Η τέχνη είναι εκ φύσεως όμορφη και η ικανότητά της να συγκινεί τους ανθρώπους χωρίς να αρθρώσει ούτε λέξη, θα την καθιστά πάντα μια ισχυρή πολιτιστική μηχανή, ικανή να εμπνέει και να διαφωτίζει. Αλλά παράλληλα, η τέχνη αποτελούσε πάντα μια βαθιά εσωστρεφής αναζήτηση, και συχνά το τελικό αποτέλεσμα απέχει κατά πολύ από αυτό που αποκαλούμε «όμορφο», αλλά φρικιαστικό. Πολλά έργα τέχνης είναι στοιχειωμένα από τη ζωλη των ίδιων των καλλιτεχνών που τα φιλοτέχνησαν, οι οποίοι πολύ συχνά θεωρούνται βασανισμένες ιδιοφυΐες που εξερευνούν τα βάθη της απελπισίας τους και τα μεταφέρουν στον καμβά.
Η αλήθεια, ωστόσο, είναι ότι οι περισσότεροι από τους πιο ζοφερούς πίνακες που δημιουργήθηκαν ποτέ κοιτούν προς τα έξω κι όχι προς τα μέσα. Σε περιόδους μαζικών αναταραχών και βίας, η τέχνη πάντα καθρέφτιζε τον κόσμο εντός του οποίου γεννήθηκε. Από τον πόλεμο του Ιράκ μέχρι τη σημερινή περιβαλλοντική κρίση, η τέχνη είναι ένας σταθερός αντικατοπτρισμός της κατάστασης του κόσμου μας τη στιγμή που δημιουργήθηκε.
Ακόμη και όταν οι καλλιτέχνες αναζητούν έμπνευση σε βιβλικά κείμενα και λαογραφικά παραμύθια, αυτό από μόνο του αποκαλύπτει κάτι από την εσωτερική λειτουργία μιας συγκεκριμένης εποχής. Οι ηθικές στάσεις και οι βαθύτεροι φόβοι μιας εποχής μπορούν σχεδόν πάντα να βρεθούν στους πίνακες που προέκυψαν από αυτήν. Όπως θα αναδείξει αυτός ο κατάλογος, αυτό που θεωρείται τρομακτικό αλλάζει με την πάροδο των χρόνων, ξεκινώντας από τα μυθικά οράματα της κόλασης και καταλήγοντας στη σύγχρονη φρίκη του πολέμου.
Από τον πιο υπαρξιακό μέχρι τον πιο μυστικιστικό, και οι δέκα πίνακες που ακολουθούν αγγίζουν οικουμενικούς φόβους. Ενώ τα τέρατα μπορεί να φαντάζουν τρομακτικά, αυτά τα έργα τέχνης δεν είναι τρομακτικά εξαιτίας αυτών των πλασμάτων – είναι τρομακτικά επειδή οι ίδιοι οι άνθρωποι μπορούν να γίνουν εξίσου τρομακτικοί. Η ανείπωτη βία, η σκληρότητα και ο φόβος διαπερνούν όλους αυτούς τους πίνακες, προσδίδοντάς τους τόσο σκοτάδι για το οποίο μόνο η ανθρώπινη φύση είναι ικανή.
Συγκεντρώσαμε και σας παρουσιάζουμε τα 10 πιο τρομακτικά έργα τέχνης:
10. Η χαμογελαστή αράχνη – Odilon Redon
Καθ’ όλη τη διάρκεια της καριέρας του, ο Odilon Rendon εξερευνούσε τους μηχανισμούς της σκέψης και του ονείρου. Στις πιο φετινές πτυχές του έργου του, αυτό εκφραζόταν με τεχνικολόρ όψεις ενός φτερωτού πήγασου ή με λιβάδια λουλουδιών φορτωμένα με παραμυθένιες πεταλούδες. Στις πιο σκοτεινές, πιο εσωστρεφείς πτυχές του έργου του -ιδιαίτερα στα σκίτσα με κάρβουνο και στις λιθογραφίες του, σχεδίαζε παράξενα στοιχειωμένα πλάσματα, όπως η αράχνη που χαμογελά καθώς τεντώνει τα φρικιαστικά, κολλώδη πόδια της.
Ο Redon ονόμαζε τις ζοφερές δημιουργίες του «μαύρα πράγματα», η κατάλληλη ονομασία για το εφιαλτικό έργο του. Συχνά εμφανίζονται μάτια, που μοιάζουν με παράξενες σφαίρες μέσα σε μια θάλασσα σκοταδιού. «Πρέπει κανείς να σέβεται το μαύρο», είχε εξηγήσει κάποτε, «γιατί τίποτα δεν μπορεί να το εκπορνεύει». Σε αυτό το έργο, αντιπροσωπεύει μια αράχνη (με 10 πόδια αντί για τα συνηθισμένα 8) που χαμογελά πονηρά ενώ εκτελεί έναν ασύμμετρο χορό. Μια υποσυνείδητη ανάλυση θα μπορούσε εύκολα να μας κάνει να σκεφτούμε ότι ο μικρός δαίμονας του ζωγράφου που αντιπροσωπεύεται από αυτό το σκοτεινό έντομο, απολαμβάνει να εκφράζει τις ασυνείδητες επιθυμίες του μέσω της τέχνης. Αυτό το συναίσθημα αγγίζει αυτό που είναι το πιο τρομακτικό στην Χαμογελαστή αράχνη. Παίζει με τους προϋπάρχοντες ψυχικούς φόβους, κάνοντας με κάποιο τρόπο τις αράχνες να φαίνονται ακόμα πιο τρομακτικές μέσω αυτής της απεικόνισης.
«Στην πόλη εγώ οδηγώ την πονεμένη,
εγώ οδηγώ στη θλίψη την αιωνία,
εγώ εκεί που είν’ οι κολασμένοι»
9. Η εικονογράφηση της Θείας Κωμωδίας του Δάντη – Gustave Doré
Ο Gustave Doré δεν συνέβαλε μόνο στον κόσμο της τέχνης με τις εικονογραφήσεις του, αλλά και στη λογοτεχνία. Ήταν υπεύθυνος για να ζωντανέψει μερικά από τα πιο στοιχειωμένα κείμενα της ανθρώπινης ιστορίας, όπως έκανε όταν εικονογράφησε τη Θεία Κωμωδία. Το αφηγηματικό ποίημα, γραμμένο από τον Δάντη Αλιγκιέρι, ακολουθεί έναν άνδρα που ταξιδεύει στα τρία βασίλεια των νεκρών, επισκεπτόμενος ψυχές στον Παράδεισο, το Καθαρτήριο και την Κόλαση.
