Το 1967, η Σοβιετική Ένωση πίστευε πως θα υπάρχει ακόμα ως κράτος και ως κοινωνία, έχοντας μάλιστα οικοδομήσει έναν ιδανικό κόσμο. Γιορτάζοντας τα 50 χρόνια από την ίδρυση του κράτους, η κυβέρνηση απευθύνθηκε σε κοινωνικές οργανώσεις, με σκοπό να γράψουν γράμματα στις μελλοντικές σοβιετικές γενιές του 2017. Τα γράμματα ήρθαν πρόσφατα στο φως και προκαλούν ένα αμήχανο, ειρωνικό μα και γλυκό συναίσθημα. Οι άνθρωποι της περιόδου, τουλάχιστον όσοι έγραψαν επιστολές, φαίνονταν σίγουροι για το υπέροχο μέλλον που τους περιμένει, πιστεύοντας πως η επιτυχία του «υπαρκτού σοσιαλισμού» είναι αναπόφευκτη. Αυτή η επιτυχία περιλάμβανε ετερόκλητους στόχους, από τον αποικισμό του διαστήματος μέχρι το όραμα της παγκόσμιας ειρήνης και το τέλος των πολέμων. Σήμερα, ειδικά για την περιοχή που αφορούν οι επιστολές, κάτι τέτοιο μοιάζει με μακρινή φαντασίωση. Όμως τότε αυτό δεν ήταν φαντασίωση αλλά μια βαθιά βιωμένη φαντασία. Μέσα στα γράμματα αυτά, γνωστά και ως χρονοκάψουλες, βλέπουμε και την πολιτισμική εικόνα μιας εποχής. Από τα γνωστά μοτίβα της εξύμνησης της εργασίας μέχρι τον φουτουρισμό και τον κοσμισμό ως λαϊκή κουλτούρα, αυτά τα απλά, πολλές φορές αφελή γράμματα, καταδεικνύουν πώς έμοιαζαν οι ελπιδοφόρες εποχές.
– Πες μας κάποια πράγματα για τον εαυτό σου και ποια υπήρξε η αφορμή για να ασχοληθείς με τη ρωσική κουλτούρα.
Με τη ρωσική κουλτούρα ασχολήθηκα πριν πολλά χρόνια πρώτη φορά. Ήταν κάτι εντελώς τυχαίο, μέσω ενός φίλου που είχε καταγωγή από εκεί. Μετά πέρασαν τα χρόνια, έμαθα τη γλώσσα, άρχισε να μου αρέσει αυτό το οποίο έβλεπα, αυτό το οποίο μάθαινα. Ο κόσμος στην ανατολική Ευρώπη, έχει μια σπάνια τρυφερότητα, μια ιδιαίτερη αύρα θα έλεγα. Είναι διαρκώς στο μεταίχμιο. Ίσως να μην έχει τη λάμψη της δυτικής Ευρώπης, αλλά έχει κάτι άλλο. Και φυσικά έχει εξίσου πλούσια ιστορία.
– Με ποιους τρόπους θεωρείς ότι η κληρονομιά των σοσιαλιστικών χωρών γίνεται αντιληπτή σήμερα γενικά και ειδικά στην Ελλάδα;
Αυτό είναι μπλεγμένο θέμα θα έλεγα. Γενικά, από τη μία, υπάρχει μια ολόκληρη υποκουλτούρα στο internet και ειδικά στα social media που έχει αρχίσει να εξερευνεί την κουλτούρα και την ιστορία της Ανατολικής Ευρώπης και μεταξύ αυτών προφανώς και την σοσιαλιστική κληρονομία. Υπάρχει φυσικά σε όλα αυτά και μια πολιτικοποιημένη προσέγγιση, που είναι είτε άκριτα θετική είτε άκριτα απορριπτική. Στην Ελλάδα ειδικά είναι πολύ έντονο φαινόμενο. Έχεις από τη μία κόσμο από την Αριστερά που προσεγγίζει αυτές τις χώρες σαν να πρόκειται για έναν χαμένο παράδεισο, κάτι που απέχει πολύ από την αλήθεια. Από την άλλη έχεις μεγάλο μέρος του πολιτικού στερεώματος που απορρίπτει αυτές τις χώρες σαν απολύτως αυταρχικές. Κατά τη γνώμη μου χρειάζεται μια πιο προσεκτική, χειρουργική προσέγγιση. Μια ισορροπία που να ξεχωρίζει ας πούμε, το τι κρατάμε και το τι πετάμε. Αλλά να αναγνωρίζει τη θέση τους στην ιστορία.
