«Και για πες, τι ζώδιο είσαι; Όχι ότι τα πιστεύω αυτά, αλλά λέμε τώρα».

Αυτή είναι, ίσως, η πιο κοινή φράση που χρησιμοποιείται στα πρώτα ραντεβού, μεταξύ δυο αγνώστων του διαφορετικού ή του ίδιου φύλου που θέλουν να συνδεθούν και να γνωριστούν καλύτερα.

Διόλου παραδόξως, η φράση αυτή χρησιμοποιείται κυρίως από ανθρώπους που ΔΕΝ πιστεύουν στα ζώδια.

Και λέμε «διόλου» γιατί μόνο ένας άνθρωπος που ΔΕΝ πίστεψε ούτε μια στιγμή ότι η θέση των πλανητών κατά την ημερομηνία της γέννησής του παίζει σημαντικό ρόλο στην πορεία της ζωής του, είναι ικανός να κάνει στα «σοβαρά» μια τέτοια, άνευ νοήματος και απολύτως στα πλαίσια της «καυλάντας» και του χαβαλέ, κουβέντα.

«Και για πες, τι ζώδιο είσαι;»

Το πόσο αντιεπιστημονικά «ένοχη» είναι η προσκόλληση μερικών ανθρώπων στα ζώδια, είναι πασιφανές και πασίδηλο από το άκρως ενοχικό συνοδευτικό της παραπάνω έκφρασης.

«Όχι ότι τα πιστεύω αυτά, αλλά λέμε τώρα».

Η έκφραση αυτή επιχειρεί να «ξεπλύνει» τις προθέσεις του ανθρώπου που κάνει την ερώτηση αυτή, προκειμένου (όπως ο ίδιος υποψιάζεται, ενδεχομένως και δικαίως, βαθιά μέσα του) να μην θεωρηθεί «ελαφρύς» ή «ανόητος».

Δεν θα έπρεπε να νιώθει όμως «ελαφρύς» ή «ανόητος».

Γιατί όλοι μας αφενός έχουμε «ένοχες απολαύσεις» και αφετέρου όλοι μας κάνουμε μέσα στην καθημερινότητά μας πράγματα που είναι στα πλαίσια της «καυλάντας» και του χαβαλέ.

Αν η παρακολούθηση των ζωδίων και της αστρολογίας είναι ΑΥΣΤΗΡΑ μέσα στα πλαίσια της καυλάντας αυτής και του χαβαλέ, όλα καλά.

Ο αναμάρτητος πρώτος τον λίθο βαλέτω ως προς τις ένοχες απολαύσεις του.

Το πρόβλημα, ωστόσο, ξεκινάει όταν οι άνθρωποι αποδέχονται να χειραγωγούνται από τρίτους και, συχνά, να κανονίζουν και να διαμορφώνουν την καθημερινότητα ή τις εκάστοτε συμπεριφορές τους με βάση την ψευδο-επιστήμη της αστρολογίας.

Και είναι οι ίδιοι αυτοί άνθρωποι που κατακεραυνώνουν τους άλλους γύρω τους περί… mansplaining και gaslighting, ενώ την ίδια στιγμή αποδέχονται και μάλιστα με την θέληση τους, το mansplaining και το gaslighting που κάνουν σε αυτούς οι πάσης φύσεως αστρολόγοι.

Μια άκρως αποκαλυπτική ιστορία για την αστρολογία

Σε μια από τις πρώτες μου δουλειές στα περιοδικά, πριν 17-18 χρόνια, μού είχαν αναθέσει, μεταξύ πολλών άλλων, να γράφω… τα ζώδια.

Στην εύλογη, διπλή παρατήρησή μου ότι α. δεν ασχολούμαι ούτε καν επιδερμικά με αυτό το θέμα και άρα β. με τι «γνώσεις» να γράψω, η απάντηση του διευθυντή ήταν σαφής:

«Σιγά μην πληρώνουμε και αστρολόγο για αυτές τις βλακείες. Μπες σε 3-4 σχετικά sites, κάνε κοπτοραπτική από περασμένες δημοσιεύσεις εβδομαδιαίων προβλέψεων, άλλαξε λίγο τις προτάσεις σε κάθε ζώδιο και στείλ’ τα μου. Όλοι στα περιοδικά αυτό κάνουν γιατί είναι η στήλη που “πάει” περισσότερο απ’ όλα».

Και αυτό έκανα. Ακριβώς και κατά γράμμα, όπως μού συστήθηκε.

