Μια βουτιά στα βαθιά νερά της διένεξης περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων στη δημόσια σφαίρα και στο διανοητικό πεδίο επιχειρούν με αυτό το δοκίμιό τους οι καθηγητές του τμήματος Πολιτικής Επιστήμης του Ελεύθερου Πανεπιστημίου των Βρυξελλών Justine Lacroix και Jean-Yves Pranchère. Ήδη από τον προβοκατόρικο τίτλο (Τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι, άραγε, μόνο για τους αφελείς;) με τη μορφή (ειρωνικού) ρητορικού ερωτήματος, οι συγγραφείς πετούν το γάντι στους ένθεν κι ένθεν πολέμιους του δικαιωματισμού θέτοντας εκ νέου ως βάση του προβληματισμού τη διαλεκτική των ανθρωπίνων δικαιωμάτων με τον ευρύτερο χώρο της πολιτικής φιλοσοφίας και της κοινωνικής θεωρίας και τα διακυβεύματά τους, όπως είναι η δημοκρατία και ο νεοφιλελευθερισμός, οι ατομικές ελευθερίες και η έννοια της αλληλεγγύης.
Η θέση των συγγραφέων γίνεται ξεκάθαρη ήδη από τις πρώτες σελίδες του βιβλίου καθώς, όπως σημειώνουν, είναι αναγκαία μια υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ειδικά σήμερα που ως εννοιολογικό πεδίο φαίνεται να αποσύρονται τόσο από τη νεοφιλελεύθερη σκέψη όσο και από τους υποστηρικτές της επιστροφής των κοινωνιών σε μια μορφή «πρωταρχικού» σοσιαλισμού. Με το δοκίμιο αυτό, επιχειρούν να αντικρούσουν τις τρεις βασικές κατηγορίες αιτιάσεων σε βάρος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων: το αυτονόητο της ύπαρξής τους ως φυσικής συνέπειας του οικονομικού φιλελευθερισμού, την κουλτούρα ναρκισσισμού με την οποία συνδέονται καθώς και τον αυστηρά ατομικό χαρακτήρα που φαίνεται να λαμβάνουν σήμερα, σε αντίθεση με το συλλογικό πνεύμα που εξέφραζαν στο παρελθόν.
Με άξονα αναφοράς κυρίως την τελευταία δεκαετία της ευρωπαϊκής πολιτικής σκηνής και τα καυτά ζητήματα της ανόδου της ακροδεξιάς και του μεταναστευτικού, οι Lacroix και Pranchère ανασκοπούν νομιμοποιημένες αντιδημοκρατικές πρακτικές εντός του πλαισίου των δημοκρατικών πολιτευμάτων και κοινωνιών, με παραδείγματα όπου γίνεται διαυγής αυτή η εσκεμμένη διανοητικά αντιμετάθεση της έννοιας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων με αυτή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων υπό όρους, στο όνομα της προστασίας από την απειλή της τρομοκρατίας ή των δημοκρατικά εκλεγμένων ακροδεξιών κομμάτων (σήμερα, θα συμπληρώναμε νοερά οι αναγνώστες και την περίπτωση της κατάργησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στο όνομα της δημόσιας υγείας. Το βιβλίο, ωστόσο, εκδόθηκε το 2019, έναν μόνο χρόνο πριν από την πανδημική εξάπλωση του Covid-19).
Έπειτα, υπό τη σκοπιά των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, οι συγγραφείς αναδιφούν τα ιδεολογικά και ηθικά όρια μεταξύ νεοφιλελευθερισμού, νεοσυντηρητισμού και προοδευτικού φιλελευθερισμού, στον βαθμό που αυτοί είναι ή αποκλίνουν προγραμματικά από τις διεκδικήσεις των κοινωνικών κινημάτων του δικαιωματισμού της σύγχρονης εποχής. Παράλληλα, η αναλυτική προσέγγιση του θέματος από τους Lacroix και Pranchère δεν αποστρέφει την προσοχή της από τον ρόλο του υποκειμένου των δικαιωμάτων, εξετάζοντας και δίνοντας πειστικές απαντήσεις γύρω από τις λεπτές διαβαθμίσεις των αποχρώσεων και μεταλλάξεων που λαμβάνει ο όρος ανθρώπινο δικαίωμα μέσα στα όρια της ευπρέπειας στον δημοκρατικό βίο όπως εκφράζονται στον θεσμό της οικογένειας και το ζήτημα των έμφυλων ανισοτήτων, και την κριτική που τους ασκείται. Ακόμη, στο στρεβλό επιχείρημα των υπέρμαχων της κοινής ευπρέπειας απέναντι στα ανθρώπινα δικαιώματα σύμφωνα με το οποίο η ανεξέλεγκτη επέκτασή τους είναι υπαίτια για κάθε μορφή παραβίασης της έννοιας της ελευθερίας και εκτροπής της σε ασυδοσία, οι συγγραφείς αντιπαρατάσσουν με στιβαρή επιχειρηματολογία ακριβώς τη συνεισφορά των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στη διαχρονία τους ως την πρώτη γραμμή άμυνας απέναντι σε κάθε βίαιη προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.
