοινό να διασκεδάσει. Ακούγοντας το τραγούδι, χτυπούν τα πόδια, δείχνοντας την εξοικείωση που έχουν με αυτό. Αυτή τη συνθήκη, σπεύδουν να εκμεταλλευτούν οι άνθρωποι που δουλεύουν στο marketing. Η χρήση ενός τραγουδιού που έχει κάνει επιτυχία μπορεί να δημιουργήσει άμεσο αντίκτυπο στη δημοφιλία του εκάστοτε προϊόντος, είτε μιλάμε για κάποιο τρέιλερ ταινίας, είτε για κάποιο διαφημιστικό. Η μουσική, όπως είπαμε νωρίτερα, μας βοηθά επίσης να ερμηνεύσουμε και τους χαρακτήρες της ταινίας. Η έρευνα δείχνει ότι η ακρόαση ενός τμήματος 15 δευτερολέπτων μουσικής με σπασπένς μπορεί να μας προϊδεάσει για το τι θα γίνει στις επόμενες σκηνές. Πιθανότατα, αναζητάμε σημάδια φόβου στις εκφράσεις του προσώπου των χαρακτήρων που βλέπουμε στην οθόνη.

Πώς όμως δημιουργούνται οι βαθύτερες συναισθηματικές συνδέσεις; Οι κινηματογραφιστές βασίζονται σε μια σειρά από τεχνικές για να προσπαθήσουν να δημιουργήσουν διαρκείς και χαρακτηριστικές κινηματογραφικές σκηνές. Συχνά επικεντρώνονται στις συναισθηματικές ιδιότητες της σύζευξης μεταξύ ήχου και εικόνας. Υπάρχουν όμως αδιάσειστα στοιχεία που αποδεικνύουν ότι η μουσική μπορεί πράγματι να επηρεάσει τη μνήμη με αυτόν τον τρόπο;

Η έρευνα για τη μουσική και τη μνήμη έχει αποκαλύψει ότι αυτές οι δύο έννοιες συνδέονται στενά. Οι άνθρωποι θυμούνται με μεγαλύτερη ακρίβεια τις ενέργειες, τους χαρακτήρες και την τελική έκβαση μιας κινηματογραφικής σκηνής, εάν αυτή συνοδεύεται από μουσική που θα διεγείρει αντίστοιχα συναίσθηματα με αυτά από την σκηνή. Αν πρόκειται, δηλαδή, για μία επικείμενη δολοφονία, η μουσική επένδυση πρέπει να προκαλεί αγωνία.

Αυτή η αντιστοίχιση μεταξύ του συναισθηματικού περιεχομένου της ταινίας και της μουσικής ονομάζεται φαινόμενο συναίνεσης της διάθεσης. Ενισχύει τη μνήμη μας για ό,τι είχαμε δει προηγουμένως, “τεμαχίζοντας” κομμάτια της μνήμης σε ένα γρήγορο, εύκολο και πιο εύχρηστο σύνολο στο μυαλό μας.

Ειρωνεία και ανακολουθία στις ταινίες

Η ειρωνεία συνδέεται με την ικανότητα να λέμε ένα πράγμα ενώ εννοούμε το αντίθετο. Συχνά θεωρείται γλωσσικό μέσο, αλλά είναι επίσης εμφανής σε ζεύγη ήχων και εικόνων. Στην τεχνική της ειρωνικής αντίθεσης, σκηνές που απεικονίζουν αρνητικά γεγονότα ή συναισθήματα, όπως θλίψη, θυμό και φόβο, συνδυάζονται με συναισθηματικά θετική μουσική.

Το αποτέλεσμα αυτής της αντιστοίχισης είναι ότι το αταίριαστο φόντο διαταράσσει τον συναισθηματικό τόνο της κινηματογραφικής σκηνής, δημιουργώντας συχνά ένα σαρκαστικό ή μελαγχολικό αποτέλεσμα που μένει αξέχαστο. Τα φαινόμενα αναντιστοιχίας της διάθεσης αντιπροσωπεύουν μια ακόμη ανατροπή στις προσδοκίες των θεατών. Βασιζόμαστε στις προσωπικές μας εμπειρίες και στους συνειρμούς μας με τις μουσικές συμβάσεις για να μαντέψουμε τι θα συμβεί στη συνέχεια.

Αν βλέπατε το “Mamma Mia!” και ακούγατε ένα αργό κια θλιβερό μουσικό κομμάτι, δεν θα σκεφτόσασταν ότι κάτι έχουν κάνει λάθος; Σε μία τέτοια σκηνή είναι λογικό να περιμένουμε να ακούσουμε ένα χορευτικό χαρούμενο κομμάτι. Ο εγκέφαλός μας έχει συνδυάσει την εικόνα του γάμου με χαρούμενη υπόκρουση, όχι μόνο από τις ταινίες, αλλά και την πραγματική ζωή. Μάλιστα, έχει διεξαχθεί πείραμα γι’ αυτό το φαινόμενο στο οποίο έλαβαν μέρος 60 άτομα. Τους ζητήθηκε να δουν το τρέιλερ μιας ρομαντικής κωμωδίας είτε με λυπημένη, είτε με χαρούμενη, είτε χωρίς μουσική. Όταν αργότερα εξετάστηκε η μνήμη τους για το τρέιλερ, διαπιστώθηκε ότι τα άτομα που είχαν ακούσει τη λυπητερή μουσική είχαν καλύτερη οπτική μνήμη της σκηνής της ταινίας από εκείνους που την είδαν με χαρούμενη μουσική ή χωρίς καθόλου μουσική.

Τα φαινόμενα αναντιστοιχίας της διάθεσης δεν περιορίζονται σε οπτικοακουστικά ζεύγη. Μπορούν να βρεθούν και με άλλες αισθήσεις, όπως είναι οι μυρωδιές, και χρησιμεύουν για να μας προειδοποιούν γρήγορα και αποτελεσματικά για παραβιάσεις προσδοκιών στο άμεσο περιβάλλον μας. Αυτό είναι σχεδόν σα να μας ρυθμίζει τον εγκέφαλο για το ακολουθεί στη συνέχεια που μας κάνει να δίνουμε μεγαλύτερη προσοχή και επομένως να θυμόμαστε καλύτερα το γεγονός. Οι επιδράσεις αυτές, βέβαια, φαίνεται να είναι σχετικά βραχύβιες και δεν έχει ακόμη προσδιοριστεί πλήρως αν μπορούν να ασκήσουν μακροπρόθεσμες επιδράσεις πέραν των λίγων λεπτών ενός τρέιλερ ή μιας σκηνής ταινίας.