Η ταινία “Comandante” του 64ου Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης αποτελεί παράλληλα μια ταινία εποχής, ένα συναρπαστικό πολεμικό δράμα κι έναν συγκινητικό φόρο τιμής στις ανθρώπινες αξίες που ούτε η φρίκη του πολέμου δεν μπορεί να καταργήσει.
Σε μια κρίσιμη καμπή του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο πλωτάρχης Salvatore Todaro ενός υποβρυχίου των δυνάμεων του Άξονα προβαίνει σε μια πράξη αδιαπραγμάτευτης ηθικής και ανθρωπιάς, ρισκάροντας τη ζωή του και αψηφώντας τις εντολές των φασιστών ανωτέρων του.
Ένα παρελθόν που μιλάει στο παρόν και ένα παρόν που φοβάται το μέλλον.
Πίσω από τον κινηματογραφικό Salvatore Todaro υπάρχει η πραγματική ιστορία ενός νεαρού άνδρα που, σύμφωνα με την οικογενειακή παράδοση, επιλέγει μια καριέρα στο ιταλικό ναυτικό. Η ζωή του σημαδεύεται από περιπετειώδεις ιστορίες που τον στεφανώνουν ως αληθινό ήρωα, ακόμη και στις διεθνείς ειδήσεις.
Οι ηθικές αξίες του τον καθοδηγούν ακόμα και στη βαρβαρότητα του πολέμου: «Ο ναύτης μάχεται ενάντια σε εχθρικά πλοία», λέει, «όχι ενάντια σε ανθρώπους».
Με το ξέσπασμα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Todaro βρίσκεται υποπλοίαρχος του ιταλικού υποβρυχίου “Comandante Cappellini”. Η δουλειά του ήταν να περιπολεί στα ύδατα του γαλλικού Ατλαντικού, επιφορτισμένος με την παρεμπόδιση της εχθρικής κυκλοφορίας.
Στις 16 Οκτωβρίου 1940, στα ανοικτά των ακτών της Μαδέρα, ενός μικρού αρχιπελάγους νοτιοδυτικά των πορτογαλικών ακτών, αναγκάζεται να συγκρουστεί με το βελγικό ατμόπλοιο «Kabalo» που μετέφερε βρετανικά εξαρτήματα αεροσκαφών. Το πλοίο, που χτυπήθηκε επανειλημμένα, βυθίζεται μέσα σε λίγα λεπτά και οι επιζώντες είναι αρκετοί.
Η ναζιστική Γερμανία και η φασιστική κυβέρνηση της Ιταλίας, αψηφώντας τις Συμβάσεις της Χάγης του 1899 και του 1907, είχαν σαν πολιτική να εγκαταλείπουν τους ναυαγούς στη θάλασσα, και να μην περισυλλέγουν πιθανούς διασωθέντες. Ο Ιταλός διοικητής όμως, έχει άλλη άποψη και αρνείται να γυρίσει την πλάτη σε ανυπεράσπιτστου ανθρώπους. Έτσι, ρισκάροντας τη ζωή του και τη ζωή των αντρών του αρχικά ρυμουλκεί τους επιζώντες, αλλά τελικά τους μεταφέρει μέσα στο ίδιο το υποβρύχιο. Έπειτα από δύο δύσκολες μέρες πλεύσης και συμβίωσης στον μικρό χώρο του υποβρυχίου, τους άφησαν στις Αζόρες προς έκπληξη των ναυαγών.
