Στις Αόρατες πόλεις, ο Ίταλο Καλβίνο δημιουργεί έναν αφηγηματικό καμβά προκειμένου να χαρτογραφήσει πόλεις, να μας γνωστοποιήσει τα υλικά της σύστασής τους και να μας αποκαλύψει τα μυστικά τους. Οι πόλεις του, αν και προϊόντα μυθοπλασίας, παρουσιάζουν τα υλικά της σύστασης υπαρκτών πόλεων, με την χαρούμενη ή την θλιβερή όψη τους.
Στο βιβλίο του Τα μάτια της πόλης. Μια συνολική θεώρηση της street art. Η περίπτωση της Αθήνας, ο Θανάσης Χουλιαράς διεισδύει στο εσωτερικό της Αθήνας, μιας πόλης με μακραίωνο παρελθόν και με πολυπρόσωπο παρόν, μιας υπαρκτής πόλης. Ακολουθώντας μιαν αντίστοιχη πορεία με αυτήν του Καλβίνο, ξεκινά από τον δομημένο χώρο για να προσεγγίσει τον πολιτικό και κοινωνικό χώρο, μέσα από την ανάγνωση των εικονογραφημένων τοίχων της Αθήνας, με την τέχνη διαφόρων street artists.
Η street art, αν και προβάλλει συνεχώς το δυναμικό της παρόν στους αθηναϊκούς τοίχους, σε μια προσπάθεια ουσιαστικής επικοινωνίας με τους διερχόμενους πολίτες, δεν είχε τύχει μίας σε βάθος μελέτης μέχρι σήμερα. Ιδιαίτερα η σχέση της με τους πολιτικοκοινωνικούς μετασχηματισμούς της ελληνικής πρωτεύουσας μόνο επιδερμικά είχε προσεγγιστεί.
Αυτά γράφει, μεταξύ άλλων, στον πρόλογό της η Ευαγγελία Διαμαντοπούλου, Επίκουρη Καθηγήτρια στο Τμήμα Επικοινωνίας και ΜΜΕ της Σχολή Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών ΕΚΠΑ.
Τελικά, η Αθήνα είναι το νέο Βερολίνο ή πέρασε και δεν ακούμπησε; Ποιος είναι ο Αθηναίος homo urbnicus; Αυτά και άλλα ρωτήσαμε εμείς εδώ στο olafaq.gr τον Θανάση Χουλιαρά.
-Το βιβλίο «Τα μάτια της πόλης. Μια συνολική θεώρηση της street art» είναι ουσιαστικά η πρώτη μελέτη πάνω στο θέμα. Πόσο καιρό εργαστήκατε, συλλέξατε στοιχεία και τελικά ολοκληρώσατε το βιβλίο;
Το βιβλίο επί της ουσίας αποτελεί, με κάποιες προσθήκες, την διπλωματική εργασία που εκπόνησα στο πλαίσιο του μεταπτυχιακού προγράμματος των Πολιτισμικών και Κινηματογραφικών Σπουδών του τμήματος Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης του ΕΚΠΑ. Η μελετητική-ερευνητική δουλειά και η συγγραφή του, συμπεριλαμβανομένων των προσθηκών, έγινε σε διάστημα περίπου ενός έτους. Αν και υπάρχουν διάφορες εγχώριες καταγραφές, σχετικές με την street art, οι οποίες μάλιστα μου ήταν ιδιαίτερα χρήσιμες και τις αξιοποίησα ως βιβλιογραφικές αναφορές, αυτές περισσότερο έχουν λευκωματικό και δημοσιογραφικό χαρακτήρα, είτε είναι εντοπισμένες κυρίως στο πεδίο της κοινωνιολογίας. Επομένως δεν υπάρχει μια πιο θεωρητική, ακαδημαϊκού χαρακτήρα μελέτη του θέματος. Ειδικά το κομμάτι μιας πιο ολοκληρωμένης τεχνοκριτικής προσέγγισης είναι ιδιαίτερα ατροφικό. Αυτό που επιδίωξα ήταν μία συνολική θεώρηση του φαινομένου της street art που στόχο έχει την υπέρβαση μονοθεματικών, επιμέρους κριτικών προσεγγίσεων και των αντικειμενικών περιορισμών που αυτές θέτουν στην πιο ολοκληρωμένη κατανόηση του φαινομένου. Μία θεώρηση που θα αναδεικνύει, στην διαλεκτική τους σύνδεση, τις αισθητικές, κοινωνικές, πολιτικές αλλά και οικονομικές πλευρές που καθιστούν εφικτή α) την ουσιαστική ένταξη της street art στο συνεχές της ιστορίας της τέχνης, β) την αποσαφήνιση του ρόλου της στην διαμόρφωση του σύγχρονου οπτικού πολιτισμού και εν τέλει γ) την επισήμανση του οργανικού χαρακτήρα της σύνδεσής της με την πόλη και την αστικοποίηση.
