Ο μαγικός ρεαλισμός είναι ένα λογοτεχνικό ύφος στο οποίο μια κατά τα άλλα φαινομενικά ρεαλιστική αφήγηση εμπλουτίζεται με το φανταστικό, το υπερφυσικό και το μυθολογικό. Το μαγικό στοιχείο γίνεται αναπόσπαστο κομμάτι της πραγματικότητας καταρρίπτοντας έτσι τα όρια της κοινής λογικής. Στην τεχνική του, ο μαγικός ρεαλισμός συνδυάζει ποικίλα λογοτεχνικά είδη. Η αφήγηση είναι πολυεπίπεδη χρονικά , η ταχύτητα του χρόνου είναι απροσδιόριστη, ενώ οι περιγραφικές λεπτομέρειες δημιουργούν έντονες εικόνες. Η ατμόσφαιρα είναι μυστηριώδης και μαγευτική, με φανταστικά, μυθικά πλάσματα να συνυπάρχουν με τους ήρωες. Οι ιστορίες τοποθετούνται σε περιβάλλον με σκληρά επίπεδα φτώχειας και κοινωνικής περιθωριοποίησης, Οι ήρωες αντιλαμβάνονται τα πλάσματα αυτά ως αληθινά, φυσιολογικά και αναπόσπαστα κομμάτια της πραγματικότητάς τους. Το ίδιο συμβαίνει φυσικά και με τον αναγνώστη, ο οποίος συνεπαίρνεται από τη μαγεία της αφήγησης, καταρρίπτοντας έτσι τα όρια της λογικής του.
Ακολουθούν 5 από τους συγγραφείς του
Ο μαγικός ρεαλισμός συνδέεται συνήθως με συγγραφείς της λεγόμενης λατινοαμερικανικής έκρηξης των δεκαετιών του 1960 και του 1970. Ωστόσο, ο όρος εφαρμόζεται πλέον ευρέως σε έργα συγγραφέων από όλο τον κόσμο – και σε συγγραφείς των οποίων το έργο προϋπήρχε της λατινοαμερικανικής έκρηξης αλλά προοιωνίζεται τις ανησυχίες και το παιχνίδισμα του μαγικού ρεαλισμού. Εδώ, θα εξετάσουμε τους 5 βασικούς συγγραφείς, τα έργα των οποίων διαμόρφωσαν βαθιά αυτό που αντιλαμβανόμαστε ως μαγικό ρεαλισμό και όσα μπορεί να επιτύχει.
1. Χόρχε Λουίς Μπόρχες
Γεννημένος στο Μπουένος Άιρες στις 24 Αυγούστου 1899, ο Χόρχε Φρανσίσκο Ισιντόρο Λουίς Μπόρχες Ασεβέντο θα γινόταν ένας από τους πιο διάσημους δοκιμιογράφους, ποιητές, μεταφραστές και συγγραφείς διηγημάτων της Αργεντινής. Αναμειγνύοντας τη φιλοσοφία με τη μυθολογία και τα στοιχεία του φανταστικού, υπήρξε πρωτοπόρος με ένα υπερρεαλιστικό και βαθιά εγκεφαλικό ύφος που ενέπνευσε πολλά από τα έργα των κληρονόμων του του μαγικού ρεαλισμού.
Ο Άνχελ Φλόρες υποστηρίζει ότι ο Μπόρχες ήταν ο κατεξοχήν συγγραφέας του μαγικού ρεαλισμού, και ο νοτιοαφρικανός συγγραφέας Τ. Μ. Κοτζί αποδίδει στον Μπόρχες, «περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον», ότι «ανανέωσε τη γλώσσα της μυθοπλασίας και άνοιξε έτσι το δρόμο σε μια σημαντική γενιά ισπανοαμερικανών μυθιστοριογράφων».
