Κάποτε τα οπιοειδή είχαν πρόσωπο: ηρωίνη, μορφίνη, ίσως κάποιος που γνώριζες στα νιάτα του. Σήμερα η απειλή έχει γίνει πιο ψυχρή, πιο χημική και … αόρατη. Τα “νιταζένια”, μια οικογένεια συνθετικών οπιοειδών που πρωτοσυντέθηκαν τη δεκαετία του 1950 επιστρέφουν στις ζωές μας με τρόπο που τρομάζει τους ειδικούς: είναι έως και 40 φορές πιο ισχυρά από τη φαιντανύλη και από το 2019 και μετά συνδέονται με εκατοντάδες επιβεβαιωμένους θανάτους σε ΗΠΑ και Ευρώπη αριθμός που πολύ πιθανόν να υποτιμά την πραγματική εικόνα. 

Πώς φτάσαμε εδώ; Η ιστορία είναι απλή και ταυτόχρονα ανησυχητική. Στις αρχές τα νιταζένια κατασκευάστηκαν για ιατρική χρήση, αλλά γρήγορα απορρίφθηκαν ως φάρμακα: πολύ εθιστικά, πολύ επικίνδυνα. Για δεκαετίες παρέμειναν σε βιβλία φαρμακολογίας και σε εργαστηριακά “αρχεία”. Μέχρι που οι συνταγές ξεσκονίστηκαν, οι φόρμουλες αναπαράχθηκαν από παράνομα εργαστήρια και τα μόρια βγήκαν στην αγορά των ναρκωτικών. Το γεγονός ότι είναι φτηνά κι η ισχύς τα έκαναν ελκυστικά στους διακινητές: με ένα γραμμάριο “καλού” νιταζενίου μπορείς να “ενισχύσεις” πολλές δόσεις ναρκωτικών και να πολλαπλασιάσεις το κέρδος. 

Το πρόβλημα για τον χρήστη είναι διπλό. Πρώτον η ισχύς: ακόμη και μικρές ποσότητες μπορούν να προκαλέσουν ισχυρή αναπνευστική καταστολή, δηλαδή να σταματήσει η κανονική, βαθιά αναπνοή που γεμίζει το αίμα οξυγόνο. Δεύτερον, η αβεβαιότητα: τα νιταζένια δεν είναι ένα μόνο φάρμακο αλλά μια οικογένεια μορίων με διαφορετική δράση και φαρμακοκινητική. Αυτό σημαίνει ότι δεν μπορείς ποτέ να ξέρεις με ακρίβεια πώς θα αντιδράσει το σώμα, πόσο γρήγορα θα δράσει ή πόσος χρόνος χρειάζεται για να μεταβολιστεί.  

Η επιδημιολογία το επιβεβαιώνει: στις ΗΠΑ τα συνθετικά οπιοειδή έχουν γίνει η κύρια αιτία θανάτου από υπερδοσολογία. Το 2023 αντιστοιχούσαν περίπου στο 70% των 105.000 θανάτων από υπερβολική δόση. Η φαιντανύλη κυριαρχεί, αλλά τώρα τα νιταζένια εισβάλλουν και κερδίζουν έδαφος, καθώς παρασκευάζονται σε παράνομα εργαστήρια στο Μεξικό και στις ΗΠΑ με πρώτες ύλες που προμηθεύονται από την Ασία. Στην Ευρώπη το σκηνικό είναι λίγο διαφορετικό: παραδοσιακά η αγορά κυριαρχούνταν από ηρωίνη προερχόμενη κυρίως από το Αφγανιστάν. Όμως το 2021 με την επιστροφή των Ταλιμπάν και τις απαγορεύσεις στην καλλιέργεια, τα αποθέματα και οι προμήθειες άρχισαν να στερεύουν. Η έλλειψη αυτή δημιουργεί χώρους και κινδύνους εκεί που τα συνθετικά οπιοειδή μπορούν να καλύψουν. 

