Το βιβλίο «Είμαι το τέρας που σας μιλά-Αναφορά σε μια ακαδημία ψυχαναλυτών», του Πωλ Μπ. Μπρεθιάδο, το οποίο κυκλοφόρησε φέτος την άνοιξη από τις εκδόσεις Αντίποδες σε μετάφραση Αναστασίας Μελία Ελευθερίου, είναι ένα βιβλίο που πρέπει να διαβαστεί. Και οι λόγοι για αυτό είναι πολλοί. Πρόκειται για ένα κείμενο – το οποίο δεν γράφτηκε για να γίνει βιβλίο, αλλά για να εκφωνηθεί με καταγγελτικό τρόπο – το οποίο είναι εξίσου, αυτοβιογραφία, πολιτική κριτική, φιλοσοφία της επιστήμης και πολιτικό κουίρ μανιφέστο.

Πώς γίνεται όμως ένα κείμενο αντικειμενικά μικρό – διαβάζεται σε ένα απόγευμα – να είναι όλα αυτά και με τρόπο λειτουργικό; Αρχικά σε αυτό, παίζει σαφώς ρόλο η πολυσχιδής και πολύπλευρη προσωπικότητα του ίδιου του Μπρεθιάδο. Ο Μπρεθιάδο, «το τέρας» που εκφωνεί τον πύρινο λόγο, είναι ένας τρανς άντρας, γεννημένος στην Ισπανία του Φράνκο, διωγμένος από το σπίτι του, πειραματιζόμενος με τη σεξουαλικότητα και την ευρύτερη αντίληψη για τον εαυτό του για πολλά χρόνια, κάνοντας ψυχανάλυση, που καταλήγει να σπουδάζει φιλοσοφία και να αγωνίζεται στο δρόμο. Και από εκεί, να εκφωνεί το κείμενο που αποτελεί το βιβλίο, σε ένα συνέδριο ψυχαναλυτών στην Γαλλία. Οι πολλαπλές ταυτότητες, οι καταπιέσεις και οι μεταιχμιακές καταστάσεις και εμπειρίες του Μπρεθιάδο είναι τελικά ο πλούτος του, αυτό που τον κάνει να μπορεί να συνδυάσει και να βάλει το σωστό επιχείρημα αλλά και την κατάλληλη εκφραστική φόρμα στο σωστό σημείο μέσα στο κείμενο.

Πρόκειται για ένα κείμενο που μοιάζει με ένα σφυρί που χτυπάει ασταμάτητα ό,τι θυμίζει βεβαιότητα. Και αυτό, είναι καλό. Ο Μπρεθιάδο ξεκινά να μιλά για τα παιδικά του χρόνια, για το πώς όταν τον θεωρούσαν ακόμα κοινωνικά ένα «νεαρό κορίτσι», αρνούνταν να συνθηκολογήσει με τις έμφυλες ταυτότητες και τους κοινωνικούς ρόλους που συνεπάγονταν η ισπανική κοινωνία της εποχής. Ακόμα και στην Ισπανία μετά τον Φράνκο, δεν τον ενδιέφερε να ζήσει ως «ελεύθερη γυναίκα» γιατί όπως σωστά λέει πολλές φορές, δεν υπάρχει μια δεδομένη ελευθερία. Ειδικά στους έμφυλους διαχωρισμούς δεν υπάρχει ελευθερία αν δεν υπάρχει η δυνατότητα να επινοήσεις και να πειραματιστείς με τον εαυτό σου όπως θες.