Το 1938, ο πατέρας του Μπόρχες πέθανε και αργότερα την ίδια χρονιά, ο ίδιος υπέστη σοβαρό τραυματισμό στο κεφάλι. Κατά τη διάρκεια της θεραπείας του τραυματισμού προσβλήθηκε από μια σχεδόν θανατηφόρα περίπτωση σήψης. Κατά τη διάρκεια της ανάρρωσής του, επέτρεψε στον εαυτό του την ελευθερία να εξερευνήσει ένα νέο στυλ γραφής – το στυλ που εν τέλει θα τον έκανε γνωστό ως συγγραφέα. Το 1941 δημοσίευσε την πρώτη του συλλογή διηγημάτων, El jardín de senderos que se bifurcan (Ο κήπος των διχαλωτών μονοπατιών), το οποίο δημοσιεύτηκε αρχικά το 1941 εντός της ομώνυμης συλλογής διηγημάτων, και κατόπιν όλη η συλλογή μαζί με το διήγημα έγινε τμήμα της συλλογής διηγημάτων Μυθοπλασίες το 1944. Το διήγημα είναι αφιερωμένο στην Αργεντινή συγγραφέα Βικτώρια Οκάμπο. Στο ομώνυμο διήγημα της συλλογής, πρωτοστάτησε στην υπερκειμενική αφήγηση και, εισάγοντας στην ιστορία πραγματικά λεπτομερή ιστορικά γεγονότα από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, δημιούργησε μια αφήγηση στην οποία η πραγματικότητα είναι πιο παράξενη από τη φαντασία.
2. Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ
Ο Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ γεννήθηκε στο Κίεβο της Ουκρανίας (τότε μέρος της Ρωσικής Αυτοκρατορίας και αργότερα μέρος της Σοβιετικής Ένωσης) στις 15 Μαΐου 1891 και ήταν συγγραφέας και γιατρός, γνωστός κατά τη διάρκεια της ζωής του κυρίως για τα δραματικά του έργα. Σήμερα, ωστόσο, είναι ευρύτερα γνωστός για το μυθιστόρημά του «Ο Μαιτρ και η Μαργαρίτα», το οποίο άρχισε να γράφει το 1928, αλλά παρέμενε αδημοσίευτο μέχρι τον θάνατό του το 1940 και εκδόθηκε μόνο σε μια αυστηρά λογοκριμένη έκδοση μεταξύ 1966 και 1967 χάρη στις προσπάθειες της χήρας του, Έλενα Σιλόφσκαγια.
Ο λόγος για αυτό ήταν ότι «Ο Μαιτρ και η Μαργαρίτα» αποτελεί ένα αλληγορικό κατηγορώ για τη Σοβιετική Ένωση, συμπεριλαμβανομένου του κρατικά επιδοτούμενου λογοτεχνικού της κατεστημένου. Το μυθιστόρημα αρχίζει όταν ο Διάβολος (ο καθηγητής Βόλαντ) επισκέπτεται τη Μόσχα όπου, σε διάστημα λίγων ημερών, κατορθώνει, με τη βοήθεια της ακολουθίας του, να επιφέρει το απόλυτο χάος στην πόλη. Στην κύρια αφήγηση παρεμβάλλονται τέσσερα κεφάλαια όπου περιγράφεται η καταδίκη του Ιησού σε θάνατο και οι τύψεις του Πόντιου Πιλάτου. Κεντρικά πρόσωπα, εκτός από το Διάβολο, που συστήνεται παντού ως Βολάντ, αποτελούν ο Μετρ, ένας συγγραφέας που έπειτα από μία σκληρή κριτική στο έργο του κατέληξε σε ψυχιατρική κλινική, και η αγαπημένη του, η Μαργαρίτα, η οποία στέφεται βασίλισσα στον ετήσιο χορό του Διαβόλου.