Ο Doré δημιούργησε φρικιαστικές εικόνες: Αποστεωμένα σώματα αναδύονται από ανοιχτούς τάφους, καλυμμένες φιγούρες ξεπροβάλλουν και άνδρες αποκεφαλίζονται. Όλες οι εικόνες υπονομεύονται από έναν κολασμένο φόβο, στροβιλιζόμενους θρησκευτικούς συμβολισμούς και τη χαρακτηριστική σκίαση του Doré. Οι εικόνες του μοιάζουν με στιγμιότυπα από τους επτά κύκλους της Κόλασης- τα σχέδιά του ήταν τόσο λεπτομερή που αποτύπωναν την ουσία του Κάτω Κόσμου. Ακόμα και οι άγγελοι του ξεπροβάλλουν απειλητικά. Οι εικονογραφήσεις του παραμένουν μια στοιχειωμένη απεικόνιση των φαντασμάτων του Αλιγκιέρι.
8. Σπουδή μετά το πορτρέτο του Πάπα Innocent X – Francis Bacon
Το 1953, ο Francis Bacon ολοκλήρωσε το Study after Velázquez’s Portrait of Pope Innocent X, το πρώτο από μια σειρά 50 επανεκτελέσεων του Bacon για το Πορτρέτου του Πάπα Ιννοκέντιου Χ, έναν πίνακα που αρχικά φιλοτέχνησε ο Diego Velázquez το 1650. Το αρχικό πορτρέτο ήταν μεγαλοπρεπές και ενέπνεε επισημότητα, αλλά η αντιστροφή του από τον Bacon ήταν τρομακτική, καθώς άλλαξε εντελώς την παλέτα και παγιδεύοντας τον Πάπα σε μια αιώνια κραυγή, φαινομενικά κλειδωμένο σε ακτίνες φωτός που μοιάζουν με ηλεκτρική καρέκλα.
Μέσα από έναν σύγχρονο φακό και με τη γνώση των σεξουαλικών εγκλημάτων της Εκκλησίας, τα έμμεσα νοήματα της τρομακτικής εκδοχής του πάπα σήμερα φαίνονται προφανή. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια της ζωής του, ο Bacon ρωτούνταν συχνά γιατί επανέλαβε τον πίνακα γύρω στις 50 φορές, και υποστήριξε ότι δεν ήταν για κανέναν άλλο λόγο παρά για να χρησιμοποιήσει ένα διαφορετικό χρώμα από το κανονικό, λέγοντας ότι ήταν «μια αφορμή για να χρησιμοποιήσω αυτά τα χρώματα, και δεν μπορείς να δώσεις στα συνηθισμένα ρούχα αυτό το μοβ χρώμα χωρίς να μπεις σε ένα είδος ψευδο-φωβισμού».
7. Ο ιππότης, ο θάνατος και ο διάβολος – Albrecht Dürer
Ένα από τα τρία αριστουργηματικά χαρακτικά του Albrecht Dürer, το Ιππότης, ο Θάνατος και ο Διάβολος, ήταν ένα τεράστιο χαρακτικό εμποτισμένο με στοιχειωτικούς συμβολισμούς που συζητείται εδώ και χρόνια. Συνοδευόμενος από μια διαβολική φιγούρα και μια κατσίκα, ένας ιππότης ιππεύει ένα άλογο, το οποίο δεσπόζει ακόμη και πάνω από τα θηρία δίπλα στον ιππότη. Εκτός από τη σύνθεση και τα τερατώδη πλάσματα, ο πίνακας είναι τρομακτικός επειδή συνέπεσαν με την άνοδο των Ναζί οι οποίοι τον ενστερνίστηκαν.
Το άλογο και ο καβαλάρης του θεωρήθηκαν ως εικόνες γενναιότητας απέναντι στο κακό, και το 1993 ο δήμαρχος της Νυρεμβέργης χάρισε στον Χίτλερ το πρωτότυπο, παρομοιάζοντάς τον με έναν «ιππότη χωρίς φόβο και μομφή, ο οποίος ως Φύρερ του νέου Γερμανικού Ράιχ, μετέφερε και ενίσχυσε για άλλη μια φορά τη φήμη της παλιάς αυτοκρατορικής πόλης της Νυρεμβέργης σε ολόκληρο τον κόσμο». Αυτή η εσκεμμένη κατάχρηση των εικόνων του Dürer γίνεται φαντάζει ακόμα πιο τρομακτική από τη φήμη που θέλει τον ίδιο τον καλλιτέχνη να είναι Εβραίος.
6. Μέδουσα – Peter Paul Rubens
Στην ελληνική μυθολογία, ο κόσμος ήταν απερίγραπτα σκληρός με τη Μέδουσα. Τη βίασαν σε ιερό βωμό και την καταδίκασαν να μετατρέψει τα μαλλιά της σε φίδια. Αν κάποιος την κοίταζε, τον μεταμόρφωνε σε πέτρα, γεγονός που οδήγησε στον αποκεφαλισμό της από τον Περσέα, ο οποίος χρησιμοποίησε το κομμένο κεφάλι της ως όπλο. Είναι ένα διαχρονικό σύμβολο της δύναμης και της γυναικείας εξουσίας. Στην εποχή του Rubens, θεωρούνταν ένα τυχερό σύμβολο που μπορούσε να αποτρέψει το κακό.
Αλλά αυτό που κάνει τη Μέδουσα τόσο τρομακτική είναι το πόσο ανίσχυρη είναι. Οχιές περιφέρονται γύρω από το κομμένο κεφάλι της, καθώς βρίσκεται δίπλα σε αράχνες και σκορπιούς. Πέρα από την προφανή φρίκη της πληγής της, είναι το άνοιγμα του στόματός της ενώπιον της ανδρικής σκληρότητας που την κάνει τόσο στοιχειωτική. Τα μάτια της παραμένουν ανοιχτά, παγωμένα από φόβο. Οι ελληνικοί μύθοι είναι από τη φύση τους βίαιοι, αλλά ο Rubens με κάποιο τρόπο απογειώνει τη φρίκη του μύθου της Μέδουσας στο έπακρο.