-Ποια είναι η ιστορία σας;
Είναι μια ιστορία παλινδρόμησης ανάμεσα στο καλλιτεχνικό και το επιστημονικό πεδίο με το εκκρεμές της δραστηριότητάς μου να κοντοστέκεται περισσότερο πότε στο ένα και πότε στο άλλο άκρο αυτής τις κίνησης, έχοντας πάντα όμως επίγνωση του ενιαίου και αλληλοτροφοδοτούμενου του μηχανισμού.
-Γιατί σας ενδιαφέρει η πόλη;
Η αέναα κινούμενη πόλη αποτελεί το θαυμαστό, καθοριστικό και αναγκαίο πολιτισμικό δημιούργημα του ανθρώπου. Είναι το μέρος όπου όλα τα είδη και οι τάξεις των ανθρώπων αναμειγνύονται, πολλές φορές, εκ των πραγμάτων, ανταγωνιστικά και συγκρουσιακά, για να παραγάγουν μια νέα και διαρκώς μεταβαλλόμενη ζωή. Ο αντιφατικός, συλλογικός χαρακτήρας αυτής της ζωής έχει αποτελέσει από παλιά αντικείμενο αναπαράστασης αλλά και κριτικού σχολιασμού από κάθε είδους μορφή τέχνης. Βρίσκω συναρπαστική την παρακολούθηση της πόλης σε συνάρτηση με την τέχνη που αυτή παράγει και που στην συνέχεια την επαναδιαμορφώνει. Άλλωστε για να ακολουθήσουμε τον θεωρητικό αφορισμό του Lefebvre, το μέλλον της τέχνης δεν θα είναι καλλιτεχνικό αλλά αστικό.
-Τι είναι η Αθήνα για σας πέρα από την πόλη που μένετε;
Η Αθήνα είναι η πόλη στην οποία έχω γεννηθεί και έχω μεγαλώσει. Είναι μια πόλη που γνωρίζω καλά αλλά δεν σταματά να με συναρπάζει. Ακριβώς γι αυτό τον λόγο ένιωσα την ανάγκη να την διερευνήσω πιο εποπτικά και αποστασιοποιημένα. Αφετηρία αυτής της διερευνητικής παρόρμησης αποτελεί η ίδια η ιδιαιτερότητα της πόλης. Η Αθήνα, ως μια πόλη με βαθύ ίχνος στον ιστορικό χρόνο, με περιόδους ανόδου και πτώσης, με σημεία φαινομενικής ή και οριακά πραγματικής ασυνέχειας, συνθέτει σωρευτικά με το πέρασμα του χρόνου ένα, αν μη τι άλλο, εντυπωσιακό μωσαϊκό πολιτισμικής «βιοποικιλότητας». Ιστορικά, αν και τροφοδοτεί πολιτισμικά τον δυτικό, κυρίως, κόσμο, δεν μπορεί να διατηρήσει την αδιαφάνεια (opacity) της ταυτότητάς της απέναντι στους τροφοδοτούμενους. Γίνεται, ουκ ολίγες φορές, πεδίο έκφρασης μιας ιδιότυπης πολιτισμικής αποικιοκρατίας, που, σε μία πλήρη αντιστροφή της αφετηριακής ιστορικής συνθήκης, συγκολλά, κάποιες φορές «επίπονα», νέες αναγνώσεις στην ταυτότητά της. Έτσι, ο άλλοτε μεγάλος τροφοδότης γίνεται ένας αντιφατικός τροφοδοτούμενος. Αυτή η τελευταία συνθήκη μπορεί να αναγνωστεί ακόμα και στο χιπστεράδικο “Athens is the new Berlin” σλόγκαν τουριστικού λανασαρίσματος της πόλης.
