Κάτι συμβαίνει στην Εσπλανάδα του Κέντρου Πολιτισμού Ίδρυματος Σταύρος Νιάρχος (ΚΠΙΣΝ). Ένα υπερμεγέθες έργο τέχνης έχει εγκατασταθεί εκφράζοντας τις ανησυχίες της καλλιτεχνικής κολεκτίβας NEST , από την Κένυα. Πρόκειται για μία μεγάλης κλίμακας υπαίθρια εγκατάσταση με το όνομα «Return to Sender» (Επιστροφή στον Αποστολέα).

Είναι ένα περίπτερο φτιαγμένο από μεγάλα δεμάτια μεταχειρισμένων ρούχων. Τα δεμάτια αυτά, που στα Σουαχίλι ονομάζονται mitumba, αποτελούνται από άχρηστα μεταχειρισμένα ρούχα που καταλήγουν στην Αφρική από τις εύπορες χώρες της Δύσης. Το Return to Sender περιλαμβάνει επίσης ένα βίντεο το οποίο προβάλλεται μέσα στην εγκατάσταση και, μέσα από τις απόψεις διαφορετικών συντελεστών, διερευνά την περίπλοκη κατάσταση γύρω από τη βιομηχανία μεταχειρισμένων ρούχων και υφασμάτων στην Κένυα και, γενικότερα, στην Αφρική.

Είχα την τύχη να μιλήσω με τον καλλιτέχνη -και ιδρυτικό μέλος της κολεκτίβας- Sunny Dolat, ο οποίος μας ξενάγησε στην εγκατάσταση και μας μίλησε για την ομάδα του και το έργο τους που στοχεύει στην ενημέρωση και στην ευαισθητοποίηση του κοινού σε θέματα ταυτότητας της Αφρικανικής κοινότητας αλλά και στο κρίσιμο ζήτημα της μετατροπής των αφρικανικών χωρών σε χωματερές από τις χώρες του Βορρά.

Ένας καλλιτέχνης που ακτινοβολεί φως, εξαιρετικά κομψός μες την απλότητά του, μας μίλησε με πραότητα, άκουσε τα σχόλια και τις ερωτήσεις μας και ήταν πρόθυμος να μας ξεναγήσει και να μας εξηγήσει κάθε πτυχή του έργου και της ιδιοσυγκρασίας της ομάδας του.

Ήταν μία εμπειρία εξαιρετικά διαφωτιστική σχετικά με το πως οι εύπορες χώρες της Δύσης και οι τεράστιες πολυεθνικές βιομηχανίες, εκμεταλλεύονται τις αφρικανικές χώρες, πετώντας τα σκουπίδια τους με την πρόφαση της ανθρωπιστικής βοήθειας.

«Το έργο εξερευνά τη δυναμική της μετακίνησης των μεταχειρισμένων ρούχων (second hand). Ξεκίνησαν κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’80 να έρχονται στη χώρα. Αν παρατηρήσεις το ταξίδι των ρούχων αυτών θα συνειδητοποιήσεις τον αντίκτυπο που έχει στις τοπικές βιοτεχνίες». Τη δεκαετία του ’80 και στις αρχές του ’90, η Κένυα ήταν από τους βασικούς παραγωγούς βαμβακιού στην περιοχή μαζί με την Ουγκάντα. Μέχρι τη δεκαετία του 1970, η Κένυα ήταν σημαντικός παραγωγός βαμβακιού για εγχώρια και διεθνή κατανάλωση. Στο αποκορύφωμά της, η βιομηχανία υποστήριξε περισσότερα από 200.000 νοικοκυριά.

«Στα τέλη της δεκαετίας του ’90 όμως, τόσο η παραγωγή βαμβακιού όσο και οι βιοτεχνίες επεξεργασίας τους είχαν μειωθεί δραματικά», υποστηρίζει ο Dolat. «Τα μεταχειρισμένα ρούχα οδήγησαν στο σταδιακό αφανισμό αυτού του τομέα στην Κένυα, και συνειδητοποιήσαμε ότι ο Βορράς δεν αντιλαμβάνεται τη δυναμική των μεταχειρισμένων ρούχων. Αναπτύσσουν ένα αφήγημα που ωραιοποιεί αυτά τα ρούχα, αλλά δεν λαμβάνουν υπόψιν τους τον οικονομικό και οικολογικό αντίκτυπο που μπορεί να έχουν στο Νότο». Το 2016 η Τανζανία, η Κένυα, η Ουγκάντα και η Ρουάντα, αποφάσισαν να προχωρήσουν στην απαγόρευση της εισόδου στη χώρα μεταχειρισμένων ρούχων. Έκανε 4 χρόνια να εφαρμοστεί και έτσι τέθηκε σε ισχύ το 2020.