5. Ο Εφιάλτης – Henry Fuseli
Ζωγραφισμένος κατά τη διάρκεια της «εποχής του ορθολογισμού» και του Διαφωτισμού, ο Εφιάλτης του Henry Fuseli ήταν συγκλονιστικά μοναδικός. Απουσίαζε η τυπική ηθική κριτική που ήταν χαρακτηριστική στους πίνακες της εποχής, ενώ αντίθετα απεικόνιζε μια σκηνή χωρίς πραγματικό φιλοσοφικό νόημα. Ο Fuseli αντ’ αυτού προσπάθησε να δημιουργήσει κάτι εντελώς φανταστικό, αποτελώντας ουσιαστικά έναν προάγγελο της ψυχολογικής θεωρίας για τα όνειρα και το υποσυνείδητο.
Χαρακτηριστικό της ζωγραφικής της εποχής, η γυναίκα με τα λευκά είναι η ενάρετη φιγούρα, ενώ τα πλάσματα που εμφανίζονται στον ύπνο της είναι ζωγραφισμένα με βαθύ μαύρο και πράσινο χρώμα. Η φιγούρα που καθόταν στο στήθος της αντλήθηκε από τις λαογραφικές ιστορίες των incubus, που ξάπλωναν πάνω στους ανθρώπους στον ύπνο τους. Αυτή η φιγούρα που κοιτάζει κατάματα τον θεατή, φαινομενικά δεν ενδιαφέρεται να στοιχειώσει τη γυναίκα, αλλά αντίθετα εστιάζει τα κιτρινισμένα μάτια του σε εμάς – μια στοιχειωτική αντιπαράθεση με αυτό που είναι ουσιαστικά ένας δαίμονας παράλυσης του ύπνου.
Για τους σύγχρονους αναλυτές, αυτός ο πίνακας αντιπροσωπεύει έναν πρόλογο που προβλέπει φροϋδικές έννοιες που σχετίζονται με το υποσυνείδητο . Μερικοί φτάνουν στο σημείο να θεωρούν τον δαίμονα ως αλληγορία της ανδρικής λίμπιντο και την εισβολή του αλόγου μέσα από την κουρτίνα ως ανάκληση της σεξουαλικής πράξης. Όπως και να έχει, ο ζωγράφος δεν προσέφερε ποτέ ενδείξεις για το συμβολισμό αυτού του ενοχλητικού έργου.
4. Χαμόγελο της Χιροσίμα I – Ken Currie
Ενώ οι περισσότερες από τις πιο τρομακτικές απεικονίσεις του κόσμου προέρχονται από τα μυθικά, αποκαλυπτικά οράματα των παλαιότερων ζωγράφων, ο Ken Currie είναι ένας από τους λίγους σύγχρονους καλλιτέχνες κατόρθωσαν να ενσταλάξουν την ίδια αίσθηση τρόμου. Ενώ η τέχνη των παλιών χρόνων βασιζόταν στον βιβλικό τρόμο και σε λαογραφικά παραμύθια, ο Currie στράφηκε σε γεγονότα του πραγματικού κόσμου για να ζωγραφίσει τις συνέπειες του πολέμου με γκροτέσκες λεπτομέρειες.
Το έργο Hiroshima Smile I που δημιουργήθηκε το 2015 αποτελεί μια ολέθρια ματιά στο τραυματισμένο πρόσωπο ενός θύματος της ατομικής βόμβας. Με ένα στόμα σκισμένο σχεδόν σαν χαρτί και δέρμα τόσο χλωμό που το θύμα μοιάζει με φάντασμα, το θέμα του Currie τοποθετείται σχεδόν μεταξύ ζωής και θανάτου, γεγονός που αναδεικνύει αβίαστα όχι μόνο τη φρίκη του αριθμού των νεκρών αλλά και τη συνεχιζόμενη καταστροφή του πυρηνικού πολέμου στους επιζώντες.
3. Ο Άνθρωπος που Αγωνίζεται – άγνωστος καλλιτέχνης
Κανείς δεν γνωρίζει την προέλευση του L’Homme Angoissé, ή αν ακόμη η υποτιθέμενη ιστορία προέλευσής του είναι αληθινή. Έχει χαρακτηριστεί ως ο πιο τρομακτικός πίνακας στον κόσμο- που λέγεται ότι έχει προκαλέσει παραισθήσεις και εφιάλτες στον σημερινό ιδιοκτήτη του, τον Sean Robinson. Ο ίδιος κληρονόμησε τον πίνακα από τη γιαγιά του και τελικά έμαθε ότι ο καλλιτέχνης αυτοκτόνησε λίγο μετά την ολοκλήρωσή του, φέρεται να ανακάτεψε το πορτοκαλί χρώμα με το ίδιο του το αίμα.
Οι απομιμήσεις άρχισαν να εμφανίζονται προς πώληση στο διαδίκτυο και ο Robinson αναγκάστηκε να κάνει μια δήλωση εξηγώντας τη σοβαρότητα των βλοσυρών του δυνάμεών. «Μπορώ να σας εγγυηθώ ότι ο αυθεντικός στοιχειωμένος πίνακας είναι κλειδωμένος σε ασφαλές μέρος και δεν έχω καμία πρόθεση να τον πουλήσω», δήλωσε. «Αυτό θα μπορούσε να είναι επικίνδυνο και δεν θα ήταν σοφό για κανέναν αποκτήσει τον πίνακα γιατί πραγματικά παράξενα πράγματα συμβαίνουν για τους ανθρώπους που βρίσκονται στο ίδιο δωμάτιο – ή ακόμα και στο ίδιο σπίτι με τον πίνακα».