Τα ζώδια τυπώνονταν κάθε μήνα όπως έλεγε ο επικεφαλής και κάθε ΜΑ ΚΑΘΕ μήνα παίρναμε στο e-mail του περιοδικού σωρεία μηνυμάτων από αναγνώστες και αναγνώστριες σχετικά με το «πόσο καλή στήλη ζωδίων έχουμε» και επαίνους ότι «σχεδόν όλα όσα γράφετε βγαίνουνε ένα προς ένα».

Η δημοσιογραφική μου καριέρα κόντεψε να χαντακωθεί από κάποιους που με τα e-mail τους συνετέλεσαν ώστε εγώ να πάρω σχεδόν… εργολαβία τα ζώδια του περιοδικού για τα επόμενα δυο χρόνια και να μην έχω χρόνο για κανά ρεπορτάζ ή θέμα της προκοπής.

Τι δηλαδή; Εσεις πιστεύατε ότι όσα διαβάζετε κατά καιρούς είναι «έγκυρα» και «επιστημονικά»; Γελιέστε και αυταπατάστε οικτρά.

Προσέξατε την τελευταία πρόταση του τέως διευθυντή μου;

«Όλοι στα περιοδικά αυτό κάνουν γιατί είναι η στήλη που “πάει” περισσότερο απ’ όλα».

Δεν έχει καθόλου μα καθόλου άδικο, παρόλο που τότε μού φαινόταν απλώς αδιανόητο. Αλλά είναι αλήθεια.

Για όλους εμάς που κινούμαστε στο χώρο των περιοδικών και των εφημερίδων, μια από τις πρώτες ερωτήσεις που γίνονται και τίθενται όταν ξεκινάει ένα νέο ΜΜΕ, είναι «να έχουμε στήλη ζωδίων ή όχι;»

Οχι επειδή τα πιστεύουμε ή κάτι τέτοιο.

Αλλά επειδή όντως είναι μια από τις πιο «διαβαστερές» στήλες στο εγχώριο εκδοτικό τοπίο (και στις αγγλοσαξονικές χώρες, φυσικά). Είναι μια στήλη που διαβάζεται από χιλιάδες κόσμου και μπορεί να φέρει στο εκάστοτε site πολύ ιντερνετικό traffic, πολλούς αναγνώστες και ακόμη περισσότερη αναγνωσιμότητα.

Και – για να ευλογήσουμε και λίγο και τα γένια μας – είναι απολύτως προς τιμήν του Olafaq που, όταν τέθηκε ένα παρόμοιο ερώτημα στη συντακτική ομάδα πριν «βγούμε στον αέρα», τον Μάρτιο του 2022, αποφασίστηκε κατά συντριπτική πλειοψηφία να ΜΗΝ έχουμε στήλη ζωδίων (την οποία, για να γνωρίζετε κιόλας τα εσωτερικά κουτσομπολιά της ομάδας του Olafaq, αν αποφασιζόταν να την έχουμε, θα την γράφαμε ακριβώς όπως την έγραφα εγώ πριν 17-18 χρόνια. Μόνοι μας. Σιγά μην προσλαμβάναμε και αστρολόγο για να την γράφει).

Γιατί πολλά μπορεί να είμαστε εδώ στο Olafaq, αλλά σίγουρα δεν είμαστε αυτής της λογικής της δημοσιογραφικής λαμογιάς, τουλάχιστον όπως θεωρούμε εμείς την λαμογιά.