Το μυθιστόρημα αποτελεί μία σάτιρα της Σοβιετικής Ένωσης του 1930. Παρότι ένα μεγάλο κομμάτι του μυθιστορήματος είναι αφιερωμένο στη λογοκρισία–ο ίδιος ο Μπουλγκάκοφ έκαψε το πρώτο χειρόγραφο του Μετρ και της Μαργαρίτας, η σάτιρα του Μπουλγκάκοφ στρέφεται, μεταξύ άλλων, όπως και στην Καρδιά του Σκύλου, κατά της αστικής τάξης που επιδιώκει να διατηρήσει τα προνόμιά της μέσα σε μια σοσιαλιστική κοινωνία. Ο χαρακτήρας του Διαβόλου κοροϊδεύει τους αστούς που «δεν έχουν αλλάξει διόλου» κατά τη διάρκεια της παράστασής του στο Θέατρο Βαριετέ ενώ, όπως και στη συλλογή διηγημάτων Διαβολιάδα, η δυσκίνητη σοβιετική γραφειοκρατία γίνεται αντικείμενο σάτιρας και κριτικής από το συγγραφέα. Μέσα από αυτήν την αναδιατύπωση της Καινής Διαθήκης ο Μπουλγκάκοφ διερευνά τη συνενοχή του Πιλάτου στη σταύρωση του Ιησού Χριστού και τη δική του αντικρουόμενη πνευματική εκτίμηση και ανάγκη για τον Χριστό. Έτσι, ο Μπουλγκάκοφ διερευνά το φαινόμενο της γνωστικής ασυμφωνίας και της διαφθοράς στην καρδιά της σοβιετικής κοινωνίας, ενώ αντιστέκεται στις αισθητικές αρχές του σοσιαλιστικού ρεαλισμού.
3. Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες
Ένας από τους ισπανοαμερικανούς μυθιστοριογράφους στους οποίους αναφέρεται ο Κοτζί, ήταν ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες, μια άλλη ηγετική μορφή αυτού που έμεινε γνωστό ως Λατινοαμερικανική έκρηξη. Ίσως περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον συγγραφέα -συμπεριλαμβανομένου ακόμη και του Μπόρχες, αναμφισβήτητα- συνδέεται στενότερα με τον μαγικό ρεαλισμό.
Ακριβώς όπως ο όρος μαγικός ρεαλισμός είναι από μόνος του ένα οξύμωρο, αυτό το λογοτεχνικό ύφος απαιτεί από τους συγγραφείς να διατηρούν την ένταση μεταξύ του μαγικού και του ρεαλιστικού στοιχείου. Αν και αυτό δεν είναι καθόλου εύκολο, ο Γκαρσία Μάρκες είναι δεξιοτέχνης στην εξισορρόπηση αυτών των δύο αντιφατικών υφολογικών παρορμήσεων και στο να εμποτίζει τις φαινομενικά ρεαλιστικές αφηγήσεις με μια υποβόσκουσα αίσθηση μαγείας και ατελείωτων δυνατοτήτων.
Αυτό αποδεικνύεται ίσως καλύτερα στο σημαντικό μυθιστόρημά του «Εκατό χρόνια μοναξιάς» του 1967, στο οποίο ο Γκαρσία Μάρκες αφηγείται την ιστορία της οικογένειας Μπουέντια, της οποίας ο πατριάρχης-ιδρυτής ιδρύει τη φανταστική πόλη Μακόντο. Με φόντο αυτό το φανταστικό σκηνικό, παράξενα και υπερφυσικά γεγονότα διαδραματίζονται ακόμη και στις πιο καθημερινές συνθήκες, όπως όταν ο Ρεμέδιος ο Ωραίος αφήνει πίσω του αυτόν τον κόσμο και ανεβαίνει στον ουρανό – και όλα αυτά ενώ εκτελεί τα καθήκοντά του.