Υπάρχει ακόμα ένα ζήτημα τεχνικής φύσης: η ανίχνευση. Τα νιταζένια δεν αναγνωρίζονται εύκολα με τους συνήθεις ελέγχους που γίνονται σε τόπους περιστατικών ή νοσοκομεία. Χρειάζονται ειδικές αναλύσεις που δεν εφαρμόζονται παντού. Αυτό σημαίνει ότι πολλοί θάνατοι από υπερδοσολογία μπορεί να αποδίδονται γενικά σε “οπιοειδή”, χωρίς να αναφέρεται το συγκεκριμένο μόριο κι έτσι υποτιμάται η έκταση του προβλήματος. 

Τι μπορεί να γίνει; Το αυτονόητο: ενίσχυση της επιτήρησης και της ανάλυσης τοξικολογικών δειγμάτων. Όσο καλύτερα ξέρουμε τι κυκλοφορεί στην αγορά, τόσο πιο στοχευμένη μπορεί να είναι η απάντηση από προειδοποιήσεις για κοινότητες μέχρι αλλαγές στην πολιτική δημόσιας υγείας. Επίσης εκπαίδευση των επαγγελματιών υγείας και των υπηρεσιών πρώτων βοηθειών ώστε να αναγνωρίζουν γρήγορα τα σημεία υπερδοσολογίας και να χορηγούν ναλοξόνη, το αντίδοτο που σώζει ζωές σε περιπτώσεις αναπνευστικής καταστολής από οπιοειδή. Η ναλοξόνη δεν είναι πανάκεια, αλλά είναι εργαλείο που μειώνει τις πιθανότητες θανάτου. 

Ταυτόχρονα χρειάζεται παρέμβαση στην προμήθειά τους: πιο αυστηρή παρακολούθηση διακίνησης πρώτων υλών, διεθνής συνεργασία για τον εντοπισμό δικτύων παράγωγης και νομικά εργαλεία που να απαγορεύουν και να αποτρέπουν νέες παραλλαγές αν είναι δυνατόν. Αυτά όμως είναι μέτρα που παίρνουν χρόνο και συχνά πέφτουν κοντά σε γεωπολιτικές δυσκολίες: όταν οι ροές πρώτων υλών και οι εργαστηριακές δυνατότητες βρίσκονται σε πολλές χώρες, η συνεργασία γίνεται περίπλοκη. 

Η πιο ανθρώπινη πλευρά της εξίσωσης: μείωση βλάβης και θεραπεία. Όσο η αγορά των ναρκωτικών θα αναζητά κέρδος με κάθε μέσο θα υπάρχουν άνθρωποι που θα καταναλώνουν. Πρόγραμμα ανταλλαγής σύριγγων, πρόσβαση σε προστατευτικά μέτρα, υποστηρικτικές δομές απεξάρτησης, φιλτράρισμα και έλεγχος δειγμάτων. Όλα αυτά μειώνουν θανάτους. Η κοινωνία πρέπει να αναγνωρίσει ότι στην κρίση των οπιοειδών, το ποινικό σκέλος από μόνο του δεν αρκεί. 

Τα νιταζένια είναι η νέα, αδίστακτη γραμμή πυρός σε έναν πόλεμο που μετρά εκατοντάδες χιλιάδες νεκρούς τα τελευταία χρόνια. Αν δεν κινηθούμε γρήγορα με τη συνδρομή της επιστήμης, πολιτικές θέσεις και ανθρωπιά το επόμενο κύμα υπερδοσολογιών θα αφήσει ακόμα πιο βαριά σημάδια. Όπως συμβαίνει συχνά την πιο απλή αλλά και πιο δύσκολη αλήθεια την ξέρουμε: χρειάζεται συνεργασία, πρόληψη και προτεραιότητα στη ζωή των ανθρώπων, τίποτα λιγότερο. 

*Με στοιχεία από το Wired 

 

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.