Πέρα από τα αυτοβιογραφικά στοιχεία όμως, το βιβλίο είναι και μια συνεκτική, συνεκτικότατη θα έλεγε κανείς, περιπλάνηση στην ιστορία των επιστημών του 19ου και του 20ου αιώνα. Και αυτό είναι που θέλει να κάνει ο Μπρεθιάδο. Δεν τον ενδιαφέρει να δείξει απλά ότι έχει γνώσεις, ούτε να αναπτύξει έναν λόγο απλά πολιτικό και ηθικολογικό, που θα εγκαλούσε την επιστήμη, (ειδικά την ψυχανάλυση, την ψυχιατρική και γενικότερα τα επαγγέλματα της ψυχικής υγείας), ότι δεν είναι αρκετά συμπεριληπτική. Όχι, το επιχείρημά του πάει βαθύτερα. Ενδιαφέρεται, μέσω μιας διεπιστημονικής συζήτησης που συσχετίζει την πολιτική θεωρία, την ιστορία, τις μετά-αποικιακές σπουδές και την επιστημολογία, να δείξει ότι η ψυχανάλυση δεν είναι τόσο οικουμενική και αντικειμενική όσο ισχυρίζεται. Δεν είναι τόσο «επιστημονική» όσο νομίζει. Ο Μπρεθιάδο εξέχει στην επιστήμη της κριτικής σκέψης. Χτυπά ανελέητα εκεί ακριβώς που είναι το αδύναμο σημείο κάθε επιστήμης: στις προϋποθέσεις της. Όπως φαίνεται, γνωρίζει πολύ καλά την ιστορία των επιστημών του 20ου αιώνα, και γνωρίζει, αν και δεν το αναφέρει ρητά, ότι κάθε επιστήμη δεν μπορεί να αποδείξει αντικειμενικά της αφετηρίες της. Έτσι ξεκινά να ξεδιπλώνει μια μεγάλη αφήγηση για το πως η ψυχανάλυση οφείλει να αλλάξει ριζικά τις υποθέσεις της για το φύλο και τη σεξουαλικότητα.

Οι υποθέσεις αυτές, λέει ο Μπρεθιάδο δεν είναι απλά απαρχαιωμένες, είναι και προϊόντα μιας ιστορικής εποχής (τα τέλη του 19ου αιώνα) και μιας κοινωνίας (της δυτικοευρωπαϊκής) η οποία ήταν τότε βουτηγμένη στο αίμα, κάτω από έναν επίπλαστο μανδύα «ανώτερου πολιτισμού». Ο λόγος του δίνει μεγάλη έμφαση στο πώς ο ευρωπαϊκός πολιτισμός του 19ου αιώνα, παρά τις εξαγγελίες του για ελευθερία και ισότητα, λειτουργούσε προς την αντίθετη κατεύθυνση: τόσο στην κατασκευή φυλετικών και έμφυλων διαφορών εντός της ευρωπαϊκής ηπείρου όσο και την αποικιακή, καπιταλιστική υποδούλωση των περιοχών του πλανήτη εκτός Ευρώπης. Παρόλο που δεν αναφέρονται όλες και όλοι ονομαστικά, και γι’αυτό το κείμενο δεν κουράζει σαν άλλα ακαδημαϊκά κείμενα, είναι εμφανές εδώ ότι οι θεωρητικές και πολιτικές ηρωΐδες του Μπρεθιάδο είναι οι φεμινίστριες θεωρητικοί από τη Λατινική Αμερική όπως η Maria Lugones.

Ο Μπρεθιάδο δεν αφήνει αμφιβολίες, είναι ένας κουίρ, τρανς άντρας αντικαπιταλιστής, όχι μόνο στα λόγια αλλά και στην πράξη. Η επιλογή του να χτυπήσει την ψυχανάλυση στο επιστημονικό της σκέλος, είναι από πλευράς επιχειρηματολογίας μια σωστή επιλογή. Γιατί δείχνει πως δεν είναι απορρπτικός ως προς την πρακτική της ψυχανάλυσης γενικά, αλλά ως προς αυτό που η παρούσα ψυχανάλυση ισχυρίζεται ότι κάνει: ότι βοηθάει τα άτομα να αυτοκατανοηθούν. Αντιθέτως ο Μπρεθιάδο, σωστά ισχυρίζεται ότι κάνεις δεν γίνεται να εκκινεί από μια τόσο απόλυτη θέση, ότι ξέρει και μπορεί να βοηθήσει τα άτομα, ξαπλωμένα σε ένα ντιβάνι σε ένα κλειστό περιβάλλον να αυτοκατανοηθούν, ειδικά από την στιγμή που σαν επιστήμη, η ψυχανάλυση δεν ασκεί την αυτοκριτική της και δεν κατανοεί τον εαυτό της πρώτα. Δεν κατανοεί τις ιστορικές, οικονομικές και πολιτικές της καταβολές και πως αυτές δεν ισχύουν πια.