Στο επόμενο μυθιστόρημά του, «Έρωτας στα χρόνια της χολέρας» του 1985, ο Γκαρσία Μάρκες υιοθετεί μια νέα προσέγγιση για να εμπλουτίσει την πραγματικότητα που κατασκευάζει με μια αίσθηση μαγείας και περιπλάνησης. Αν και απορρίπτεται από τη Φερμίνα Ντάζα, ο Φλορεντίνο Αρίζα συνεχίζει να την αγαπά πισταά επί πενήντα ένα χρόνια, εννέα μήνες και τέσσερις ημέρες. Όταν την ερωτεύεται για πρώτη φορά, η μητέρα του τον στέλνει στον γιατρό, ο οποίος λανθασμένα διαγιγνώσκει την ερωτική του μελαγχολία για συμπτώματα χολέρας. Εδώ, η ρομαντική (και μάλλον φανταστική) έννοια της ερωτικής ασθένειας συναντά αντίσταση όταν έρχεται αντιμέτωπη με τη σκληρή επιστήμη της ιατρικής γνώμης, και αυτή η ένταση δίνει τον τόνο για το υπόλοιπο μυθιστόρημα.
4. Σαλμάν Ρούσντι
Ο μοναδικός εν ζωή συγγραφέας σε αυτόν τον κατάλογο, ο Αχμέντ Σαλμάν Ρούσντι, γεννήθηκε στις 19 Ιουνίου 1947 στη Βομβάη της Ινδίας, επί βρετανικού Ρατζ, από οικογένεια μουσουλμάνων Κασμίρι. Λιγότερο από δύο μήνες αργότερα, η Δημοκρατία της Ινδίας απέκτησε την ανεξαρτησία της από τη βρετανική αποικιοκρατία και η χώρα διχοτομήθηκε. Αν και η οικογένεια του Ρούσντι ήταν μουσουλμάνοι, ο ίδιος έχει περιγράψει την ανατροφή του ως «μόνο τυπικά μουσουλμανική» και σπούδασε στην Αγγλία στο Rugby School στο Ράγκμπι του Γουόρικσαϊρ, προτού πάρει πτυχίο Πτυχίο Ιστορίας από το King’s College του Κέιμπριτζ.
Το δεύτερο μυθιστόρημά του, «Τα παιδιά του Μεσονυκτίου» του 1981, τον εκτόξευσε στη λογοτεχνική σκηνή, κερδίζοντας την ίδια χρονιά το βραβείο Booker. Σε αυτό, προσφέρει μια αλληγορική αναδιήγηση της ινδικής ιστορίας του εικοστού αιώνα, με αφετηρία το 1947. Ο Σαλίμ Σινά, ο πρωταγωνιστής του μυθιστορήματος, γεννιέται την ώρα που η Ινδία απέκτησε επίσημα την ανεξαρτησία της και, όπως και τα άλλα λεγόμενα παιδιά του μεσονυκτίου, έχει μαγικές δυνάμεις. Μέσω της τηλεπάθειας διοργανώνει συναντήσεις με αυτά τα άλλα παιδιά του μεσονυκτίου, των οποίων οι ζωές είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με τη μοίρα της χώρας τους.
Αν τα «Παιδιά του Μεσονυκτίου» εκτόξευσαν τον Ρούσντι στο λογοτεχνικό στερέωμα, το μυθιστόρημά του «Οι σατανικοί στίχοι» του 1988 προκάλεσε δημόσιες αντιπαραθέσεις και συζητήσεις. Με την κατηγορία ότι ήταν βλάσφημο στον τρόπο που αναπαριστούσε τον Προφήτη Μωάμεθ (ο οποίος σε όλο το μυθιστόρημα αναφέρεται ως Μαχούντ) και αντι-ισλαμικό, το μυθιστόρημα απαγορεύτηκε σε δεκατρείς χώρες (συμπεριλαμβανομένης της γενέτειρας του Ρούσντι, της Ινδίας), ενώ όταν ο Αγιατολάχ Χομεϊνί, ο τότε Ανώτατος ηγέτης του Ιράν, επέβαλε την εκτέλεση του συγγραφέα, βιβλιοπωλεία βομβαρδίστηκαν και ο Ρούσντι κρυβόταν για περίπου δέκα χρόνια. Ο Ιάπωνας μεταφραστής του μυθιστορήματος μαχαιρώθηκε θανάσιμα, ο Ιταλός μεταφραστής και ο Νορβηγός εκδότης τραυματίστηκαν σοβαρά και ο ίδιος ο Ρούσντι το 2022 μαχαιρώθηκε πολλές φορές.