2. Ο Κρόνος καταβροχθίζει έναν από τους γιους του – Francisco Goya
Αναμφίβολα ένα από τα πιο ενοχλητικά έργα του Φρανσίσκο Γκόγια, ο Κρόνος που καταβροχθίζει τον γιο του ανήκει στη σειρά «Μαύροι Πίνακες», που αποτελούνται μία σειρά δεκατεσσάρων έργων του τα οποία ονομάστηκαν έτσι επειδή δημιουργήθηκαν στα τελευταία χρόνια της ζωής του. Απεικονίζουν έντονα, στοιχειωμένα θέματα, τα οποία αντανακλούν το φόβο της παράνοιας και την οπτική γωνία της ανθρωπότητας που είχε ο καλλιτέχνης. Το 1819, σε ηλικία 72 χρόνων, ο Goya μετακόμισε σε ένα σπίτι έξω από τη Μαδρίτη που ονομαζόταν «Η έπαυλη του Κουφού». Παρά το γεγονός ότι το σπίτι είχε πάρει την ονομασία του από τον προηγούμενο ιδιοκτήτη ο οποίος ήταν κουφός, ο Goya ήταν επίσης σχεδόν πλήρως κουφός εξαιτίας μίας ασθένειας από την οποία είχε προσβληθεί όταν ήταν 46 χρονών. Καθώς η κατάθλιψή του βάθαινε και η παράνοιά του γινόταν πιο έντονη, οι πίνακές του γίνονταν όλο και πιο φρενήρεις.
Το έργο Ο Κρόνος καταβροχθίζει έναν από τους γιους του, αφηγείται την ιστορία του Τιτάνα Κρόνου από τη ελληνική μυθολογία, ο οποίος έτρωγε τα νεογέννητά παιδιά του στην προσπάθειά του να αποφύγει την πραγματοποίηση της προφητείας σύμφωνα με την οποία θα εκθρονιζόταν από έναν από τους γιους του που. Κόκκινη σάρκα κρέμεται από το στόμα του, τα μάτια του είναι διαπεραστικά και μεγάλα, αναζητώντας την επόμενη επικείμενη απειλή. Ο Goya αντιμετώπισε τη δική του θνητότητα, αξιοποιώντας τους φόβους ότι η νεολαία κερδίζει τους ηλικιωμένους, όσο αυτοί απελπισμένα προσπαθούν να επιβραδύνουν την πορεία του χρόνου. Ο Goya δεν αναφέρθηκε ποτέ σε αυτόν τον πίνακα, ούτε καν τον ονόμασε στη βιασύνη του να τον σκαλίσει στους τοίχους του. Παραμένει μια εικόνα που εξακολουθεί να στοιχειώνει τον θεατή, όχι μόνο για τη βία που εκπέμπει – αλλά κι από την γνώση της κατάστασης που βρισκόταν ο ίδιος ο Goya . Η ασθένεια και η προχωρημένη ηλικία του ζωγράφου όταν παρήγαγε αυτό το έργο εξηγεί εν μέρει την σκοτεινή και νευρωτική αντιμετώπιση αυτού του θέματος.
1. Η Κραυγή – Edward Munch
Ο Edward Munch είναι ένας Νορβηγός καλλιτέχνης που θεωρείται ένας από τους πρωτοπόρους του εξπρεσιονισμού. Θεωρήθηκε επίσης δάσκαλος της νοσηρότητας , αφού παρήγαγε πολλά έργα που απεικόνιζαν σκηνές εγκλημάτων ή δολοφόνων. Ο αρχικός γερμανικός τίτλος που έδωσε ο Munch στο έργο του ήταν Der Schrei der Natur, που πάει να πει Η Κραυγή της Φύσης Το αγωνιώδες πρόσωπο του πίνακα έχει γίνει μια από τις πιο εμβληματικές εικόνες της τέχνης, που θεωρείται ότι συμβολίζει το άγχος της ανθρώπινης κατάστασης.
Μια κρίση πανικού που προκαλείται από τη ζωγραφική, το έργο αγγίζει καθολικά θέματα άγχους και τρόμου. Τα χρώματα συγκλίνουν αλλά ποτέ δεν αναμειγνύονται αρμονικά, προσδίνοντας στο φόντο μια ανατριχιαστική παραδοξότητα που σχεδόν δίνει στη θάλασσα μια αίσθηση κίνησης. Η χρήση των χρωμάτων από τον Munch προσθέτει σε αυτή την ενστικτώδη αίσθηση της κίνησης, ο ουρανός σχεδόν φλέγεται σε βαθύ κόκκινο, ενώ το πρόσωπο έχει ένα ωχρό και αρρωστημένο κρεμ.
Σε μια καταχώρηση στα ημερολόγιά του 1892, έγραψε: Ο Munch θυμόταν ότι βγήκε για μια βόλτα στο ηλιοβασίλεμα όταν ξαφνικά το φως του ήλιου που έδυε έκανε τα σύννεφα «κόκκινα σαν το αίμα». Ένιωσε μια «άπειρη κραυγή που διαπερνούσε από τη φύση». Οι ερευνητές έχουν εντοπίσει το σημείο σε ένα φιόρδ με θέα στο Όσλο και έχουν προτείνει άλλες εξηγήσεις για τον αφύσικα πορτοκαλί ουρανό, που κυμαίνονται από τα αποτελέσματα μιας ηφαιστειακής έκρηξης έως μια ψυχολογική αντίδραση από τον Munch στον εγκλεισμό της αδερφής του σε ένα κοντινό φρενοκομείο.
«Ένιωσα μια κραυγή να περνάει μέσα από τη φύση- μου φάνηκε ότι άκουσα την κραυγή», θυμήθηκε. «Ζωγράφισα αυτή την εικόνα, ζωγράφισα τα σύννεφα σαν πραγματικό αίμα. Το χρώμα ούρλιαζε. Αυτό έγινε η Κραυγή».
Το εξπρεσιονιστικό αυτό δημιούργημά δεν ήταν από μόνο του τρομακτικό -του λείπει το αίμα και οι βιβλικές αναφορές των προηγούμενων έργων της λίστας μας-, ωστόσο απεικονίσει κάτι που λίγο πολύ όλοι μας έχουμε νιώσει. Αυτό το συναίσθημα ότι κάτι, κάπου, δεν πηγαίνει καθόλου καλά – και δεν μπορείς να κάνεις τίποτα από το να ενδώσεις στον τρόμο σου.
