Η τέχνη, σε όλες τις μορφές της, ήταν πάντα ένα ισχυρό μέσο αναπαράστασης, αντίστασης και μνήμης του πολέμου. Και ο ρωσο-ουκρανικός πόλεμος δεν διαφέρει σε αυτό, με τους καλλιτέχνες να απαντούν δυναμικά στις ρωσικές επιθέσεις μέσω της ανάδυσης έργων τέχνης που εφιστούν την προσοχή και ενισχύουν την αντοχή του ουκρανικού λαού και πολιτισμού.
Μια πληθώρα έργων τέχνης έχει αναρτηθεί στο Instagram και στο Twitter. Ορισμένα από τα έργα τέχνης αναπαριστούν τη θλίψη και το τραύμα, ενώ άλλα αντανακλούν «τη φωτιά της ελπίδας και της πρόκλησης που συνοδεύει μια τέτοια τραγωδία».
Στην προσπάθεια αυτή έχουν συμμετάσχει και διεθνείς καλλιτέχνες. Στις 11 Νοεμβρίου, ο καλλιτέχνης γκράφιτι Μπάνκσι ανάρτησε στον λογαριασμό του στο Instagram φωτογραφίες του γκράφιτι σε ένα κατεστραμμένο σπίτι, με τη λεζάντα «Μποροντιάνκα, Ουκρανία». Η Μποροντιάνκα είναι προάστιο του Κιέβου που βομβαρδίστηκε ανηλεώς στη διάρκεια της ρωσικής εισβολής.
Λίγες ημέρες αργότερα, ο Μπάνκσι επιβεβαίωσε ότι ήταν υπεύθυνος για άλλα έξι έργα τέχνης στο Κίεβο και σε άλλες πόλεις της Ουκρανίας, ένα από τα οποία φαινόταν να στοχεύει τον Ρώσο πρόεδρο Βλαντιμίρ Πούτιν, απεικονίζοντάς τον να σπρώχνει ένα παιδί σε αγώνα τζούντο. Δεν είναι πολύ δύσκολο να ερμηνεύσει κανείς το παιδί ως σύμβολο της ουκρανικής αντίστασης.
View this post on Instagram
Τα άλλα έργα του Μπάνκσι παρουσιάζονται σε ένα βίντεο που αναρτήθηκε στο Instagram και συνοδεύεται από ένα soundtrack με γυναίκες που τραγουδούν ουκρανικά παραδοσιακά τραγούδια. Δείχνουν παιδιά να παίζουν σε μια κούνια φτιαγμένη από μέρη ενός τανκ, ένα βομβαρδισμένο φορτηγό, έναν άνδρα να κάνει μπάνιο και μια γυναίκα με ρόμπα που φοράει μάσκα αερίου και κρατάει έναν πυροσβεστήρα.
Ουκρανικά μηνύματα ευχαριστίας και αλληλεγγύης αναρτήθηκαν στο Instagram του Μπάνκσι ως απάντηση
Ο πόλεμος της Ρωσίας κατά του πολιτισμού
Η καταστροφή του πολιτισμού και της πολιτιστικής κληρονομιάς ήταν μεταξύ των πολλών φερόμενων εγκλημάτων που διέπραξε η Ρωσία στην Ουκρανία. Τον Ιούλιο του 2022, η Unesco ανέφερε ζημιές σε περισσότερους από 164 πολιτιστικούς χώρους, συμπεριλαμβανομένων θρησκευτικών χώρων, μουσείων, ιστορικών κτιρίων, κτιρίων αφιερωμένων σε πολιτιστικές δραστηριότητες, μνημείων και βιβλιοθηκών.
Όπως συμβαίνει με τόσες πολλές πτυχές του πολέμου, αυτό μας φέρνει στο μυαλό την καθηλωτική εικόνα της καταστροφής της εθνικής βιβλιοθήκης στο Σεράγεβο και των δύο εκατομμυρίων βιβλίων και αντικειμένων που περιείχε από τον πόλεμο της Γιουγκοσλαβίας , τον Αύγουστο του 1992, μια από τις πιο συγκλονιστικές εικόνες του πολέμου.
Ένα από τα πρώτα πολιτιστικά θύματα στην Ουκρανία ήταν το μνημειακό πάρκο Babyn Yar στο Κίεβο, το οποίο πιστεύεται ότι αποτέλεσε άμεσο στόχο των ρωσικών δυνάμεων στο πλαίσιο της διαγραφής της ουκρανικής ιστορίας και του πολιτισμού.
Σε απάντηση, η Unesco δεσμεύτηκε να θέσει ως προτεραιότητα την προστασία των πολιτιστικών αγαθών. Η δέσμευση αυτή βασίστηκε στην πεποίθηση ότι: «Ο πολιτισμός αποτελεί βασικό δημόσιο αγαθό για την κοινωνία και η πρόσβαση στην πολιτιστική ζωή αποτελεί βασικό παγκόσμιο ανθρώπινο δικαίωμα».