Η θέση της επιστήμης για την αστρολογία

«Είναι γεγονός πως η αστρολογία έχει εξελιχθεί σε ένα παράγοντα που επηρεάζει αποφασιστικά τη ζωή των ανθρώπων σήμερα. Αδιάψευστοι μάρτυρες είναι τα ωροσκόπια, που δημοσιεύονται πια σε καθημερινή βάση σχεδόν σε όλες τις εφημερίδες, καθώς και η παρουσία των αστρολόγων στις γνωστές πρωινές εκπομπές, όπου καλούνται να εκφέρουν τη γνώμη τους περί “παντός του επιστητού”, όπως για παράδειγμα αν οι αμερικανοί θα κάνουν τελικά τον πόλεμο στο Ιράκ ή αν κάποιος γνωστός τραγουδιστής θα παντρευτεί την αγαπημένη του. Έχει άραγε όλη αυτή η παραφιλολογία κάποια σχέση με την πραγματικότητα; Η επιστημονική απάντηση, που βασίζεται στην κοινή λογική αλλά και σε στατιστικές μελέτες, είναι απλή και σύντομη: και βέβαια δεν έχει. Δυστυχώς όμως φαίνεται ότι η πλειοψηφία των ανθρώπων αγνοεί την κοινή λογική και τη στατιστική. Ακόμη και οι πιο δύσπιστοι έχουν αρχίσει να αντιμετωπίζουν θετικά την αστρολογία, με το επιχείρημα ότι “αφού ασχολούνται τόσοι μαζί της, και μάλιστα πετυχημένα, δεν μπορεί, θα έχει και κάποια δόση αλήθειας”. Πολύ λίγοι, δυστυχώς, αντιλαμβάνονται ότι αυτή η “μόδα” αρχίζει να γίνεται επικίνδυνη. Είναι φανερό ότι ευνοεί τον σκοταδισμό και ωθεί τους ανθρώπους στη μοιρολατρία, αφού τους πείθει ότι οι πράξεις τους δεν οφείλονται στην ελεύθερη βούλησή τους αλλά στο “πεπρωμένο”. Υπάρχει όμως και ένα άλλο πρόβλημα που δεν είναι εξαρχής αντιληπτό: στην αστρολογία πιστεύουν και πολλοί άνθρωποι που επηρεάζουν την κοινή γνώμη και το μέλλον του τόπου (π.χ., πολιτικοί ή καλλιτέχνες). Η πίστη τους αυτή είναι δυνατόν όχι μόνο να τους οδηγήσει σε λανθασμένες αποφάσεις, αλλά και να φέρει στα κέντρα λήψης αποφάσεων ανθρώπους έξω από το πολιτικό σύστημα».

Αυτά ανέφερε ο Δρ. Χάρης Βάρβογλης του τομέα Αστροφυσικής, Αστρονομίας και Μηχανικής [Τμήμα Φυσικής, ΑΠΘ], σε σχετικό άρθρο του που δημοσιεύθηκε στις 19/1/2003 στην εφημερίδα «Το ΒΗΜΑ» (η οποία διατηρούσε κανονικά μια στήλη ζωδίων -μια από τις πιο δημοφιλείς του ελληνικού Τύπου, μάλιστα).

«Υπάρχει άραγε επιστημονική βάση στην αστρολογία; Η απάντηση είναι σίγουρα αρνητική, αφού καμία από τις γνωστές δυνάμεις της φυσικής δεν μπορεί να εξηγήσει οποιαδήποτε επίδραση των πλανητών στην καθημερινή ζωή. Για παράδειγμα, ένα κοντινό σώμα, όπως π.χ. ο γυναικολόγος κατά τη γέννα, εξασκεί στο νεογέννητο μωρό έξι φορές μεγαλύτερη βαρυτική δύναμη από ό,τι ο Άρης! Πολλοί αστρολόγοι προβάλλουν το επιχείρημα πως τα ουράνια σώματα επηρεάζουν τον άνθρωπο κατά τη γέννησή του όχι με τη βαρυτική αλλά με την παλιρροιογόνο τους δύναμη. Μάλιστα προβάλλουν το επιχείρημα πως η παλιρροιογόνος δύναμη της Σελήνης επηρεάζει το νερό, προκαλώντας το φαινόμενο της παλίρροιας, οπότε θα πρέπει να επηρεάζει και το ανθρώπινο σώμα, που αποτελείται κατά 80% από νερό. Δυστυχώς δεν γνωρίζουν ότι η παλιρροιογόνος δύναμη της Σελήνης προκαλεί παλίρροιες όχι μόνο στο νερό, αλλά και στο στερεό φλοιό της Γης αλλά και, κυρίως, στην ατμόσφαιρά της. Αν μάλιστα υπολογίσουμε την παλλιροιογόνο δύναμη που εξασκεί ένας πλανήτης, για παράδειγμα ο Άρης, σε ένα νεογέννητο βρέφος, θα δούμε ότι είναι ένα τρισεκατομμύριο φορές μικρότερη από την παλλιροιογόνο δύναμη του γυναικολόγου! Φυσικά υπάρχει και το “πρακτικό” επιχείρημα: αν η αστρολογία ήταν επιστήμη, τότε κάθε μέρα τα ωροσκόπια όλων των αστρολόγων θα συμφωνούσαν μεταξύ τους, αφού υπολογίζονται με τα ίδια δεδομένα», συνεχίζει, πολύ απλά, ρητά και κατανοητά ο έλληνας αστροφυσικός.