Πιο σημαντικό όμως είναι να αναφερθεί κλείνοντας, ότι ο Μπρεθιάδο κάνει με αυτό το κείμενο και κάτι άλλο. Σε μια εποχή που όλες και όλοι έχουν κλειστεί ξανά στον εαυτό τους και στην «αυτοεξερεύνησή τους», που αυτό πλέον κωδικοποιείται ασταμάτητα με podcast, εκπομπές, άρθρα και ποστ που μιλάνε για ψυχολογική βελτίωση και χρησιμοποιούν ανοιχτά όρους της ψυχολογίας, στην εποχή που κώδικα ο κόσμος μιλάει μεταξύ του, αναφέροντας τον γελοίο μερικές φορές όρο «ο ψυ μου» σαν να πρόκειται πλέον για ένα αυτονόητο κομμάτι της πραγματικότητάς μας και του κοινωνικού ιστού, ο Μπρεθιάδο αντιστέκεται. Και καλεί να «βγουν τα ντιβάνια στις πλατείες». Σε μια εποχή που η μισή Ευρώπη καίγεται, που οι άνθρωποι ασφυκτιούν στην κοινωνία που τους περιβάλλει αλλά δεν κουνιέται φύλλο, ο Μπρεθιάδο καλεί ξανά σε πολιτική, κοινωνική δράση. Είναι εξωστρεφής, έχει το βλέμμα του στην ιστορία, στον μετασχηματισμό της κοινωνίας. Ο ίδιος το ξέρει καλά, το λέει απερίφραστα χτυπώντας με μανία το σφυρί της κριτικής σκέψης: «Σε μια ασφυκτική κοινωνία έψαχνα απλά για μια έξοδο». Αυτή η έξοδος, ενώ αρχικά ήρθε με την φυγή, μετά και πιο ώριμα ήρθε με τον αγώνα να αλλάξει η ίδια η κοινωνία. Ο Μπρεθιάδο καλεί σε πολιτική δράση και επαναφέρει το αίτημα να κοιτάμε πέρα από το άτομο. Η κοινωνία δεν θα βελτιωθεί αν αλλάξουν τα άτομα και μάθουν να «αντέχουν τις δυσκολίες», θα αλλάξει αν αλλάξουν οι θεσμοί της. Τότε μόνο θα βρεθεί μια έξοδος στην «ευτυχία» και την «ελευθερία», όταν αυτές πλαστούν, με μόχθο και σύγκρουση, κοινωνικά.

Έτσι ο Μπρεθιάδο καταφέρνει να μιλήσει πλούσια για πολλά περισσότερα από την ιστορία των επιστημών και τη ΛΟΑΤΚΙ+ ατζέντα. Μιλάει για την περιβαλλοντική κρίση, για τις νέες τεχνολογίες, για το κοινωνικό άγχος, για ό,τι μας περιβάλλει.

*Το βιβλίο «Είμαι το τέρας που σας μιλά-Αναφορά σε μια ακαδημία ψυχαναλυτών», του Πωλ Μπ. Μπρεθιάδο, κυκλοφορεί απ’ τις εκδόσεις Αντίποδες σε μετάφραση Αναστασίας Μελία Ελευθερίου.