«Τότε συνειδητοποιήσαμε πόσο κερδοφόρα και σημαντική μάλλον είναι η όλη διαδικασία των μεταχειρισμένων ρούχων για τις χώρες του Βορρά. Ειδικά οι ΗΠΑ, απείλησε να αναθεωρήσει την εμπορική συμφωνία African Growth and Opportunity Act (AGOA) η οποία παρέχει σε συγκεκριμένες αφρικανικές χώρες της υποσαχάριας Αφρικής αφορολόγητη πρόσβαση στην αγορά των ΗΠΑ για περισσότερα από 1.800 προϊόντα. Έτσι όλες οι χώρες υποχώρησαν, εκτός από τη Ρουάντα. Ο πρόεδρος της υποστήριξε ότι αυτή η απαγόρευση των μεταχειρισμένων ρούχων, βασίζεται στη λογική ότι οι πολίτες της Ρουάντα, αξίζουν καλύτερα, αξίζουν νέα πράγματα, απαγορεύοντας και τα μεταχειρισμένα αμάξια.».

«Τα αμερικανικά λόμπι που διαχειρίζονται ανακυκλώσιμα υλικά και μεταχειρισμένα ρούχα υποστηρίζουν ισχυρά τη θέση τους γιατί διακυβεύονται σημαντικά ποσά σε αυτήν τη βιομηχανία. Κάθε δεμάτι με ρούχα, περιέχει ρούχα που παλαιότερα το 80 με 90% ήταν χρήσιμα. Πλέον, με την άνοδο της γρήγορης μόδας (fast fashion), το 60% του δεματιού είναι άχρηστο και πάει απευθείας στις χωματερές. 10 χρόνια πριν η χωματερή στο Ναϊρόμπι γέμισε και βρεθήκαμε στην κατάσταση να πρέπει να διαχειριστούμε τεράστιους όγκους άχρηστων υφασμάτων που έρχονται μέσα στα δεμάτια. Εδώ υπεισέρχονται ζητήματα ηθικής και κοινωνικής ευθύνης, καθώς αντιμετωπίζαμε ένα τεράστιο πρόβλημα για το οποίο δεν ήμασταν εμείς υπεύθυνοι».

Ουσιαστικά, οι εύπορες χώρες του Βορρά (Αμερική , Καναδάς, Ηνωμένο Βασίλειο, Δανία, Γαλλία), διοχετεύουν λαθραία τα σκουπίδια τους στην Αφρική.

«Η διακίνηση των μεταχειρισμένων ρούχων δεν αποτελεί μία ξεκάθαρη διαδικασία. Αν υπήρχε απόλυτη διαφάνεια, θα συνειδητοποιούσαμε πόσα χρήματα προσφέρει στις χώρες που τα μαζεύουν και τα στέλνουν στη Δύση. Πολλές εταιρείες, πολυεθνικές, ακόμα και ΜΚΟ έχουν κάδους που συλλέγουν από τον κόσμο ρούχα. Τα δεμάτια αυτά, που αποτελούνται από ρούχα που έχουν δοθεί δωρεάν, πωλούνται στην αγορά των χωρών της Αφρικής για 200 με 500 δολάρια ανάλογα το μέγεθος και το περιεχόμενο».

«Η αξία αυτών των δεματιών είναι άγνωστο το πως καθορίζεται. Τα ρούχα πιο καλής ποιότητας, μένουν στις χώρες περισυλλογής και τα άχρηστα στέλνονται στις χώρες της Αφρικής. Μόλις τα δεμάτια φτάνουν, αγοράζονται από μεσάζοντες και διοχετεύονται στην αγορά. Είναι χωρισμένα ανά είδος, μπλούζες, παντελόνια. Οι έμποροι, είτε αγοράζουν ολόκληρο το δεμάτι, ή πηγαίνουν σε μεσάζοντες που ανοίγουν τα δεμάτια και γίνεται επιλογή. Όσα είναι εφικτό να χρησιμοποιηθούν, μεταπωλούνται, τα υπόλοιπα, πάνε στη χωματερή.»