Τέλος, στην προβληματική ή καταχρηστική σχέση, κατά ορισμένους επιφανείς εκπροσώπους της σύγχρονης γαλλικής διανόησης όπως ο ιστορικός Marcel Gauchet ή o πολιτικός επιστήμονας και ακαδημαϊκός Pierre Manent, μεταξύ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του ρόλου του πολίτη, οι Lacroix και Pranchère απαντούν υπενθυμίζοντας τον de naturae πολιτικό χαρακτήρα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, επισημαίνοντας το συμβολικό κατόπτρισμά τους ως ζυγαριάς μεταξύ θεμιτού και αθέμιτου, προτείνοντας στη συνέχεια, να επανακαθοριστεί ο ρόλος τους ως «αρχής» και ως «χρήσης» ώστε να αναδειχθεί ο πυρηνικά δημοκρατικός τους χαρακτήρας.
Το δοκιμιακό αυτό έργο των Lacroix και Pranchère, παρά το ευάριθμο των σελίδων του βιβλίου (μόλις 137 σελίδες για μια εκτενή προβληματική καλειδοσκοπικής ανάγνωσης των επιμέρους διαστάσεων της έννοιας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της πορείας αυτής μέσα στον χρόνο), αναπτύσσει διάλογο με το παρελθόν και το παρόν της πολιτικής φιλοσοφίας και της νεότερης και σύγχρονης γαλλικής διανοητικής σκέψης. Το σκεπτικό και η επιχειρηματολογία των συγγραφέων θεμελιώνεται με σαφείς αναφορές σε, σχετικές προς το ζήτημα, διατυπώσεις σημαντικών εκπροσώπων της πολιτικής φιλοσοφίας και θεωρίας του 20ου αιώνα (Hannah Arendt, Carl Shmitt και άλλοι), ξεδιπλώνοντας συστηματικά στον αναγνώστη τη συλλογιστική πορεία των επιχειρημάτων υπεράσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που, άλλοτε καταλήγουν στην πλήρη αποδόμηση του αντεπιχειρήματος κι άλλοτε στην ανάδειξη της αναγκαιότητας το αντεπιχείρημα να θεαθεί από μιαν αντεστραμμένη οπτική.
Το πλούσιο επιστημονικό διακείμενο και η συχνή μνεία εκπροσώπων του σύγχρονου γαλλικού θεωρητικού διανοητικού πεδίου, δεν καθιστούν το βιβλίο απρόσιτο στον αναγνώστη καθώς η αναλυτική σκέψη γύρω από του ζήτημα του δικαιωματισμού -το οποίο αποτελεί παγκοσμίως σήμερα την κορυφαία έκφραση κινηματικής δράσης- υποστυλώνεται από πλήθος παραδειγμάτων αντλημένων από τη σύγχρονη ευρωπαϊκή πολιτική σκηνή και ιστορία.
Το πρόσφατο παρελθόν και το ταραγμένο παρόν της Ευρώπης, κυρίως ως προς τα ζητήματα του αυτοπροσδιορισμού της ως πολιτικής και πολιτισμικής δύναμης, αποτελούν το σημείο της αναγνωστικής οικείωσης. Εν τέλει, η συστηματική επιχειρηματολογία των Lacroix και Pranchère δίνει ισχυρό κίνητρο για μια νέα αφετηρία συζήτησης γύρω από το ξεκαθάρισμα και τον επαναπροσδιορισμό των εννοιών, τη διάσταση ή μη ατομικού και συλλογικού, δικαιώματος και κατάχρησης. Η συζήτηση αυτή είναι αναγκαία για την ίδια τη φύση της δημοκρατίας μέσα στην εδραίωση των κανονιστικών ρυθμίσεων της παγκοσμιοποιημένης νεοφιλελεύθερης αγοράς και των συνοδών ιδεολογικών, πολιτισμικών και πολιτικών ζυμώσεων που αυτή επιφέρει στη συνείδηση και την πραγματικότητα του πολίτη, τόσο ως ατόμου όσο και ως μέλους μιας κοινωνίας.
➭ Κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πόλις σε μετάφραση του Δημήτρη Τσαραπατσάνη.