Σε έναν Βέλγο αξιωματικό που εξέφρασε την έκπληξή του για την ανθρωπιστική πρωτοβουλία του, ο Todaro απάντησε «Είμαι ναυτικός όπως εσύ. Είμαι πεπεισμένος ότι στη θέση μου θα έκανες το ίδιο»
Η Γερμανική δυσφορία δεν άργησε βέβαια να έρθει. Η πράξη αυτή ανθρωπιάς αψήφησε τις εντολές του Άξονα και διέσωσε εχθρούς (Το Βέλγιο αν και οιυδέτερο μετέφερε εξοπλισμό για την Αγγλία και λίγο μετά μπήκε επίσημα στο πλευρό των Συμμάχων). Στις ερωτήσεις του ναζιστικού καθεστώτος ο διοικητής Todaro απάντησε δικαιώνοντας τον κώδικα τιμής των ναυτικών που, όταν αντιμετώπιζαν τους ναυαγούς, πάντα εργάζονταν για τη σωτηρία τους:
«Είμαστε ναυτικοί, Ιταλοί ναυτικοί, έχουμε δύο χιλιάδες χρόνια πολιτισμού και τα κάνουμε αυτά πράγματα. Γιατί εκείνη τη στιγμή, που το πλοίο μιας εχθρικής σημαίας γίνεται κομμάτια και βυθίζεται, αυτά που φοράνε οι εχθροί δεν είναι πια οι στολές άλλου χρώματος, αλλά οι μουσκεμένα και βαριά πανιά των ναυαγών»
Στις 22 Δεκεμβρίου 1940 ο Todaro απέπλευσε από το Μπορντό για μια άλλη περιπολία στην διοίκηση του Cappellini. Στις 5 Ιανουαρίου 1941, στο τμήμα του ωκεανού μεταξύ των Καναρίων Νήσων και της αφρικανικής ακτής, ο Cappellini επιτέθηκε στο βρετανικό οπλισμένο ατμόπλοιο Shakespear βάρους 5.029 τόνων, βυθίζοντάς το μετά από μια παρατεταμένη μονομαχία. Για άλλη μία φορά ο Todaro ρυμούλκησε μια σωσίβια λέμβο με είκοσι δύο επιζώντες μεταφέροντάς τους με ασφάλεια στα νησιά του Πράσινου Ακρωτηρίου.
Έχοντας κατά νου την ιστορία του Salvatore Todaro και το ιδανικό του για έναν «Δίκαιο Πόλεμο» (με την έννοια του ηθικά διεξαγόμενου) και όσα διαβάζει και ακούει κανείς από εφημερίδες και ρεπορτάζ σχετικά με την πρόσφατη διαμάχη Ισραήλ- Χαμάς αλλά και τη ρωσο-ουκρανική σύγκρουση, δεν μπορεί παρά να αναρωτηθεί: υπάρχει ανθρωπιά και ηθική στον πόλεμο;
Πριν από περισσότερο από ένα χρόνο, ξεκίνησε η σύγκρουση στην Ουκρανία, διαταράσσοντας την ζωή εκατομμυρίων παιδιών, γυναικών και ανδρών. Ο πόλεμος έχει προκαλέσει συγκλονιστικά προσφυγικα ρεύματα ενώ οι καταστροφες είναι ανυπολόγιστες. Μέχρι σήμερα, το ένα τρίτο του πληθυσμού έχει εκριζωθεί από τα σπίτια του, 8 εκατομμύρια άνθρωποι έχουν αναγκαστεί να εγκαταλείψουν τη χώρα και έχουν καταγραφεί στην Ευρώπη ως πρόσφυγες, περισσότερα από 5 εκατομμύρια είναι εσωτερικά εκτοπισμένοι και περισσότεροι από 17 εκατομμύρια άνθρωποι βρίσκονται σε ανάγκη ανθρωπιστικής βοήθειας και προστασίας. Στην Παλαιστίνη, 160 παιδιά τη μέρα χάνουν τη ζωή τους, ενώ η έλλειψη νερού και οι βομβαρδισμοί δημιουργούν αβίωτες συνθήκες στη Λωρίδα της Γάζας.
Το ερώτημα εάν “ο πόλεμος μπορεί να έχει ηθική” ήταν πάντα αντικείμενο μεγάλης συζήτησης, όχι μόνο μεταξύ φιλοσόφων ή πολιτικών ειδικών, αλλά και μεταξύ των απλών ανθρώπων. Ενώ ορισμένοι πιστεύουν ότι ο πόλεμος είναι μια φυσική και βιολογική δράση που αντανακλά τα ανθρώπινα ένστικτα ανταγωνισμού και κυριαρχίας, πολλοί άλλοι πιστεύουν ότι ο πόλεμος είναι μια εκδήλωση απανθρωπιάς και βίας που οδηγεί μόνο στο θάνατο ανθρώπων και στην καταστροφή κοινοτήτων.
Η παλαιότερη, καλύτερα διατυπωμένη και ευρύτερα αποδεκτή θεωρία της ηθικής στον πόλεμο είναι η Θεωρία του Δίκαιου Πολέμου (Just war theory) η οποία έχει τις ρίζες της στη Χριστιανική πίστη, και κατά βάση στο έργο του Αγίου Θωμά Ακουίνα (ή Ακουϊνιάτη, 1225 – 1275 μΧ). Η βασική θέση της θεωρίας είναι ότι ο πόλεμος μπορεί να είναι δίκαιος υπό προϋποθέσεις. Καθώς όμως οι προϋποθέσεις έχουν την τάση να υπόκεινται σε διάφορες ερμηνείες, και κατά συνέπεια σε πολιτική εκμετάλλευση, ο πυρήνας της Θεωρίας του Δίκαιου πολέμου είναι Αμφισβητήσιμος.