– Ποια είναι η προϊστορία της ενασχόλησής σου στον χώρο της έρευνας και των εκδόσεων;
Έχουν προηγηθεί άλλες τρεις εκδόσεις, οι δύο θα έλεγα ότι είναι πιο ακαδημαϊκές, και ίσως γι’ αυτό πιο βαρετές, που αφορούν την Ρωσία κατά τη σοσιαλιστική εποχή. Μετά υπάρχει μια έκδοση Σλαβομακεδλονικής ποίησης με τις εκδόσεις Αντίποδες, και με βοήθησαν πολύ και εμένα στο process, ήταν μια δύσκολη μετάφραση κτλ. Και τώρα αυτό, το «Μέλλον που δεν ήρθε ποτέ» που διανέμεται από τις εκδόσεις Άπαρσις. Επίσης στη γενικότερη έρευνα, η ενασχόλησή μου σε πανεπιστημιακό επίπεδο, αφορά μεταξύ άλλων και την Ρωσία, την αρχιτεκτονική, τον φουτουρισμό της κτλ.
– Όσον αφορά την τελευταία έκδοση, τι σε κινητοποίησε να την κάνεις;
Μάλλον δύο πράγματα. Από τη μία υπήρχε μια από καιρό συζήτηση με τους ανθρώπους της έκδοσης για να βγει κάτι, αλλά δεν συμφωνούσαμε σε τι. Από την άλλη, πέφτοντας τυχαία πάνω στο υλικό που μετέφρασα τελικά, νομίζω ότι συγχρονίζεται με μια επιστροφή σε αυτά τα aesthetics του σοσιαλισμού, τόσο ιντερνετικά όσο και γενικά. Πχ πολλές σειρές, ακόμα και στο Netflix, επιστρέφουν σε αναφορές στην Σοβιετική Ένωση των 70ς και των 80ς και τη σχέση της με την αμερικανική κουλτούρα.
– Πες μας σε γενικές γραμμές ποιο είναι το περιεχόμενο του βιβλίου.
Λοιπόν το περιεχόμενο αφορά επιστολές που γράφτηκαν από πραγματικούς πολίτες αυτών των χωρών το 1967 και απευθύνονταν στους πολίτες αυτών των χωρών στο 2017, υποτίθεται για τα 100 χρόνια από την εγκαθίδρυση του σοσιαλισμού. Τα γράμματα αυτά είχαν θαφτεί τότε σε διάφορα σημεία της χώρας και ανοίχτηκαν όντως το 2017, σε έναν κόσμο πολύ διαφορετικό. Είναι γράμματα γεμάτα ονειροπόληση, αυταπάτες, και ελπίδες για το μέλλον. Εμένα μου κέντρισαν το ενδιαφέρον αμέσως για πολλούς λόγους.
– Εμένα μου έχει κάνει εντύπωση η έμφαση που δίνεται μέσα στις επιστολές στα διαστημικά ταξίδια. Υπάρχει κάτι που εσένα σου έχει μείνει ή το θεωρείς ιδιαίτερο;
Tα διαστημικά ταξίδια έχουν σαφώς πολύ ενδιαφέρον. Είναι εμφανές ότι τότε το διαστημικό πρόγραμμα είχε εξάψει τη λαϊκή φαντασία τόσο στη Δύση όσο και στην Ανατολή. Η επιρροή που είχε ο φουτουρισμός είναι εμφανής, μερικές επιστολές είναι σαν φουτουριστικά μανιφέστα. Είναι ένα μείγμα θα έλεγα επιστημονικής λαϊκής φαντασίας και γενικά κοινωνικής αισιοδοξίας. Είναι εμφανές ότι ο κόσμος αυτός, πίστευε πολύ στην εποχή του. Προκαλεί φοβερή εντύπωση το πόσο αισιόδοξη εποχή ήταν. Τώρα κάτι τέτοιο μάλλον έχει χαθεί, κατά τη γνώμη μου.
– Πριν αναφέρθηκες στη συγκυρία. Δεν μπορώ να αποφύγω να σε ρωτήσω για την τωρινή συγκυρία και για τον πόλεμο που διεξάγεται στην Ουκρανία, αν έχεις να πεις κάτι για αυτό.