Δείτε επίσης: Η αλλόκοσμη αφηρημένη τέχνη της Hilma af Klint
Η τέχνη είναι εκ φύσεως όμορφη και η ικανότητά της να συγκινεί τους ανθρώπους χωρίς να αρθρώσει ούτε λέξη, θα την καθιστά πάντα μια ισχυρή πολιτιστική μηχανή, ικανή να εμπνέει και να διαφωτίζει. Αλλά παράλληλα, η τέχνη αποτελούσε πάντα μια βαθιά εσωστρεφής αναζήτηση, και συχνά το τελικό αποτέλεσμα απέχει κατά πολύ από αυτό που αποκαλούμε «όμορφο», αλλά φρικιαστικό. Πολλά έργα τέχνης είναι στοιχειωμένα από τη ζωλη των ίδιων των καλλιτεχνών που τα φιλοτέχνησαν, οι οποίοι πολύ συχνά θεωρούνται βασανισμένες ιδιοφυΐες που εξερευνούν τα βάθη της απελπισίας τους και τα μεταφέρουν στον καμβά.
Η αλήθεια, ωστόσο, είναι ότι οι περισσότεροι από τους πιο ζοφερούς πίνακες που δημιουργήθηκαν ποτέ κοιτούν προς τα έξω κι όχι προς τα μέσα. Σε περιόδους μαζικών αναταραχών και βίας, η τέχνη πάντα καθρέφτιζε τον κόσμο εντός του οποίου γεννήθηκε. Από τον πόλεμο του Ιράκ μέχρι τη σημερινή περιβαλλοντική κρίση, η τέχνη είναι ένας σταθερός αντικατοπτρισμός της κατάστασης του κόσμου μας τη στιγμή που δημιουργήθηκε.
Ακόμη και όταν οι καλλιτέχνες αναζητούν έμπνευση σε βιβλικά κείμενα και λαογραφικά παραμύθια, αυτό από μόνο του αποκαλύπτει κάτι από την εσωτερική λειτουργία μιας συγκεκριμένης εποχής. Οι ηθικές στάσεις και οι βαθύτεροι φόβοι μιας εποχής μπορούν σχεδόν πάντα να βρεθούν στους πίνακες που προέκυψαν από αυτήν. Όπως θα αναδείξει αυτός ο κατάλογος, αυτό που θεωρείται τρομακτικό αλλάζει με την πάροδο των χρόνων, ξεκινώντας από τα μυθικά οράματα της κόλασης και καταλήγοντας στη σύγχρονη φρίκη του πολέμου.
Από τον πιο υπαρξιακό μέχρι τον πιο μυστικιστικό, και οι δέκα πίνακες που ακολουθούν αγγίζουν οικουμενικούς φόβους. Ενώ τα τέρατα μπορεί να φαντάζουν τρομακτικά, αυτά τα έργα τέχνης δεν είναι τρομακτικά εξαιτίας αυτών των πλασμάτων – είναι τρομακτικά επειδή οι ίδιοι οι άνθρωποι μπορούν να γίνουν εξίσου τρομακτικοί. Η ανείπωτη βία, η σκληρότητα και ο φόβος διαπερνούν όλους αυτούς τους πίνακες, προσδίδοντάς τους τόσο σκοτάδι για το οποίο μόνο η ανθρώπινη φύση είναι ικανή.
Συγκεντρώσαμε και σας παρουσιάζουμε τα 10 πιο τρομακτικά έργα τέχνης:
10. Η χαμογελαστή αράχνη – Odilon Redon
Καθ’ όλη τη διάρκεια της καριέρας του, ο Odilon Rendon εξερευνούσε τους μηχανισμούς της σκέψης και του ονείρου. Στις πιο φετινές πτυχές του έργου του, αυτό εκφραζόταν με τεχνικολόρ όψεις ενός φτερωτού πήγασου ή με λιβάδια λουλουδιών φορτωμένα με παραμυθένιες πεταλούδες. Στις πιο σκοτεινές, πιο εσωστρεφείς πτυχές του έργου του -ιδιαίτερα στα σκίτσα με κάρβουνο και στις λιθογραφίες του, σχεδίαζε παράξενα στοιχειωμένα πλάσματα, όπως η αράχνη που χαμογελά καθώς τεντώνει τα φρικιαστικά, κολλώδη πόδια της.
Ο Redon ονόμαζε τις ζοφερές δημιουργίες του «μαύρα πράγματα», η κατάλληλη ονομασία για το εφιαλτικό έργο του. Συχνά εμφανίζονται μάτια, που μοιάζουν με παράξενες σφαίρες μέσα σε μια θάλασσα σκοταδιού. «Πρέπει κανείς να σέβεται το μαύρο», είχε εξηγήσει κάποτε, «γιατί τίποτα δεν μπορεί να το εκπορνεύει». Σε αυτό το έργο, αντιπροσωπεύει μια αράχνη (με 10 πόδια αντί για τα συνηθισμένα 8) που χαμογελά πονηρά ενώ εκτελεί έναν ασύμμετρο χορό. Μια υποσυνείδητη ανάλυση θα μπορούσε εύκολα να μας κάνει να σκεφτούμε ότι ο μικρός δαίμονας του ζωγράφου που αντιπροσωπεύεται από αυτό το σκοτεινό έντομο, απολαμβάνει να εκφράζει τις ασυνείδητες επιθυμίες του μέσω της τέχνης. Αυτό το συναίσθημα αγγίζει αυτό που είναι το πιο τρομακτικό στην Χαμογελαστή αράχνη. Παίζει με τους προϋπάρχοντες ψυχικούς φόβους, κάνοντας με κάποιο τρόπο τις αράχνες να φαίνονται ακόμα πιο τρομακτικές μέσω αυτής της απεικόνισης.
«Στην πόλη εγώ οδηγώ την πονεμένη,
εγώ οδηγώ στη θλίψη την αιωνία,
εγώ εκεί που είν’ οι κολασμένοι»
9. Η εικονογράφηση της Θείας Κωμωδίας του Δάντη – Gustave Doré
Ο Gustave Doré δεν συνέβαλε μόνο στον κόσμο της τέχνης με τις εικονογραφήσεις του, αλλά και στη λογοτεχνία. Ήταν υπεύθυνος για να ζωντανέψει μερικά από τα πιο στοιχειωμένα κείμενα της ανθρώπινης ιστορίας, όπως έκανε όταν εικονογράφησε τη Θεία Κωμωδία. Το αφηγηματικό ποίημα, γραμμένο από τον Δάντη Αλιγκιέρι, ακολουθεί έναν άνδρα που ταξιδεύει στα τρία βασίλεια των νεκρών, επισκεπτόμενος ψυχές στον Παράδεισο, το Καθαρτήριο και την Κόλαση.