Μια βουτιά στα βαθιά νερά της διένεξης περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων στη δημόσια σφαίρα και στο διανοητικό πεδίο επιχειρούν με αυτό το δοκίμιό τους οι καθηγητές του τμήματος Πολιτικής Επιστήμης του Ελεύθερου Πανεπιστημίου των Βρυξελλών Justine Lacroix και Jean-Yves Pranchère. Ήδη από τον προβοκατόρικο τίτλο (Τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι, άραγε, μόνο για τους αφελείς;) με τη μορφή (ειρωνικού) ρητορικού ερωτήματος, οι συγγραφείς πετούν το γάντι στους ένθεν κι ένθεν πολέμιους του δικαιωματισμού θέτοντας εκ νέου ως βάση του προβληματισμού τη διαλεκτική των ανθρωπίνων δικαιωμάτων με τον ευρύτερο χώρο της πολιτικής φιλοσοφίας και της κοινωνικής θεωρίας και τα διακυβεύματά τους, όπως είναι η δημοκρατία και ο νεοφιλελευθερισμός, οι ατομικές ελευθερίες και η έννοια της αλληλεγγύης.
Η θέση των συγγραφέων γίνεται ξεκάθαρη ήδη από τις πρώτες σελίδες του βιβλίου καθώς, όπως σημειώνουν, είναι αναγκαία μια υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ειδικά σήμερα που ως εννοιολογικό πεδίο φαίνεται να αποσύρονται τόσο από τη νεοφιλελεύθερη σκέψη όσο και από τους υποστηρικτές της επιστροφής των κοινωνιών σε μια μορφή «πρωταρχικού» σοσιαλισμού. Με το δοκίμιο αυτό, επιχειρούν να αντικρούσουν τις τρεις βασικές κατηγορίες αιτιάσεων σε βάρος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων: το αυτονόητο της ύπαρξής τους ως φυσικής συνέπειας του οικονομικού φιλελευθερισμού, την κουλτούρα ναρκισσισμού με την οποία συνδέονται καθώς και τον αυστηρά ατομικό χαρακτήρα που φαίνεται να λαμβάνουν σήμερα, σε αντίθεση με το συλλογικό πνεύμα που εξέφραζαν στο παρελθόν.
Με άξονα αναφοράς κυρίως την τελευταία δεκαετία της ευρωπαϊκής πολιτικής σκηνής και τα καυτά ζητήματα της ανόδου της ακροδεξιάς και του μεταναστευτικού, οι Lacroix και Pranchère ανασκοπούν νομιμοποιημένες αντιδημοκρατικές πρακτικές εντός του πλαισίου των δημοκρατικών πολιτευμάτων και κοινωνιών, με παραδείγματα όπου γίνεται διαυγής αυτή η εσκεμμένη διανοητικά αντιμετάθεση της έννοιας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων με αυτή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων υπό όρους, στο όνομα της προστασίας από την απειλή της τρομοκρατίας ή των δημοκρατικά εκλεγμένων ακροδεξιών κομμάτων (σήμερα, θα συμπληρώναμε νοερά οι αναγνώστες και την περίπτωση της κατάργησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στο όνομα της δημόσιας υγείας. Το βιβλίο, ωστόσο, εκδόθηκε το 2019, έναν μόνο χρόνο πριν από την πανδημική εξάπλωση του Covid-19).
Έπειτα, υπό τη σκοπιά των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, οι συγγραφείς αναδιφούν τα ιδεολογικά και ηθικά όρια μεταξύ νεοφιλελευθερισμού, νεοσυντηρητισμού και προοδευτικού φιλελευθερισμού, στον βαθμό που αυτοί είναι ή αποκλίνουν προγραμματικά από τις διεκδικήσεις των κοινωνικών κινημάτων του δικαιωματισμού της σύγχρονης εποχής. Παράλληλα, η αναλυτική προσέγγιση του θέματος από τους Lacroix και Pranchère δεν αποστρέφει την προσοχή της από τον ρόλο του υποκειμένου των δικαιωμάτων, εξετάζοντας και δίνοντας πειστικές απαντήσεις γύρω από τις λεπτές διαβαθμίσεις των αποχρώσεων και μεταλλάξεων που λαμβάνει ο όρος ανθρώπινο δικαίωμα μέσα στα όρια της ευπρέπειας στον δημοκρατικό βίο όπως εκφράζονται στον θεσμό της οικογένειας και το ζήτημα των έμφυλων ανισοτήτων, και την κριτική που τους ασκείται. Ακόμη, στο στρεβλό επιχείρημα των υπέρμαχων της κοινής ευπρέπειας απέναντι στα ανθρώπινα δικαιώματα σύμφωνα με το οποίο η ανεξέλεγκτη επέκτασή τους είναι υπαίτια για κάθε μορφή παραβίασης της έννοιας της ελευθερίας και εκτροπής της σε ασυδοσία, οι συγγραφείς αντιπαρατάσσουν με στιβαρή επιχειρηματολογία ακριβώς τη συνεισφορά των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στη διαχρονία τους ως την πρώτη γραμμή άμυνας απέναντι σε κάθε βίαιη προσβολή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.