Το «αν» και το «γιατί» μπορεί να διεξαχθεί ένας πόλεμος βρίσκονται στο επίκεντρο της ηθικής του πολέμου και της λεγόμενης «θεωρίας του δίκαιου πολέμου». Ωστόσο, με βάση το Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο ( IHL ), δεν είναι μόνο η νομιμότητα ενός πολέμου που πρέπει να απασχολεί τη διεθνή κοικότητα. Ένας δίκαιος πόλεμος πρέπει να διεξάγεται με δίκαιο τρόπο και να υπακούει τις αρχές του IHL που καθορίζουν τα δικαιώματα και το καθεστώς τόσο των μαχητών όσο και των μη μαχητών.
Ο χαρακτήρας του πολέμου αλλάζει γρήγορα και η ηθική πρέπει να συμβαδίζει με αυτήν την αλλαγή. Αλλά δεν πρέπει να φανταστούμε ότι τα θεμελιώδη ηθικά ζητήματα έχουν αλλάξει. Με τόσες συμβάσεις που έχουν δημιουργηθεί σχετικά με το δίκαιο του πολέμου και το ανθρωπιστικό δίκαιο, είναι πλέον σαφές ότι δεν υπόκειται στη γνώμη ενός δικτατορικού καθεστωτος το αν ο άμαχος έρχεται μπροστά από τα εθνικά ή ιμπεριαλιστικά συμφέροντα. Διεθνείς κανόνες καλύπτουν αυτό το δίλημμα. Δυστυχώς όμως, φαίνεται ότι ακόμα και έτσι, σε πολλές περιπτώσεις, η μανία και η φρίκη του πολέμου, θολώνουν το τοπίο και αψηφούν κάθε αρχή και κάθε αξία στο βωμό του κέρδους και της νίκης.
Η ταινία “Comandante” του 64ου Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης αποτελεί παράλληλα μια ταινία εποχής, ένα συναρπαστικό πολεμικό δράμα κι έναν συγκινητικό φόρο τιμής στις ανθρώπινες αξίες που ούτε η φρίκη του πολέμου δεν μπορεί να καταργήσει.
Σε μια κρίσιμη καμπή του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο πλωτάρχης Salvatore Todaro ενός υποβρυχίου των δυνάμεων του Άξονα προβαίνει σε μια πράξη αδιαπραγμάτευτης ηθικής και ανθρωπιάς, ρισκάροντας τη ζωή του και αψηφώντας τις εντολές των φασιστών ανωτέρων του.
Ένα παρελθόν που μιλάει στο παρόν και ένα παρόν που φοβάται το μέλλον.
Πίσω από τον κινηματογραφικό Salvatore Todaro υπάρχει η πραγματική ιστορία ενός νεαρού άνδρα που, σύμφωνα με την οικογενειακή παράδοση, επιλέγει μια καριέρα στο ιταλικό ναυτικό. Η ζωή του σημαδεύεται από περιπετειώδεις ιστορίες που τον στεφανώνουν ως αληθινό ήρωα, ακόμη και στις διεθνείς ειδήσεις.
Οι ηθικές αξίες του τον καθοδηγούν ακόμα και στη βαρβαρότητα του πολέμου: «Ο ναύτης μάχεται ενάντια σε εχθρικά πλοία», λέει, «όχι ενάντια σε ανθρώπους».
Με το ξέσπασμα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Todaro βρίσκεται υποπλοίαρχος του ιταλικού υποβρυχίου “Comandante Cappellini”. Η δουλειά του ήταν να περιπολεί στα ύδατα του γαλλικού Ατλαντικού, επιφορτισμένος με την παρεμπόδιση της εχθρικής κυκλοφορίας.
Στις 16 Οκτωβρίου 1940, στα ανοικτά των ακτών της Μαδέρα, ενός μικρού αρχιπελάγους νοτιοδυτικά των πορτογαλικών ακτών, αναγκάζεται να συγκρουστεί με το βελγικό ατμόπλοιο «Kabalo» που μετέφερε βρετανικά εξαρτήματα αεροσκαφών. Το πλοίο, που χτυπήθηκε επανειλημμένα, βυθίζεται μέσα σε λίγα λεπτά και οι επιζώντες είναι αρκετοί.