-Είναι αρκετά πολύπλοκο ζήτημα. Νομίζω ότι και στη χώρα μας και στις δυτικές χώρες γενικά παρατηρείται για πρώτη φορά μια τόσο μεγάλη διαφορά στην ενημέρωση. Τι εννοώ, εννοώ πως εμφανώς είμαι ενάντια στην εισβολή στην Ουκρανία, είμαστε ενάντια σε ένα πόλεμο πλήρων διαστάσεων με άρματα και στρατιώτες μέσα σε χωριά και πόλεις. Όμως όσο άδικη παράλογη και αν είναι η κλίμακα αυτής της επίθεσης, οι δυτικές χώρες έχουν ευθύνη για το πώς χειρίστηκαν διπλωματικά το ζήτημα της Ρωσίας. Υπήρξαν, και κινδυνεύω εδώ ίσως να εκτεθώ, και δυτικές προκλήσεις, υπήρξε κακή διπλωματία από την πλευρά της Δύσης, και πλήρης άγνοια για το τι δυναμικές υπάρχουν σε αυτές τις περιοχές. Η Ευρώπη όταν κοιτά αυτές τις χώρες, βλέπει όσα θέλει να δει, δεν κοιτά την πλήρη εικόνα.
– Τι έχεις να πεις παρ’ όλα αυτά για το κλίμα που επικρατεί στις δυτικές χώρες ως προς την ρωσική κουλτούρα;
Θα συνεχίσω αυτό που έλεγα πιο πάνω. Στη Δύση αυτή τη στιγμή επικρατεί, ή μάλλον καλλιεργείται αντι-ρωσικό κλίμα, ένα κλίμα που πολλές φορές αγγίζει τις παρυφές του ρατσισμού. Δεν θα μιλήσω για τις παραστάσεις που ακυρώθηκαν κτλ, καθώς αυτό μπορεί να θεωρηθεί και ως οικονομική κύρωση ενάντια σε ρώσικους φορείς. Αλλά σε πολλά ΜΜΕ, και στην Ελλάδα καλλιεργείται μια λογική ότι είναι χώρα βαρβάρων, ότι ζουν σε ένα τυφλό και απολυταρχικό καθεστώς και ότι στερούνται αξίας τα πολιτισμικά τους αγαθά. Αυτό είναι πραγματικά μεγάλο λάθος. Επίσης ήταν λάθος που κόπηκαν μέσω ίντερνετ τα ρωσικά κανάλια στη Δύση. Είναι λάθος αυτό.
– Θεωρείς ότι πέρα από τη γενική επικαιρότητα, έχουν αυτές οι επιστολές κάτι να δώσουν πέρα από νοσταλγία;
Ναι έχουν να δώσουν. Πέρα από κάποιες επιστολές που έχουν καθαρά ιστορική αξία, όπως ότι το ’60 οι άνθρωποι στην ΕΣΣΔ πίστευαν ότι θα έχουν αποικήσει τον Άρη, νομίζω επίσης ότι οι επιστολές αυτές είναι τεκμήρια ελπίδας, άνθρωποι που αναμετρήθηκαν με την εποχή τους κι επέλεξαν να ελπίζουν σε έναν καλύτερο κόσμο
– Θεωρείς ότι θα μπορούσαν να γραφτούν σήμερα τέτοιες επιστολές;
Μάλλον όχι. Νομίζω ότι ακόμα και τα όνειρα έχουν κοινωνικές προϋποθέσεις. Υπάρχει κάτι σε μια εποχή που να εμπνέει τους ανθρώπους να ονειρεύονται, όπως το ίδιο συμβαίνει και με τη τέχνη. Νομίζω αν δούμε τώρα την ποπ κουλτούρα, κυριαρχεί ο προβληματισμός για το μέλλον ως δυστοπία και όχι ως ουτοπία. Όπως μια τέτοια επιστολή δεν θα μπορούσε να γραφτεί σήμερα, έτσι και μια ταινία όπως το Blade Runner ας πούμε, ήταν αδιανόητη το ’60.
– Έχεις να προσθέσεις κάτι άλλο;
Μπορώ να πω κάτι τελευταίο νομίζω. Ότι αυτές οι επιστολές, δεν πρέπει, νομίζω, να διαβάζονται σε αντιδιαστολή με την όποια ιστορική αλήθεια της εποχής τους, σαν να πρόκειται δηλαδή για παραπλανημένους ανθρώπους. Το γεγονός πως τα όνειρα τους δεν επιβεβαιώθηκαν έχει κατά τη γνώμη μου μικρή σημασία. Το όνειρα κάθε κοινωνίας είναι κομμάτι της όσο και η καθημερινή της ζωή. Χωρίς αυτά η ζωή γίνεται αφόρητη. Μια κοινωνία που επιτρέπει στους ανθρώπους της να ονειρεύονται αβίαστα, είναι μια κοινωνία που παρέχει ως προς αυτό μια ποιότητα ζωής που τώρα έχει χαθεί. Αυτό κρατάω εγώ από όλο αυτό.