Τέλος, στην προβληματική ή καταχρηστική σχέση, κατά ορισμένους επιφανείς εκπροσώπους της σύγχρονης γαλλικής διανόησης όπως ο ιστορικός Marcel Gauchet ή o πολιτικός επιστήμονας και ακαδημαϊκός Pierre Manent, μεταξύ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του ρόλου του πολίτη, οι Lacroix και Pranchère απαντούν υπενθυμίζοντας τον de naturae πολιτικό χαρακτήρα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, επισημαίνοντας το συμβολικό κατόπτρισμά τους ως ζυγαριάς μεταξύ θεμιτού και αθέμιτου, προτείνοντας στη συνέχεια, να επανακαθοριστεί ο ρόλος τους ως «αρχής» και ως «χρήσης» ώστε να αναδειχθεί ο πυρηνικά δημοκρατικός τους χαρακτήρας.
Το δοκιμιακό αυτό έργο των Lacroix και Pranchère, παρά το ευάριθμο των σελίδων του βιβλίου (μόλις 137 σελίδες για μια εκτενή προβληματική καλειδοσκοπικής ανάγνωσης των επιμέρους διαστάσεων της έννοιας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της πορείας αυτής μέσα στον χρόνο), αναπτύσσει διάλογο με το παρελθόν και το παρόν της πολιτικής φιλοσοφίας και της νεότερης και σύγχρονης γαλλικής διανοητικής σκέψης. Το σκεπτικό και η επιχειρηματολογία των συγγραφέων θεμελιώνεται με σαφείς αναφορές σε, σχετικές προς το ζήτημα, διατυπώσεις σημαντικών εκπροσώπων της πολιτικής φιλοσοφίας και θεωρίας του 20ου αιώνα (Hannah Arendt, Carl Shmitt και άλλοι), ξεδιπλώνοντας συστηματικά στον αναγνώστη τη συλλογιστική πορεία των επιχειρημάτων υπεράσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που, άλλοτε καταλήγουν στην πλήρη αποδόμηση του αντεπιχειρήματος κι άλλοτε στην ανάδειξη της αναγκαιότητας το αντεπιχείρημα να θεαθεί από μιαν αντεστραμμένη οπτική.
Το πλούσιο επιστημονικό διακείμενο και η συχνή μνεία εκπροσώπων του σύγχρονου γαλλικού θεωρητικού διανοητικού πεδίου, δεν καθιστούν το βιβλίο απρόσιτο στον αναγνώστη καθώς η αναλυτική σκέψη γύρω από του ζήτημα του δικαιωματισμού -το οποίο αποτελεί παγκοσμίως σήμερα την κορυφαία έκφραση κινηματικής δράσης- υποστυλώνεται από πλήθος παραδειγμάτων αντλημένων από τη σύγχρονη ευρωπαϊκή πολιτική σκηνή και ιστορία.
Το πρόσφατο παρελθόν και το ταραγμένο παρόν της Ευρώπης, κυρίως ως προς τα ζητήματα του αυτοπροσδιορισμού της ως πολιτικής και πολιτισμικής δύναμης, αποτελούν το σημείο της αναγνωστικής οικείωσης. Εν τέλει, η συστηματική επιχειρηματολογία των Lacroix και Pranchère δίνει ισχυρό κίνητρο για μια νέα αφετηρία συζήτησης γύρω από το ξεκαθάρισμα και τον επαναπροσδιορισμό των εννοιών, τη διάσταση ή μη ατομικού και συλλογικού, δικαιώματος και κατάχρησης. Η συζήτηση αυτή είναι αναγκαία για την ίδια τη φύση της δημοκρατίας μέσα στην εδραίωση των κανονιστικών ρυθμίσεων της παγκοσμιοποιημένης νεοφιλελεύθερης αγοράς και των συνοδών ιδεολογικών, πολιτισμικών και πολιτικών ζυμώσεων που αυτή επιφέρει στη συνείδηση και την πραγματικότητα του πολίτη, τόσο ως ατόμου όσο και ως μέλους μιας κοινωνίας.
➭ Κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πόλις σε μετάφραση του Δημήτρη Τσαραπατσάνη.