Τον ρώτησα σχετικά με την ποιότητα των ρούχων. Αν πάντα έστελναν προβληματικά ρούχα, ή αν η ανάπτυξη της γρήγορης μόδας, που χρησιμοποιεί φτηνά υλικά συνέβαλε στην συσσώρευση άχρηστων ρούχων στις αφρικανικές χώρες. «Παλαιότερα υπήρχε μεγαλύτερο ποσοστό ρούχων που μπορούσε να διαρκέσει. Τώρα, που αντιμετωπίζουν τα ρούχα της γρήγορης μόδας σαν μιας χρήσης, σε συνδυασμό με την κακή ποιότητα υλικών, το ποσοστό των άχρηστων ρούχων έχει αυξηθεί δραματικά. Και αυτά βέβαια καταλήγουν στις χωματερές. Τα ρούχα δεν αντέχουν να επαναχρησιμοποιηθούν αρκετές φορές».

Πόσο συμβάλει ο καθένας μας σε αυτή την οικονομική και οικολογική καταστροφή; Όταν δωρίζω ένα ρούχο, γίνομαι και εγώ μέρος αυτής της αλυσίδας;

«Σε επίπεδο πολίτικό, είναι ειρωνικό ότι η ΕΕ έχει καθιερώσει νομοθεσίες που απαγορεύουν την εισαγωγή μεταχειρισμένων ρούχων μέσα στην Ένωση. Τα περισσότερα κράτη του βορρά έχουν όρους και προϋποθέσεις και νομοθεσίες που καθορίζουν τη δράση αυτού του τομέα της οικονομίας. Αλλά είναι σημαντική και η ευθύνη των μεγάλων πολυεθνικών εταιρειών, ZARA, H&M, SHEIN, που καθορίζουν τι ρούχα θα στείλουν σε αυτή τη διαδικασία, αλλά και την ποιότητα των υλικών που χρησιμοποιούν».

Ανέφερα την τάση των τελευταίων ετών, που παρουσιάζει μία στροφή προς μια μόδα πιο οικολογική, πιο βιώσιμη. Αναρωτήθηκα αν είναι απλά παιχνίδι μάρκετινγκ και διαφήμισης.

«Δεν υπάρχει καμία αλλαγή. Η ποσότητα των ρούχων που φτάνουν στη χώρα αυξάνεται συνεχώς. Οι εταιρείες μπορεί να ζητάνε ρούχα για ανακύκλωση, να λένε ότι χρησιμοποιούν πιο φιλικά προς το περιβάλλον υλικά, αλλά η διαδικασία της ανακύκλωσης που χρησιμοποιούν δεν είναι ξεκάθαρη. Οι άνθρωποι μπορεί να έχουν όλη την καλή θέληση να δώσουν πίσω ρούχα για ανακύκλωση, αλλά αυτά τα ρούχα που πάνε; Πώς διανέμονται; Υπάρχει το αφήγημα της βιωσιμότητας, αλλά στην πράξη, η κατάσταση είναι ίδια». υποστήριξε ο Dolat.

Το SHEIN  πέρυσι, επέλεξε ένα ποσοστό ρούχων του να πάει κατευθείαν σε μία χώρα της Αφρικής, την Γκάνα. Ώστε να βοηθήσει την αποσυμφόρηση των χωματερών. Αλλά, αυτό αφορά μία μόνο χώρα. Είναι τόσες πολλές που πλήττονται καθημερινά. Ναι, σε επίπεδο δημοσίων σχέσεων είχε σημασία αυτή η πράξη, αλλά πρακτικά ο αντίκτυπος είναι μηδαμινός».

Μία καλή αρχή θα ήταν να υπάρχει ένας προ έλεγχος πριν σταλθούν τα ρούχα. Να πραγματοποιείται μία επιλογή βασισμένη στην ποιότητα των μεταχειρισμένων ρούχων , ώστε να μην στέλνονται μόνο κουρέλια. «Δεν γίνεται να παράγουμε μόνιμα, στο άπειρο ρούχα. Είναι σημαντικό όλοι να αναλογιστούμε τις επιλογές που κάνουμε και τη χρήση που κάνουμε στα ρούχα και βέβαια αυτό αφορά και τους παραγωγούς που πρέπει να διασφαλίσουν την ποιότητα των υλικών ώστε τα ρούχα να επαναχρησιμοποιούνται».

Το Return to Sender μας μεταφέρει σε ένα δυστοπικό τοπίο αποβλήτων. Η εγκατάσταση με τους τόνους παλιών ρούχων καταδεικνύει τις πραγματικές διαστάσεις της ανεξέλεγκτης κατανάλωσης στον Παγκόσμιο Βορρά, ενώ συγχρόνως φωτίζει τις αυστηρές νομοθεσίες, οι οποίες επιβάλλουν ρητά τη μεταφορά και την εναπόθεση των υφασμάτινων αποβλήτων στον Παγκόσμιο Νότο ως μέρος της υποτιθέμενης ανθρωπιστικής βοήθειας.