Η ναζιστική Γερμανία και η φασιστική κυβέρνηση της Ιταλίας, αψηφώντας τις Συμβάσεις της Χάγης του 1899 και του 1907, είχαν σαν πολιτική να εγκαταλείπουν τους ναυαγούς στη θάλασσα, και να μην περισυλλέγουν πιθανούς διασωθέντες. Ο Ιταλός διοικητής όμως, έχει άλλη άποψη και αρνείται να γυρίσει την πλάτη σε ανυπεράσπιτστου ανθρώπους. Έτσι, ρισκάροντας τη ζωή του και τη ζωή των αντρών του αρχικά ρυμουλκεί τους επιζώντες, αλλά τελικά τους μεταφέρει μέσα στο ίδιο το υποβρύχιο. Έπειτα από δύο δύσκολες μέρες πλεύσης και συμβίωσης στον μικρό χώρο του υποβρυχίου, τους άφησαν στις Αζόρες προς έκπληξη των ναυαγών.
Σε έναν Βέλγο αξιωματικό που εξέφρασε την έκπληξή του για την ανθρωπιστική πρωτοβουλία του, ο Todaro απάντησε «Είμαι ναυτικός όπως εσύ. Είμαι πεπεισμένος ότι στη θέση μου θα έκανες το ίδιο»
Η Γερμανική δυσφορία δεν άργησε βέβαια να έρθει. Η πράξη αυτή ανθρωπιάς αψήφησε τις εντολές του Άξονα και διέσωσε εχθρούς (Το Βέλγιο αν και οιυδέτερο μετέφερε εξοπλισμό για την Αγγλία και λίγο μετά μπήκε επίσημα στο πλευρό των Συμμάχων). Στις ερωτήσεις του ναζιστικού καθεστώτος ο διοικητής Todaro απάντησε δικαιώνοντας τον κώδικα τιμής των ναυτικών που, όταν αντιμετώπιζαν τους ναυαγούς, πάντα εργάζονταν για τη σωτηρία τους:
«Είμαστε ναυτικοί, Ιταλοί ναυτικοί, έχουμε δύο χιλιάδες χρόνια πολιτισμού και τα κάνουμε αυτά πράγματα. Γιατί εκείνη τη στιγμή, που το πλοίο μιας εχθρικής σημαίας γίνεται κομμάτια και βυθίζεται, αυτά που φοράνε οι εχθροί δεν είναι πια οι στολές άλλου χρώματος, αλλά οι μουσκεμένα και βαριά πανιά των ναυαγών»
Στις 22 Δεκεμβρίου 1940 ο Todaro απέπλευσε από το Μπορντό για μια άλλη περιπολία στην διοίκηση του Cappellini. Στις 5 Ιανουαρίου 1941, στο τμήμα του ωκεανού μεταξύ των Καναρίων Νήσων και της αφρικανικής ακτής, ο Cappellini επιτέθηκε στο βρετανικό οπλισμένο ατμόπλοιο Shakespear βάρους 5.029 τόνων, βυθίζοντάς το μετά από μια παρατεταμένη μονομαχία. Για άλλη μία φορά ο Todaro ρυμούλκησε μια σωσίβια λέμβο με είκοσι δύο επιζώντες μεταφέροντάς τους με ασφάλεια στα νησιά του Πράσινου Ακρωτηρίου.