Ενώ η τέχνη από μόνη της δεν μπορεί να αλλάξει τη δυναμική ή την πορεία του πολέμου στην Ουκρανία, μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην ενίσχυση και την ανάδειξη της ανθεκτικότητας της πολιτιστικής ζωής της χώρας. Το αν μπορεί παράλληλα να διαδραματίσει ρόλο στην οικοδόμηση της ειρήνης και στην προώθηση της συμφιλίωσης μεταξύ των λαών, εξαρτάται από την προστασία της.
Η Unesco απαντά στις απειλές για τον ουκρανικό πολιτισμό
Τον Σεπτέμβριο, η Unesco ανακοίνωσε μια κοινή πρωτοβουλία με την ουκρανική ΜΚΟ Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης «για την ενθάρρυνση της συνέχισης της καλλιτεχνικής δραστηριότητας και της πρόσβασης στην πολιτιστική ζωή στην Ουκρανία».
Το ταμείο θα εκταμιεύσει αρχικά συνολικά 100.000 δολάρια από το Ταμείο Έκτακτης Ανάγκης για την Κληρονομιά της Unesco για την υποστήριξη επτά έργων, ενώ θα ακολουθήσουν άλλα δέκα. Τα έργα επιλέχθηκαν από ανοικτή πρόσκληση και περιλαμβάνουν την παροχή διαμονής και υποστήριξης σε εκτοπισμένους Ουκρανούς καλλιτέχνες στο Ντνίπρο και το Χάρκοβο.
Η Unesco περιέγραψε την υποστήριξή της προς τους Ουκρανούς καλλιτέχνες ως «ζωτικής σημασίας για τη διατήρηση της καλλιτεχνικής έκφρασης ως βάση για την κοινωνική συνοχή, την ανθεκτικότητα της κοινότητας και τον κοινό μας στόχο – τον αγώνα για την ελευθερία και τις δημοκρατικές αξίες».
Τι ρόλο παίζει η τέχνη στον πόλεμο;
Όλα αυτά παραπέμπουν σε σημαντικά ερωτήματα σχετικά με τον ρόλο της τέχνης και την ευθύνη των καλλιτεχνών σε περιόδους πολέμου, την καλλιτεχνική αναπαράσταση του πολέμου και της φρίκης του, την τέχνη και την πολιτική της αντίστασης και τον πιθανό ρόλο της τέχνης στην οικοδόμηση της ειρήνης και την προώθηση της συμφιλίωσης.
Όπως παρατήρησε η ιστορικός Joanna Bourke στο βιβλίο της War and Art, η τέχνη είναι εγγενώς πολιτική, είτε σκόπιμα είτε όχι. Οι καλλιτέχνες κάνουν επιλογές για το πώς αναπαριστούν τον πόλεμο, επικαλούμενοι συχνά «τόσο την οδυνηρή όσο και την καταστροφική φύση του σύγχρονου πολέμου».
Το έργο του Μπάνκσι στην Ουκρανία στρέφει το βλέμμα μας στην καταστροφή που προκάλεσε η ρωσική εισβολή. Με το να είναι ζωγραφισμένες πάνω σε βομβαρδισμένα κτίρια, οι εικόνες αντανακλούν τον τρόπο με τον οποίο η εμπειρία του πολέμου διαταράσσει την καθημερινότητα, αντιπαραθέτοντας την συνηθισμένη καθημερινότητα με την διαταραγμένη πραγματικότητα που δημιουργεί ο πόλεμος- μια γυναίκα με μπούκλες και ρόμπα φοράει μια μάσκα αερίου, τα παιδιά παίζουν σε μια κούνια που είναι περιτριγυρισμένη από τανκς.
Η παρέμβαση του Μπάνκσι έτυχε θερμής υποδοχής από τους Ουκρανούς, «χαιρετίστηκε ως σύμβολο ενδυνάμωσης του ουκρανικού λαού», ως μέρος μιας ευρύτερης ουκρανικής προσπάθειας να αξιοποιηθεί η τέχνη ως ισχυρός τόπος αντίστασης και ενδυνάμωσης.
Ο βαθμός στον οποίο η τέχνη μπορεί να συμβάλει στην ειρήνη και τη συμφιλίωση είναι ίσως ένα ερώτημα για αργότερα. Ωστόσο, φαίνεται να απέχει αρκετά από τη θλίψη, τον θυμό και την πρόκληση που είναι εμφανής σε πολλά από τα έργα τέχνης που έχουν δημιουργηθεί μέχρι σήμερα.
Προς το παρόν, όπως δείχνει η ανταπόκριση στα έργα του Μπάνκσι, η τέχνη στην Ουκρανία χρησιμεύει ως τόπος έκφρασης, αλληλεγγύης και σύμβολο αντίστασης. Όπως εξέφρασε η ουκρανική κυβέρνηση, τα έργα αυτά δεν αφορούν μόνο «το αίμα, τον θάνατο και την καταστροφή … αλλά επίσης – την αγάπη, την αλληλεγγύη και την ελπίδα».