Η καλλιτεχνική αυτή εγκατάσταση με έκανε για μία ακόμη φορά να αναλογιστώ την υποκρισία των καπιταλιστικών χωρών της Δύσης. Με την πρόφαση της παροχής βοήθειας στους αδύναμους, πλουτίζουν από μια βιομηχανία εκατομμύριών, κοροϊδεύοντας τόσο τους καταναλωτές τους που πιστεύουν στην ανακύκλωση και δωρίζουν τα ρούχα τους, αλλά και τους ανθρώπους στην Αφρική που τους γεμίζουν με τα άχρηστα σκουπίδια τους. Η ανάπτυξη μιας καταναλωτικής συνείδησης είναι πιο επιτακτική από ποτέ.

Όσο προτιμάμε τη γρήγορη μόδα, χωρίς να αναλογιζόμαστε τον αντίκτυπό της ( οικονομικό, οικολογικό, ανθρωπιστικό – μην ξεχνάμε τους μισθούς πείνας και την εκμετάλλευση των εργατών στις χώρες τις Ασίας-) τόσο θα πλουτίζουν κολοσσοί στις πλάτες των υπολοίπων.

Η κολεκτίβα NEST

Η κολεκτίβα έχει την έδρα της στο Ναϊρόμπι και ιδρύθηκε τον Οκτώβρη του 2011. Αρχικά ήταν ένας χώρος συγκέντρωσης καλλιτεχνών, καθώς δεν υπήρχε στη χώρα κάποιος χώρος έκφρασης , ξεκινήσαμε με ραδιοφωνικό σταθμό, φεστιβάλ ταινιών. Το 2013 ξεκίνησαν το πρώτο συλλογικό τους έργο ταινίες με μόδας. Το 2014 όμως η ταινία «Stories of our lives», αποτέλεσε σημαντικό σταθμό για την πορεία της κολεκτίβας, καθώς απέκτησε δική της ταυτότητα και ένωσε τα μέλη σε ένα σύνολο.

« Από τον Ιούνιο του 2013, αρχίσαμε να συλλέγουμε και να αρχειοθετούμε τις ιστορίες προσώπων που αυτοπροσδιορίζονται ως ομοφυλόφιλοι, λεσβίες, αμφιφυλόφιλοι, τρανσέξουαλ και ίντερσεξ από την Κένυα. Ονομάσαμε αυτό το έργο “Ιστορίες της ζωής μας”- και ήταν ένας τρόπος να πούμε ιστορίες που δεν ακούγονται συχνά, ιστορίες που χαρακτηρίζουν την queer εμπειρία στην Κένυα. Σίγουρα αυτό το έργο μας δημιούργησε προβλήματα» υποστήριξε ο Dolat.

Η ταινία έχει απαγορευτεί στην Κένυα και υπήρξαν έντονες διαμάχες με την πολιτεία. Ωστόσο, η περίοδος αυτή, ήταν που δυνάμωσε την κολεκτίβα και της έδωσε σκοπό. Συνειδητοποίησαν ότι ενωμένοι μπορούν να εκφράσουν τους προβληματισμούς τους και τα θέματα ταυτότητας που προκύπτουν σε μία κοινωνία συντηρητική και έτσι ξεκίνησαν την δημιουργία projects σαν μία ενιαία, ολοκληρωμένη ομάδα που δρα συλλογικά. Οι καλλιτεχνικές τους ανησυχίες περιλαμβάνουν έργα στον κινηματογράφο, τη λογοτεχνία, τη μόδα και η πιο πρόσφατη δουλειά τους είναι η εγκατάσταση Return to Sender, που αποτέλεσε ένα έργο που δημιούργησαν μετά από πρόσκληση της Documenta το 2021.

«Για μας ήταν πολύ σημαντική αυτή η πρόσκληση. Το να μας απευθυνθούν σαν ομάδα και να αναγνωρίσουν τις πρακτικές τις κολεκτίβας μας, ήταν κρίσιμης σημασίας, γιατί στον καλλιτεχνικό χώρο δυστυχώς δεν μπορούν να αποδεχτούν την ύπαρξη κολεκτίβας και το ότι μπορεί μία ομάδα καλλιτεχνών να δημιουργήσει συλλογικά. Συχνά δεχόμαστε σχόλια, ‘ποιος είναι ο καλλιτεχνικός διευθυντής; Ο συγγραφέας, ο υπεύθυνος του έργου;’ Ιδιαίτερα η κινηματογραφική βιομηχανία, πάντα θέλει να αναθέτει σε ένα πρόσωπο τη σκηνοθεσία και δεν μπορούσε να δεχτεί ότι δεν έχουμε ένα συγκεκριμένο άτομο να διευθύνει, αλλά πράττουμε συλλογικά!»