Ο Doré δημιούργησε φρικιαστικές εικόνες: Αποστεωμένα σώματα αναδύονται από ανοιχτούς τάφους, καλυμμένες φιγούρες ξεπροβάλλουν και άνδρες αποκεφαλίζονται. Όλες οι εικόνες υπονομεύονται από έναν κολασμένο φόβο, στροβιλιζόμενους θρησκευτικούς συμβολισμούς και τη χαρακτηριστική σκίαση του Doré. Οι εικόνες του μοιάζουν με στιγμιότυπα από τους επτά κύκλους της Κόλασης- τα σχέδιά του ήταν τόσο λεπτομερή που αποτύπωναν την ουσία του Κάτω Κόσμου. Ακόμα και οι άγγελοι του ξεπροβάλλουν απειλητικά. Οι εικονογραφήσεις του παραμένουν μια στοιχειωμένη απεικόνιση των φαντασμάτων του Αλιγκιέρι.
8. Σπουδή μετά το πορτρέτο του Πάπα Innocent X – Francis Bacon
Το 1953, ο Francis Bacon ολοκλήρωσε το Study after Velázquez’s Portrait of Pope Innocent X, το πρώτο από μια σειρά 50 επανεκτελέσεων του Bacon για το Πορτρέτου του Πάπα Ιννοκέντιου Χ, έναν πίνακα που αρχικά φιλοτέχνησε ο Diego Velázquez το 1650. Το αρχικό πορτρέτο ήταν μεγαλοπρεπές και ενέπνεε επισημότητα, αλλά η αντιστροφή του από τον Bacon ήταν τρομακτική, καθώς άλλαξε εντελώς την παλέτα και παγιδεύοντας τον Πάπα σε μια αιώνια κραυγή, φαινομενικά κλειδωμένο σε ακτίνες φωτός που μοιάζουν με ηλεκτρική καρέκλα.
Μέσα από έναν σύγχρονο φακό και με τη γνώση των σεξουαλικών εγκλημάτων της Εκκλησίας, τα έμμεσα νοήματα της τρομακτικής εκδοχής του πάπα σήμερα φαίνονται προφανή. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια της ζωής του, ο Bacon ρωτούνταν συχνά γιατί επανέλαβε τον πίνακα γύρω στις 50 φορές, και υποστήριξε ότι δεν ήταν για κανέναν άλλο λόγο παρά για να χρησιμοποιήσει ένα διαφορετικό χρώμα από το κανονικό, λέγοντας ότι ήταν «μια αφορμή για να χρησιμοποιήσω αυτά τα χρώματα, και δεν μπορείς να δώσεις στα συνηθισμένα ρούχα αυτό το μοβ χρώμα χωρίς να μπεις σε ένα είδος ψευδο-φωβισμού».
7. Ο ιππότης, ο θάνατος και ο διάβολος – Albrecht Dürer
Ένα από τα τρία αριστουργηματικά χαρακτικά του Albrecht Dürer, το Ιππότης, ο Θάνατος και ο Διάβολος, ήταν ένα τεράστιο χαρακτικό εμποτισμένο με στοιχειωτικούς συμβολισμούς που συζητείται εδώ και χρόνια. Συνοδευόμενος από μια διαβολική φιγούρα και μια κατσίκα, ένας ιππότης ιππεύει ένα άλογο, το οποίο δεσπόζει ακόμη και πάνω από τα θηρία δίπλα στον ιππότη. Εκτός από τη σύνθεση και τα τερατώδη πλάσματα, ο πίνακας είναι τρομακτικός επειδή συνέπεσαν με την άνοδο των Ναζί οι οποίοι τον ενστερνίστηκαν.
Το άλογο και ο καβαλάρης του θεωρήθηκαν ως εικόνες γενναιότητας απέναντι στο κακό, και το 1993 ο δήμαρχος της Νυρεμβέργης χάρισε στον Χίτλερ το πρωτότυπο, παρομοιάζοντάς τον με έναν «ιππότη χωρίς φόβο και μομφή, ο οποίος ως Φύρερ του νέου Γερμανικού Ράιχ, μετέφερε και ενίσχυσε για άλλη μια φορά τη φήμη της παλιάς αυτοκρατορικής πόλης της Νυρεμβέργης σε ολόκληρο τον κόσμο». Αυτή η εσκεμμένη κατάχρηση των εικόνων του Dürer γίνεται φαντάζει ακόμα πιο τρομακτική από τη φήμη που θέλει τον ίδιο τον καλλιτέχνη να είναι Εβραίος.
6. Μέδουσα – Peter Paul Rubens
Στην ελληνική μυθολογία, ο κόσμος ήταν απερίγραπτα σκληρός με τη Μέδουσα. Τη βίασαν σε ιερό βωμό και την καταδίκασαν να μετατρέψει τα μαλλιά της σε φίδια. Αν κάποιος την κοίταζε, τον μεταμόρφωνε σε πέτρα, γεγονός που οδήγησε στον αποκεφαλισμό της από τον Περσέα, ο οποίος χρησιμοποίησε το κομμένο κεφάλι της ως όπλο. Είναι ένα διαχρονικό σύμβολο της δύναμης και της γυναικείας εξουσίας. Στην εποχή του Rubens, θεωρούνταν ένα τυχερό σύμβολο που μπορούσε να αποτρέψει το κακό.
Αλλά αυτό που κάνει τη Μέδουσα τόσο τρομακτική είναι το πόσο ανίσχυρη είναι. Οχιές περιφέρονται γύρω από το κομμένο κεφάλι της, καθώς βρίσκεται δίπλα σε αράχνες και σκορπιούς. Πέρα από την προφανή φρίκη της πληγής της, είναι το άνοιγμα του στόματός της ενώπιον της ανδρικής σκληρότητας που την κάνει τόσο στοιχειωτική. Τα μάτια της παραμένουν ανοιχτά, παγωμένα από φόβο. Οι ελληνικοί μύθοι είναι από τη φύση τους βίαιοι, αλλά ο Rubens με κάποιο τρόπο απογειώνει τη φρίκη του μύθου της Μέδουσας στο έπακρο.