5. Τόνι Μόρισον
Η διεθνούς φήμης συγγραφέας Τόνι Μόρισον γεννήθηκε στις 18 Φεβρουαρίου 1931 ως παιδί της Χλόης Αρντέλια Γουόφορντ σε μια μαύρη, εργατική οικογένεια στο Λορέιν του Οχάιο. Αφού έγινε καθολική σε ηλικία δώδεκα ετών, υιοθέτησε το βαπτιστικό της όνομα Άντονι- εξ ου και το παρατσούκλι της -και το ψευδώνυμο- Τόνι.
Η Μόρισον δημοσίευσε το πρώτο της μυθιστόρημα, «Γαλάζια Μάτια», του 1970, το οποίο απέσπασε τις καλύτερες κριτικές, αν και αρχικά δεν πούλησε πολλά αντίτυπα. Με τα δύο επόμενα μυθιστορήματά της, το «Σούλα» του 1973 και το «Το τραγούδι του Σόλομον» του 1977, άρχισε να κερδίζει λογοτεχνικά βραβεία, συμπεριλαμβανομένου του National Book Critics Circle Award για το τελευταίο μυθιστόρημα. Στο «Τραγούδι του Σόλομον», η Μόρισον αφηγείται την ιστορία της ζωής του Μέικον “Milkman” Dead III, ενός μαύρου άνδρα που ζει στο Μίσιγκαν, αντλώντας στοιχεία μαγικού ρεαλιστικού ύφους για να εξερευνήσει τη ζωή ενός μαύρου άνδρα στη μετεμφυλιακή Αμερική.
Στο μυθιστόρημά της «Αγαπημένη» του 1987, η Μόρισον εξερευνά περισσότερο το πώς τα τραύματα του παρελθόντος συνεχίζουν να στοιχειώνουν το παρόν μέσα από το ψυχολογικό τίμημα της δουλείας. Αντλώντας στοιχεία από τη ζωή της Μάργκαρετ Γκάρνερ, το Αγαπημένη αφηγείται την ιστορία της Σεθ, μιας πρώην σκλάβας που ζει σε ένα στοιχειωμένο σπίτι στο Σινσινάτι. Όταν όμως το φάντασμα διώχνεται από το σπίτι, εμφανίζεται μια νεαρή γυναίκα με το όνομα «Αγαπημένη». Συμπεριλαμβάνοντας τον χαρακτήρα της Αγαπημένης μέσα σε μια κατά τα άλλα ρεαλιστική αφήγηση, η Μόρισον δίνει φωνή στην παραμονή του φυλετικού τραύματος μέσα στις ζωές των χαρακτήρων της.
Ο κατάλογος των μεγάλων συγγραφέων του μαγικού ρεαλισμού είναι εκτενής και, καθώς το είδος δεν δείχνει σημάδια εξασθένησης της απήχησής του, συνεχώς διευρύνεται. Αν και ο κατάλογος αυτός δεν θα ήταν δυνατόν να εξαντληθεί εδώ, οι πέντε συγγραφείς που συγκεντρώσαμε έχουν όλοι συμβάλει στην υφολογική παράδοση της λογοτεχνίας του μαγικού ρεαλισμού, με το έργο τους να αποτελεί απόδειξη της πολυμορφίας και της ζωτικής δύναμης του μαγικού ρεαλισμού.
Δείτε επίσης: Σαλμάν Ρούσντι: «Oι μεγαλύτεροι κίνδυνοι προέρχονται από την ίδια τη δουλειά μου»