Τα λάθη της αστρολογίας

Πέραν την έλλειψης κάθε επιστημονικής βάσης στην άποψη πως η θέση των ουράνιων σωμάτων επηρεάζει το μέλλον ενός ανθρώπου, υπάρχει και το γεγονός ότι η αστρολογία δυσκολεύεται να απαντήσει ικανοποιητικά σε πολλά άλλα ερωτήματα, όπως π.χ. το αστρονομικό φαινόμενο της μετάπτωσης των ζωδίων, σύμφωνα με το οποίο η θέση των 12 ζωδίων αλλάζει στον ουρανό αργά αλλά σταθερά. Για παράδειγμα, τη σημερινή εποχή κατά το χρονικό διάστημα 21 Μαρτίου ως 20 Απριλίου ο Ήλιος βρίσκεται στον αστερισμό των Ιχθύων και όχι στον αστερισμό του Κριού, όπως αναφέρεται στα ωροσκόπια.

«Πώς συμφωνεί αυτό με το γεγονός ότι οι αστρολόγοι έχουν συνδέσει τον χαρακτήρα κάθε ατόμου με τα χαρακτηριστικά του ζωδίου που αντιστοιχεί στην ημερομηνία γέννησής του;», αναρωτιέται εύλογα ο δρ. Βάρβογλης.

Ένα άλλο πρόβλημα ανακύπτει από το γεγονός ότι οι αστρολόγοι συντάσσουν τα ωροσκόπια με βάση τη θέση των πλανητών στον ουρανό, χωρίς να ενδιαφέρονται ούτε για το πραγματικό μέγεθός τους ούτε για την πραγματική τους απόσταση από τη Γη. Για παράδειγμα, η σύνοδος της Αφροδίτης με τον Ήλιο θεωρείται ότι έχει την ίδια αστρολογική σημασία είτε ο πλανήτης βρίσκεται στην εμπρός πλευρά του Ήλιου, ανάμεσα σε αυτόν και στη Γη, είτε στην πίσω, παρ’ όλο που στη δεύτερη περίπτωση είναι σε πενταπλάσια απόσταση από τη Γη. Αυτό βέβαια οφείλεται στο ότι η αστρολογία αναπτύχθηκε όταν οι άνθρωποι πίστευαν πως οι πλανήτες περιφέρονται γύρω από τη Γη και όχι γύρω από τον Ήλιο.

«Τότε όμως γιατί δεν παίζουν αστρολογικό ρόλο και άλλα αντικείμενα του ηλιακού μας συστήματος, όπως οι δορυφόροι των άλλων πλανητών ή οι αστεροειδείς ή ακόμη και οι πλανήτες άλλων πλανητικών συστημάτων, από αυτούς που ανακαλύπτονται κατά δεκάδες τα τελευταία χρόνια;», απευθύνει δεύτερο (ρητορικό) ερώτημα ο δρ. Βάρβογλης.

Το πείραμα του Κάρλσον

Το καλύτερο ίσως πείραμα-μελέτη έλαβε χώρα το 1985 στις ΗΠΑ από τον Σον Κάρλσον, καθηγητή Φυσικής στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας, και την επίσημη ένωση αμερικανών αστρολόγων και δημοσιεύθηκε στο εγκυρότατο περιοδικό Nature.

Η μελέτη αυτή σχεδιάστηκε κατά τα πρότυπα των ερευνών που χρησιμοποιούνται για την αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας των φαρμάκων. Σε 30 αναγνωρισμένους αστρολόγους, μέλη της οργάνωσης, δόθηκαν όλα τα στοιχεία που αυτοί θεωρούσαν απαραίτητα για να υπολογίσουν ο καθένας το ωροσκόπιο τεσσάρων διαφορετικών ατόμων.

Στη συνέχεια τα ωροσκόπια που είχε συντάξει ο καθένας μοιράστηκαν στους υπόλοιπους αστρολόγους τυχαία, έτσι ώστε ο καθένας είχε στα χέρια του συνολικά τέσσερα ωροσκόπια υπολογισμένα από τους υπόλοιπους συναδέλφους του. Μαζί με καθένα από αυτά τα τέσσερα ωροσκόπιο δόθηκαν σε κάθε αστρολόγο και τα ψυχολογικά προφίλ τριών ατόμων, του τύπου που είχε συμφωνηθεί εξαρχής μεταξύ του Κάρλσον και των αστρολόγων, εκ των οποίων το ένα ανήκε στο πρόσωπο του ωροσκοπίου και τα άλλα δύο ήταν τυχαία.