5. Ο Εφιάλτης – Henry Fuseli
Ζωγραφισμένος κατά τη διάρκεια της «εποχής του ορθολογισμού» και του Διαφωτισμού, ο Εφιάλτης του Henry Fuseli ήταν συγκλονιστικά μοναδικός. Απουσίαζε η τυπική ηθική κριτική που ήταν χαρακτηριστική στους πίνακες της εποχής, ενώ αντίθετα απεικόνιζε μια σκηνή χωρίς πραγματικό φιλοσοφικό νόημα. Ο Fuseli αντ’ αυτού προσπάθησε να δημιουργήσει κάτι εντελώς φανταστικό, αποτελώντας ουσιαστικά έναν προάγγελο της ψυχολογικής θεωρίας για τα όνειρα και το υποσυνείδητο.
Χαρακτηριστικό της ζωγραφικής της εποχής, η γυναίκα με τα λευκά είναι η ενάρετη φιγούρα, ενώ τα πλάσματα που εμφανίζονται στον ύπνο της είναι ζωγραφισμένα με βαθύ μαύρο και πράσινο χρώμα. Η φιγούρα που καθόταν στο στήθος της αντλήθηκε από τις λαογραφικές ιστορίες των incubus, που ξάπλωναν πάνω στους ανθρώπους στον ύπνο τους. Αυτή η φιγούρα που κοιτάζει κατάματα τον θεατή, φαινομενικά δεν ενδιαφέρεται να στοιχειώσει τη γυναίκα, αλλά αντίθετα εστιάζει τα κιτρινισμένα μάτια του σε εμάς – μια στοιχειωτική αντιπαράθεση με αυτό που είναι ουσιαστικά ένας δαίμονας παράλυσης του ύπνου.
Για τους σύγχρονους αναλυτές, αυτός ο πίνακας αντιπροσωπεύει έναν πρόλογο που προβλέπει φροϋδικές έννοιες που σχετίζονται με το υποσυνείδητο . Μερικοί φτάνουν στο σημείο να θεωρούν τον δαίμονα ως αλληγορία της ανδρικής λίμπιντο και την εισβολή του αλόγου μέσα από την κουρτίνα ως ανάκληση της σεξουαλικής πράξης. Όπως και να έχει, ο ζωγράφος δεν προσέφερε ποτέ ενδείξεις για το συμβολισμό αυτού του ενοχλητικού έργου.
4. Χαμόγελο της Χιροσίμα I – Ken Currie
Ενώ οι περισσότερες από τις πιο τρομακτικές απεικονίσεις του κόσμου προέρχονται από τα μυθικά, αποκαλυπτικά οράματα των παλαιότερων ζωγράφων, ο Ken Currie είναι ένας από τους λίγους σύγχρονους καλλιτέχνες κατόρθωσαν να ενσταλάξουν την ίδια αίσθηση τρόμου. Ενώ η τέχνη των παλιών χρόνων βασιζόταν στον βιβλικό τρόμο και σε λαογραφικά παραμύθια, ο Currie στράφηκε σε γεγονότα του πραγματικού κόσμου για να ζωγραφίσει τις συνέπειες του πολέμου με γκροτέσκες λεπτομέρειες.
Το έργο Hiroshima Smile I που δημιουργήθηκε το 2015 αποτελεί μια ολέθρια ματιά στο τραυματισμένο πρόσωπο ενός θύματος της ατομικής βόμβας. Με ένα στόμα σκισμένο σχεδόν σαν χαρτί και δέρμα τόσο χλωμό που το θύμα μοιάζει με φάντασμα, το θέμα του Currie τοποθετείται σχεδόν μεταξύ ζωής και θανάτου, γεγονός που αναδεικνύει αβίαστα όχι μόνο τη φρίκη του αριθμού των νεκρών αλλά και τη συνεχιζόμενη καταστροφή του πυρηνικού πολέμου στους επιζώντες.
3. Ο Άνθρωπος που Αγωνίζεται – άγνωστος καλλιτέχνης
Κανείς δεν γνωρίζει την προέλευση του L’Homme Angoissé, ή αν ακόμη η υποτιθέμενη ιστορία προέλευσής του είναι αληθινή. Έχει χαρακτηριστεί ως ο πιο τρομακτικός πίνακας στον κόσμο- που λέγεται ότι έχει προκαλέσει παραισθήσεις και εφιάλτες στον σημερινό ιδιοκτήτη του, τον Sean Robinson. Ο ίδιος κληρονόμησε τον πίνακα από τη γιαγιά του και τελικά έμαθε ότι ο καλλιτέχνης αυτοκτόνησε λίγο μετά την ολοκλήρωσή του, φέρεται να ανακάτεψε το πορτοκαλί χρώμα με το ίδιο του το αίμα.
Οι απομιμήσεις άρχισαν να εμφανίζονται προς πώληση στο διαδίκτυο και ο Robinson αναγκάστηκε να κάνει μια δήλωση εξηγώντας τη σοβαρότητα των βλοσυρών του δυνάμεών. «Μπορώ να σας εγγυηθώ ότι ο αυθεντικός στοιχειωμένος πίνακας είναι κλειδωμένος σε ασφαλές μέρος και δεν έχω καμία πρόθεση να τον πουλήσω», δήλωσε. «Αυτό θα μπορούσε να είναι επικίνδυνο και δεν θα ήταν σοφό για κανέναν αποκτήσει τον πίνακα γιατί πραγματικά παράξενα πράγματα συμβαίνουν για τους ανθρώπους που βρίσκονται στο ίδιο δωμάτιο – ή ακόμα και στο ίδιο σπίτι με τον πίνακα».