«Return to Sender» και τη διαδικασία εγκατάστασής του στην Εσπλανάδα του ΚΠΙΣΝ

Το έργο αποτελείται από 3 στοιχεία. Από το στεγασμένο περίπτερο, που έχει διαστάσεις 8,8 επί 7,7 μέτρα και ύψος 4,6 μέτρα. Υπάρχει μία ταινία που προβάλλεται στον εσωτερικό χώρο του περίπτερου που λέγεται «Delivering Details» και το ηχητικό ντοκουμέντο, από τις συζητήσεις και τους ήχους που υπάρχουν σε αγορά μεταχειρισμένων ρούχων στην Κένυα. «Το έργο είναι ελαφρώς διαφορετικό από αυτό που είχαμε στην Documenta, και για μας είναι σημαντικό να μπορούμε να συλλέγουμε ρούχα σε τοπικό επίπεδο, ώστε να εμπεριέχουμε στην εγκατάσταση σκουπίδια που μαζεύονται στη χώρα που εκθέτουμε το έργο. Επιλέξαμε διάφανο περίβλημα στα δεμάτια ώστε να φαίνεται το εσωτερικό τους και να είναι εφικτό να δει κάποιος τον όγκο της κατασκευής πιο καθαρά», υποστήριξε ο Dolat.

Πρόκειται για μία καλλιτεχνική εγκατάσταση που απαιτούσε χρόνο και μελέτη. Οι διαδικασίες μεταφοράς και εγκατάστασης ήταν αρκετά σύνθετες, όπως μας εξήγησε η κ. Σύλβια Λιούλιου, υπεύθυνη προγραμματισμού και παραγωγής του ΚΠΙΣN

«Οι προπαρασκευαστικές εργασίες διήρκησαν περίπου 5 μέρες. Το έργο, ήρθε σε δεμάτια 3 μεγάλα καθήμενα φορτηγά και μετά ξεκίνησε η διαδικασία της ανοικοδόμησης. Πρόκειται για μία μεγάλη σιδηροκατασκευή που φτιάχτηκε για να υποδεχτεί τα δεμάτια με τα ρούχα. Υπήρξε συγκεκριμένη στατική μελέτη και εφαρμόστηκε για την Ελλάδα που είναι μία σεισμογενής περιοχή. Κάθε δεμάτι ζυγίζει 300 κιλά και η κατασκευή έχει σύνολο δηλαδή 32 τόνους.

Το έργο ξαναφτιάχτηκε εδώ, είναι η 2η γραφή του, η όψη του διαφέρει γιατί τα υλικά εντοπίστηκαν στην Ελλάδα, στη Θεσσαλονίκη συγκεκριμένα και είναι ρούχα και κλωστουφαντουργικά είδη που και προορίζονταν για ανακύκλωση ή επανάχρηση στη βιομηχανία (όπου και θα καταλήξουν μετά την παρουσίαση). Το υλικό χωρίστηκε σε κατηγορίες κα σε συνεργασία με τον Γιάννη Αρβανίτη αποφασίστηκε ο τρόπος τοποθέτησής τους ώστε και χρωματικά να έχουν τη σημασία τους. Μεγάλη πρόκληση αποτέλεσε το στέγαστρο, έτσι δημιουργήθηκαν τεγίδες, ώστε να τοποθετηθεί πάνω η σκεπή».

Η όλη διαδικασία πήρε περίπου μία εβδομάδα, και μετά βέβαια, χρειάστηκαν κάποιες μέρες για να τοποθετηθεί το κομμάτι του audiovisual και να διαμορφωθεί ο χώρος κατάλληλα.

Το  Return to Sender  ήταν αποτέλεσμα της συνεργασίας του ΚΠΙΣΝ και του Εθνικό Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ), με την καλλιτεχνική επιμέλεια της της Κατερίνας Γρέγου. . Η εικαστική εγκατάσταση Return to Sender, από την πλευρά του ΚΠΙΣΝ, πραγματοποιείται χάρη στη δωρεά του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ). Το έργο θα παραμείνει στην Εσπλανάδα του ΚΠΙΣΝ από τις 26 Απριλίου έως τις 30 Σεπτεμβρίου 2023 με ελεύθερη πρόσβαση για το κοινό.