Μια παράξενη έξαρση παρατηρείται στα ακαδημαϊκά δίκτυα: screenshots με 10.000 citations, θριαμβευτικά posts για το h-index, πανηγυρισμοί για “Clarivate milestones”. Σαν η επιστήμη να απέκτησε το δικό της scoreboard, όπου ο επόμενος ερευνητικός στόχος δεν είναι η αλήθεια, αλλά τα νούμερα. Μια ακόμη χιλιάδα, μια ακόμη κορδέλα. Μόνο που πίσω από αυτόν τον ενθουσιασμό κρύβεται μια αυταπάτη που αλλοιώνει το ίδιο το νόημα της επιστημονικής πράξης. Οι αναφορές δεν είναι μετάλλιο ποιότητας. Είναι απλώς δείκτης προσοχής.
Με απλά λόγια: η επιστήμη συχνά αναπαράγει τα λάθη πιο γρήγορα από τις αλήθειες. Η αναγνωρισιμότητα δεν λειτουργεί ως φίλτρο. Αντίθετα επιβραβεύει το εντυπωσιακό, το απροσδόκητο, το “viral”. Η ίδια λογική του διαδικτύου εισβάλλει στο εργαστήριο: αν τραβάει την προσοχή, “αξίζει”. Αυτό είναι ένα από τα προβλήματα που πρέπει να μας απασχολήσουν.
Οι (Nieminen et al., 2006) σε 448 άρθρα ψυχιατρικής απέδειξε ότι οι αναφορές δεν έχουν καμία συσχέτιση με στατιστική ορθότητα ή επιστημονική εγκυρότητα. Αυτό που προέβλεπε τις αναφορές ήταν το κύρος του περιοδικού, όχι το βάθος της έρευνας. Ό,τι δημοσιεύεται σε λαμπερό εξώφυλλο παίρνει clicks, ακριβώς όπως στο Instagram.
Ακόμα και το h-index, κάποτε “χρυσός κανόνας” έχει υποτιμηθεί. Μέχρι το 2019 είχε σχεδόν μηδενίσει την ικανότητά του να προβλέπει πραγματική επιστημονική φήμη. Όταν το νόμισμα κυκλοφορεί ανεξέλεγκτα, χάνει την αξία του. Δεν έχουμε λοιπόν δείκτες ποιότητας, έχουμε αριθμούς δημοσιότητας. Δεδομένα όλο αυτό προκαλεί προβληματισμό στους επιστημονικούς κύκλους και σε ανθρώπους που έχουν αφιερώσει όλη τους τη ζωή στο “λειτούργημά” τους, ώστε να αφήσουν κάτι σαν παρακαταθήκη στις επόμενες γενιές.
Το πιο ειρωνικό είναι ότι οι θεσμοί της επιστήμης έχουν ήδη αποφασίσει να σταματήσουν τη χρήση citation metrics. Η διακήρυξη DORA, υπογεγραμμένη από πάνω από 2.000 ιδρύματα διεθνώς, ζητά ρητά: Μην χρησιμοποιείτε αναφορές και impact factors για πρόσληψη, προαγωγή ή χρηματοδότηση.
Ακολουθούν η Leiden Manifesto, τα πανεπιστήμια της Ολλανδίας, η CNRS στη Γαλλία και το Πανεπιστήμιο Ουτρέχτης που κατάργησε επίσημα τα metrics από την αξιολόγηση προσωπικού.
Την ίδια στιγμή, στα ευρωπαϊκά και ελληνικά LinkedIn profiles, συνεχίζουμε να ανεβάζουμε citation screenshots όπως οι έφηβοι ανεβάζουν XP από videogames. Το σύστημα αλλάζει, αλλά οι νοοτροπία μένει πίσω και κάποιοι παρασύρονται χωρίς να μπορούν να ελέγξουν σε βάθος, πιθανώς λόγω έλλειψης πλήρους γνώσης για το αντικείμενο. Ειδικά σε εξειδικευμένα αντικείμενα μειώνονται τους τελευταίους μήνες οι reviewers …
Αν θέλουμε να πανηγυρίσουμε κάτι ας είναι η διαφάνεια. Το TOP Factor (Center for Open Science) αξιολογεί περιοδικά όχι για το hype τους, αλλά για την αναπαραγωγιμότητα και τη διαφάνεια της έρευνας. Μετράει:
• κοινοχρησία δεδομένων
• διαφάνεια κώδικα
• προσβασιμότητα υλικών
• προεγγραφή μελέτης
• πολιτικές αναπαραγωγής
• registered reports
Αυτό δείχνει κάτι ουσιαστικό: έναν επιστήμονα που δεν φοβάται να εκτεθεί,που δεν φοβάται να επαληθευτεί, να αμφισβητηθεί, να διορθωθεί. Αν η σοβαρή επιστήμη απαιτεί τόλμη, τότε ο TOP Factor είναι η αληθινή της σφραγίδα. Δε χρειάζεται μεγάλος αγώνας. Αρκεί ένα διαφορετικό μήνυμα:
Το να γιορτάζουμε citation numbers είναι σαν να μετράμε την αξία ενός βιβλίου από το πόσες φορές φωτογραφήθηκε σε καφέ. Η γνώση δεν γίνεται αλήθεια επειδή κυκλοφόρησε ευρέως. Η αλήθεια γίνεται γνώση επειδή αντέχει στον έλεγχο. Αυτή ήταν η φιλοσοφία των δημοσιεύσεων εδώ και χρόνια.
Αν η επιστήμη θέλει να παραμείνει αξιόπιστη, τότε ας χειροκροτούμε όχι αυτόν που ακούγεται περισσότερο, αλλά αυτόν που δε φοβάται να τον αμφισβητήσουν. Ας μετατρέψουμε τα social media από καθρέφτη ματαιοδοξίας σε χώρο πραγματικού ήθους.
*Mε στοιχεία από το Psychology Today
➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.