Έχοντας κατά νου την ιστορία του Salvatore Todaro και το ιδανικό του για έναν «Δίκαιο Πόλεμο» (με την έννοια του ηθικά διεξαγόμενου) και όσα διαβάζει και ακούει κανείς από εφημερίδες και ρεπορτάζ σχετικά με την πρόσφατη διαμάχη Ισραήλ- Χαμάς αλλά και τη ρωσο-ουκρανική σύγκρουση, δεν μπορεί παρά να αναρωτηθεί: υπάρχει ανθρωπιά και ηθική στον πόλεμο;
Πριν από περισσότερο από ένα χρόνο, ξεκίνησε η σύγκρουση στην Ουκρανία, διαταράσσοντας την ζωή εκατομμυρίων παιδιών, γυναικών και ανδρών. Ο πόλεμος έχει προκαλέσει συγκλονιστικά προσφυγικα ρεύματα ενώ οι καταστροφες είναι ανυπολόγιστες. Μέχρι σήμερα, το ένα τρίτο του πληθυσμού έχει εκριζωθεί από τα σπίτια του, 8 εκατομμύρια άνθρωποι έχουν αναγκαστεί να εγκαταλείψουν τη χώρα και έχουν καταγραφεί στην Ευρώπη ως πρόσφυγες, περισσότερα από 5 εκατομμύρια είναι εσωτερικά εκτοπισμένοι και περισσότεροι από 17 εκατομμύρια άνθρωποι βρίσκονται σε ανάγκη ανθρωπιστικής βοήθειας και προστασίας. Στην Παλαιστίνη, 160 παιδιά τη μέρα χάνουν τη ζωή τους, ενώ η έλλειψη νερού και οι βομβαρδισμοί δημιουργούν αβίωτες συνθήκες στη Λωρίδα της Γάζας.
Το ερώτημα εάν “ο πόλεμος μπορεί να έχει ηθική” ήταν πάντα αντικείμενο μεγάλης συζήτησης, όχι μόνο μεταξύ φιλοσόφων ή πολιτικών ειδικών, αλλά και μεταξύ των απλών ανθρώπων. Ενώ ορισμένοι πιστεύουν ότι ο πόλεμος είναι μια φυσική και βιολογική δράση που αντανακλά τα ανθρώπινα ένστικτα ανταγωνισμού και κυριαρχίας, πολλοί άλλοι πιστεύουν ότι ο πόλεμος είναι μια εκδήλωση απανθρωπιάς και βίας που οδηγεί μόνο στο θάνατο ανθρώπων και στην καταστροφή κοινοτήτων.
Η παλαιότερη, καλύτερα διατυπωμένη και ευρύτερα αποδεκτή θεωρία της ηθικής στον πόλεμο είναι η Θεωρία του Δίκαιου Πολέμου (Just war theory) η οποία έχει τις ρίζες της στη Χριστιανική πίστη, και κατά βάση στο έργο του Αγίου Θωμά Ακουίνα (ή Ακουϊνιάτη, 1225 – 1275 μΧ). Η βασική θέση της θεωρίας είναι ότι ο πόλεμος μπορεί να είναι δίκαιος υπό προϋποθέσεις. Καθώς όμως οι προϋποθέσεις έχουν την τάση να υπόκεινται σε διάφορες ερμηνείες, και κατά συνέπεια σε πολιτική εκμετάλλευση, ο πυρήνας της Θεωρίας του Δίκαιου πολέμου είναι Αμφισβητήσιμος.
Το «αν» και το «γιατί» μπορεί να διεξαχθεί ένας πόλεμος βρίσκονται στο επίκεντρο της ηθικής του πολέμου και της λεγόμενης «θεωρίας του δίκαιου πολέμου». Ωστόσο, με βάση το Διεθνές Ανθρωπιστικό Δίκαιο ( IHL ), δεν είναι μόνο η νομιμότητα ενός πολέμου που πρέπει να απασχολεί τη διεθνή κοικότητα. Ένας δίκαιος πόλεμος πρέπει να διεξάγεται με δίκαιο τρόπο και να υπακούει τις αρχές του IHL που καθορίζουν τα δικαιώματα και το καθεστώς τόσο των μαχητών όσο και των μη μαχητών.
Ο χαρακτήρας του πολέμου αλλάζει γρήγορα και η ηθική πρέπει να συμβαδίζει με αυτήν την αλλαγή. Αλλά δεν πρέπει να φανταστούμε ότι τα θεμελιώδη ηθικά ζητήματα έχουν αλλάξει. Με τόσες συμβάσεις που έχουν δημιουργηθεί σχετικά με το δίκαιο του πολέμου και το ανθρωπιστικό δίκαιο, είναι πλέον σαφές ότι δεν υπόκειται στη γνώμη ενός δικτατορικού καθεστωτος το αν ο άμαχος έρχεται μπροστά από τα εθνικά ή ιμπεριαλιστικά συμφέροντα. Διεθνείς κανόνες καλύπτουν αυτό το δίλημμα. Δυστυχώς όμως, φαίνεται ότι ακόμα και έτσι, σε πολλές περιπτώσεις, η μανία και η φρίκη του πολέμου, θολώνουν το τοπίο και αψηφούν κάθε αρχή και κάθε αξία στο βωμό του κέρδους και της νίκης.