Οι αστρολόγοι έπρεπε να βρουν ποιο ψυχολογικό προφίλ ταίριαζε στο κάθε ωροσκόπιο που τους είχε δοθεί. Αν οι αστρολόγοι απαντούσαν τυχαία, θα έπρεπε να έχουν ποσοστό επιτυχίας 33,33%, αφού η πιθανότητα να επιλέξουν στην τύχη το σωστό ωροσκόπιο ήταν μία στις τρεις. Εξαρχής οι αστρολόγοι είχαν προβλέψει ότι το ποσοστό επιτυχίας τους θα ήταν μεγαλύτερο από 50%.

Το τελικό αποτέλεσμα ήταν 34%, ποσοστό που όχι μόνο ήταν κατώτερο από το συμφωνημένο “όριο” του 50%, αλλά και στατιστικά δεν ήταν σημαντικά διαφορετικό από το 33,33%.

«Με άλλα λόγια, ένα φάρμακο που θα έδινε αυτά τα ποσοστά ίασης δεν θα έπαιρνε ποτέ άδεια κυκλοφορίας! Αντίστοιχα, ένα τέτοιο αποτέλεσμα θα έπρεπε να σημάνει και το τέλος της αστρολογίας στη συνείδηση του κόσμου. Είναι φανερό ότι η αστρολογία έχει τόση σχέση με την επιστήμη, όση έχουν και οι υπόλοιποι σύγχρονοι μάντεις, όπως οι χαρτορίχτρες, οι καφετζούδες και τα κάθε λογής μέντιουμ. Όμως οι άνθρωποι πάντα θα έχουν την ανάγκη της ελπίδας και της ψυχολογικής στήριξης στις δύσκολες στιγμές τους και οι κάθε λογής μάντεις πάντα θα τις προσφέρουν, πάντα βέβαια με το αζημίωτο», καταλήγει ο δρ. Βάρβογλης.

Η αντιεπιστημονική βάση της αστρολογίας

Για την αστρολογία υπάρχουν και ακόμη πιο (επι)κριτικές ερμηνείες, όπως αυτή του κοινωνιολόγου Theodor Adorno τη δεκαετία του 1950, όταν και υποστήριξε ότι «η πίστη στην αστρολογία οδηγεί ευκολότερα σε πίστη σε πολύ πιο αυταρχικές κοινωνικές και πολιτικές αξίες και πεποιθήσεις και σε έναν ευκολότερα ελεγχόμενο πληθυσμό». Το ερώτημα του Αντόρνο ήταν σαφές: αν το μέλλον σας έχει ήδη αποφασιστεί, τότε γιατί να μπείτε στον κόπο να προσπαθήσετε να αντιμετωπίσετε τις δικές σας αποτυχίες ή να προσπαθήσετε για κάτι καλύτερο;

Εδώ είναι η ουσία της όλης διαλεκτικής: η αστρολογία αποτυγχάνει να προβλέψει τα αποτελέσματα των γεγονότων της ζωής, αποτυγχάνει επίσης να παράσχει έναν μηχανισμό με τον οποίο θα μπορούσε να λειτουργήσει, αποτυγχάνει να μάς πει ποια ακριβώς είναι η σχέση μεταξύ των άστρων πάνω από το κεφάλι μας όταν γεννηθήκαμε και του αν θα πρέπει να πάρουμε ή όχι μεγάλες αποφάσεις αυτό το καλοκαίρι.

Η αστρολογία λοιπόν αποτελεί το κατεξοχήν παράδειγμα μιας «ψευδοεπιστήμης», καθώς έχει δοκιμαστεί επανειλημμένα και απέτυχε πανηγυρικά σε όλα τα τεστ.

Και αυτό επειδή η επιστήμη και η «μη επιστήμη» συχνά διακρίνονται και διαχωρίζονται με βάση το λεγόμενο «κριτήριο της διαψευσιμότητας».

Το κριτήριο προτάθηκε για πρώτη φορά από τον φιλόσοφο της επιστήμης Karl Popper. Για τον Popper, η επιστήμη δεν βασίζεται στην επαγωγή- αντίθετα, οι επιστημονικές έρευνες είναι εγγενώς προσπάθειες διάψευσης των υφιστάμενων θεωριών μέσω νέων δοκιμών. Εάν μια δοκιμή αποτύχει, τότε η θεωρία διαψεύδεται.