2. Ο Κρόνος καταβροχθίζει έναν από τους γιους του – Francisco Goya
Αναμφίβολα ένα από τα πιο ενοχλητικά έργα του Φρανσίσκο Γκόγια, ο Κρόνος που καταβροχθίζει τον γιο του ανήκει στη σειρά «Μαύροι Πίνακες», που αποτελούνται μία σειρά δεκατεσσάρων έργων του τα οποία ονομάστηκαν έτσι επειδή δημιουργήθηκαν στα τελευταία χρόνια της ζωής του. Απεικονίζουν έντονα, στοιχειωμένα θέματα, τα οποία αντανακλούν το φόβο της παράνοιας και την οπτική γωνία της ανθρωπότητας που είχε ο καλλιτέχνης. Το 1819, σε ηλικία 72 χρόνων, ο Goya μετακόμισε σε ένα σπίτι έξω από τη Μαδρίτη που ονομαζόταν «Η έπαυλη του Κουφού». Παρά το γεγονός ότι το σπίτι είχε πάρει την ονομασία του από τον προηγούμενο ιδιοκτήτη ο οποίος ήταν κουφός, ο Goya ήταν επίσης σχεδόν πλήρως κουφός εξαιτίας μίας ασθένειας από την οποία είχε προσβληθεί όταν ήταν 46 χρονών. Καθώς η κατάθλιψή του βάθαινε και η παράνοιά του γινόταν πιο έντονη, οι πίνακές του γίνονταν όλο και πιο φρενήρεις.
Το έργο Ο Κρόνος καταβροχθίζει έναν από τους γιους του, αφηγείται την ιστορία του Τιτάνα Κρόνου από τη ελληνική μυθολογία, ο οποίος έτρωγε τα νεογέννητά παιδιά του στην προσπάθειά του να αποφύγει την πραγματοποίηση της προφητείας σύμφωνα με την οποία θα εκθρονιζόταν από έναν από τους γιους του που. Κόκκινη σάρκα κρέμεται από το στόμα του, τα μάτια του είναι διαπεραστικά και μεγάλα, αναζητώντας την επόμενη επικείμενη απειλή. Ο Goya αντιμετώπισε τη δική του θνητότητα, αξιοποιώντας τους φόβους ότι η νεολαία κερδίζει τους ηλικιωμένους, όσο αυτοί απελπισμένα προσπαθούν να επιβραδύνουν την πορεία του χρόνου. Ο Goya δεν αναφέρθηκε ποτέ σε αυτόν τον πίνακα, ούτε καν τον ονόμασε στη βιασύνη του να τον σκαλίσει στους τοίχους του. Παραμένει μια εικόνα που εξακολουθεί να στοιχειώνει τον θεατή, όχι μόνο για τη βία που εκπέμπει – αλλά κι από την γνώση της κατάστασης που βρισκόταν ο ίδιος ο Goya . Η ασθένεια και η προχωρημένη ηλικία του ζωγράφου όταν παρήγαγε αυτό το έργο εξηγεί εν μέρει την σκοτεινή και νευρωτική αντιμετώπιση αυτού του θέματος.
1. Η Κραυγή – Edward Munch
Ο Edward Munch είναι ένας Νορβηγός καλλιτέχνης που θεωρείται ένας από τους πρωτοπόρους του εξπρεσιονισμού. Θεωρήθηκε επίσης δάσκαλος της νοσηρότητας , αφού παρήγαγε πολλά έργα που απεικόνιζαν σκηνές εγκλημάτων ή δολοφόνων. Ο αρχικός γερμανικός τίτλος που έδωσε ο Munch στο έργο του ήταν Der Schrei der Natur, που πάει να πει Η Κραυγή της Φύσης Το αγωνιώδες πρόσωπο του πίνακα έχει γίνει μια από τις πιο εμβληματικές εικόνες της τέχνης, που θεωρείται ότι συμβολίζει το άγχος της ανθρώπινης κατάστασης.
Μια κρίση πανικού που προκαλείται από τη ζωγραφική, το έργο αγγίζει καθολικά θέματα άγχους και τρόμου. Τα χρώματα συγκλίνουν αλλά ποτέ δεν αναμειγνύονται αρμονικά, προσδίνοντας στο φόντο μια ανατριχιαστική παραδοξότητα που σχεδόν δίνει στη θάλασσα μια αίσθηση κίνησης. Η χρήση των χρωμάτων από τον Munch προσθέτει σε αυτή την ενστικτώδη αίσθηση της κίνησης, ο ουρανός σχεδόν φλέγεται σε βαθύ κόκκινο, ενώ το πρόσωπο έχει ένα ωχρό και αρρωστημένο κρεμ.
Σε μια καταχώρηση στα ημερολόγιά του 1892, έγραψε: Ο Munch θυμόταν ότι βγήκε για μια βόλτα στο ηλιοβασίλεμα όταν ξαφνικά το φως του ήλιου που έδυε έκανε τα σύννεφα «κόκκινα σαν το αίμα». Ένιωσε μια «άπειρη κραυγή που διαπερνούσε από τη φύση». Οι ερευνητές έχουν εντοπίσει το σημείο σε ένα φιόρδ με θέα στο Όσλο και έχουν προτείνει άλλες εξηγήσεις για τον αφύσικα πορτοκαλί ουρανό, που κυμαίνονται από τα αποτελέσματα μιας ηφαιστειακής έκρηξης έως μια ψυχολογική αντίδραση από τον Munch στον εγκλεισμό της αδερφής του σε ένα κοντινό φρενοκομείο.
«Ένιωσα μια κραυγή να περνάει μέσα από τη φύση- μου φάνηκε ότι άκουσα την κραυγή», θυμήθηκε. «Ζωγράφισα αυτή την εικόνα, ζωγράφισα τα σύννεφα σαν πραγματικό αίμα. Το χρώμα ούρλιαζε. Αυτό έγινε η Κραυγή».
Το εξπρεσιονιστικό αυτό δημιούργημά δεν ήταν από μόνο του τρομακτικό -του λείπει το αίμα και οι βιβλικές αναφορές των προηγούμενων έργων της λίστας μας-, ωστόσο απεικονίσει κάτι που λίγο πολύ όλοι μας έχουμε νιώσει. Αυτό το συναίσθημα ότι κάτι, κάπου, δεν πηγαίνει καθόλου καλά – και δεν μπορείς να κάνεις τίποτα από το να ενδώσεις στον τρόμο σου.
Δείτε επίσης: Η αλλόκοσμη αφηρημένη τέχνη της Hilma af Klint