Επομένως, η κάθε δοκιμή μιας επιστημονικής θεωρίας πρέπει να απαγορεύει ορισμένα αποτελέσματα που διαψεύδουν τη θεωρία και να αναμένει άλλα συγκεκριμένα αποτελέσματα που συνάδουν με τη θεωρία. Χρησιμοποιώντας αυτό το κριτήριο της διαψευσιμότητας, η αστρολογία είναι ψευδοεπιστήμη.

Σε αντίθεση με τον Popper, ο φιλόσοφος Thomas Kuhn υποστήριξε ότι δεν είναι η έλλειψη διαψευσιμότητας που καθιστά την αστρολογία ως «αντιεπιστημονική» και «ανεδαφική», αλλά μάλλον το γεγονός ότι η διαδικασία και οι έννοιες της αστρολογίας είναι «μη εμπειρικές».

Για τον Kuhn, αν και οι αστρολόγοι είχαν, ιστορικά, κάνει προβλέψεις που «απέτυχαν κατηγορηματικά», αυτό από μόνο του δεν τις καθιστά αντιεπιστημονικές.

Αντίθετα, στα μάτια του Kuhn, η αστρολογία ΔΕΝ είναι επιστήμη επειδή πάντα έμοιαζε περισσότερο με τη μεσαιωνική ιατρική, η οποία στηρίζεται, όπως και η αστρολογία αντίστοιχα, «πάνω σε μια αλληλουχία κανόνων και κατευθυντήριων γραμμών για ένα φαινομενικά αναγκαίο πεδίο με γνωστές ελλείψεις, αλλά δεν έκαναν καμία έρευνα, επειδή τα πεδία δεν επιδέχονται έρευνα».

Ενώ λοιπόν ένας αστρονόμος μπορούσε να διορθώσει την αποτυχία του σε μια παρατήρηση ή ένα πείραμα, ένας αστρολόγος δεν μπορούσε.

Ένας αστρολόγος μπορούσε μόνο να εξηγήσει την αποτυχία, αλλά δεν μπορούσε να αναθεωρήσει την αστρολογική υπόθεση με ουσιαστικό τρόπο. Ως εκ τούτου, για τον Κουν, ακόμη και αν τα αστέρια μπορούσαν να επηρεάσουν την πορεία των ανθρώπων στη ζωή (που δεν μπορούν, κατηγορηματικά), ακόμη και έτσι η αστρολογία ΔΕΝ είναι επιστημονική.

Οπότε, είναι η αστρολογία μια ακίνδυνη διασκέδαση; Ναι, είναι.

Την χρειάζεστε και την έχετε ανάγκη να την διαβάζετε όπως ο κάθε πιστός της εκάστοτε θρησκείας και του κάθε δόγματος επιθυμεί να διαθέτει ένα «μαξιλαράκι» ελπίδας και θετικής σκέψης για το μέλλον (του);

Επίσης, με γειά σας με χαρά σας.

Όλα αυτά είναι (μέχρις ενός σημείου) κατανοητά και αποδεκτά.

Όποιος βιώνει οδυνηρές ψυχολογικές καταστάσεις και μεταπτώσεις και αδυνατεί να τις διαχειριστεί καταλλήλως και με τα όπλα και τα εργαλεία που του προσφέρει αφειδώς η επιστήμη, είναι ελεύθερος να πηγαίνει στην εκκλησία, να κάνει τον σταυρό του, να πηγαίνει στις χαρτορίχτρες και να διαβάζει τα ζώδια.

Ωστόσο, για να επαναλάβουμε και την ανωτέρω θέση μας: Αν η παρακολούθηση των ζωδίων και της αστρολογίας είναι ΑΥΣΤΗΡΑ μέσα στα πλαίσια της καυλάντας αυτής και του χαβαλέ, όλα καλά. 

Ο αναμάρτητος πρώτος τον λίθο βαλέτω ως προς τις ένοχες απολαύσεις του.

Το πρόβλημα, ωστόσο, ξεκινάει όταν οι άνθρωποι αποδέχονται να χειραγωγούνται από τρίτους και, συχνά, να κανονίζουν και να διαμορφώνουν την καθημερινότητα ή τις εκάστοτε συμπεριφορές τους με βάση την ψευδο-επιστήμη της αστρολογίας.

Και είναι οι ίδιοι αυτοί άνθρωποι που κατακεραυνώνουν τους άλλους γύρω τους περί mansplaining και gaslighting, ενώ την ίδια στιγμή αποδέχονται με την θέληση τους, το mansplaining και το gaslighting που κάνουν σε αυτούς οι πάσης φύσεως αστρολόγοι.