-Μπορεί η street art μιας μεγάλης πόλης να κουβαλάει εντελώς δικά της χαρακτηριστικά σήμερα;
Πολλές φορές αναφέρεται ότι η street art από τελεί το πρώτο πραγματικά παγκοσμιοποιημένο καλλιτεχνικό κίνημα, το οποίο τροφοδοτήθηκε από το διαδίκτυο. Ο παραπάνω ισχυρισμός, αν και έχει βάση, για να κατανοηθεί, επί της ουσίας δεν μπορεί να εξεταστεί έξω από τις γενικότερες οικονομικές και πολιτικές εξελίξεις που καθορίζουν αυτό που ο David Harvey προσδιορίζει ως παγκόσμιο σύστημα των πόλεων. Η Αθήνα, όπως και πολλές άλλες πόλεις, «εισήγαγε» με μια σχετική καθυστέρηση το φαινόμενο του graffiti, κάτι που επέδρασε σημαντικά και στον χρόνο αφομοίωσης και ανάπτυξης ιδιαίτερων χαρακτηριστικών. Στην συνέχεια η πόλη με μεγαλύτερο συγχρονισμό ακολούθησε τις εξελίξεις της παγκόσμιας street art σκηνής. Κατά την διάρκεια της οικονομικής κρίσης αφενός μεν παρατηρήθηκε μια εκρηκτική ανάπτυξη της street art, αφετέρου διαμορφώθηκαν τα ιδιαίτερα εντόπια ταυτοτικά στοιχεία που κατέστησαν εφικτή μια μεγάλης κλίμακας διεθνοποίηση της αθηναϊκής σκηνής. Θα έλεγα ότι υπό προϋποθέσεις εντός μιας μεγάλης πόλης μπορεί να αναπτυχθεί μια street art σκηνή η οποία να φέρει τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Ο βαθμός «γείωσης» αυτής της, κατά τ’ άλλα, διεθνούς δημιουργικής έκφρασης, εντός τη πόλης είναι που προσδιορίζει και τον βαθμό μοναδικότητας των χαρακτηριστικών αυτών.
Η επονομαζόμενη και κρίση των πόλεων, στα τέλη της δεκαετίας του 1960, που χαρακτηρίστηκε από εξεγέρσεις καταπιεσμένων μειονοτήτων, κυρίως αφροαμερικανών, στα κέντρα των πόλεων, ως αντίδραση στους αποκλεισμούς, αποτέλεσε και το έναυσμα για την γέννηση και μορφοποίηση της σύγχρονης street culture.
-Πώς συνδέεται η street art με το τρίπτυχο πόλη-πολίτης-πολιτισμός;
Εξετάζοντας τη σχέση κάθε μορφής street art με την πόλη, αυτό που τίθεται επί της ουσίας προς μελέτη είναι η εκούσια ή ακούσια αλληλεπίδραση των έργων με τη ζωντανή καθημερινή δραστηριότητα της πόλης και των ανθρώπων της. Η εξέταση του βιωμένου χώρου σε συνάρτηση με την κοινωνική πρακτική και, πολύ περισσότερο, η όποια δυνατότητα κοινωνικού μετασχηματισμού. Η επονομαζόμενη και κρίση των πόλεων, στα τέλη της δεκαετίας του 1960, που χαρακτηρίστηκε από εξεγέρσεις καταπιεσμένων μειονοτήτων, κυρίως αφροαμερικανών, στα κέντρα των πόλεων, ως αντίδραση στους αποκλεισμούς, αποτέλεσε και το έναυσμα για την γέννηση και μορφοποίηση της σύγχρονης street culture. Έκτοτε, ορισμένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα πολιτικών έργων τέχνης είναι αυτά που βρίσκονται στους δρόμους των σύγχρονων μητροπόλεων. Ο οπτικός πολιτισμός του δρόμου, από το πρώτο graffiti στον υπόγειο σιδηρόδρομο της Νέας Υόρκης μέχρι τις σημερινές, ιδιαίτερα σύνθετες, τοιχογραφίες, αφήνει ένα ισχυρό αποτύπωμα πάνω στο σώμα της σύγχρονης τέχνης, συνδέοντας τον πολιτισμό με το σύγχρονο άστυ και τον πολίτη με την κλασική αριστοτελική έννοια.
-Υπάρχει καλή και κακή street art;
Το συγκεκριμένο ερώτημα εκ των πραγμάτων αποτελεί ειδολογικό εντοπισμό του γενικότερου ερωτήματος αν υπάρχει καλή και κακή τέχνη εν γένει. Προφανώς σε διάσταση με κάθε είδους ηθικοπλαστική φόρτιση, μπορεί να γίνει τεχνοκριτικκή προσέγγιση ολοκληρωμένων έργων ή και πιο απλών παρεμβάσεων με όρους αισθητικής αποτίμησης. Για την περίπτωση της street art, η όποια αισθητική αποτίμηση, για να είναι επαρκής και σε βάθος οφείλει να συνυπολογίζει τον τρόπο και την έκταση της εμπλοκής του έργου με το αστικό περιβάλλον. Με λίγα λόγια ο βαθμός «δικαίωσης» και πραγμάτωσης του site-specific χαρακτήρα που φέρουν εγγενώς τα τέχνεργα της street art αποτελεί την αφετηρία που μπορεί να οδηγήσει σε ένα μεγάλο έργο και η street art έχει να επιδείξει μπόλικα τέτοια. Βεβαίως για την επίτευξή τους είναι απαραίτητο να διανυθεί με αντίστοιχους όρους το σύνολο της δημιουργικής-επιτελεστικής «διαδρομής».
-Τι μπορεί να καταλάβει ένας περιπατητής στην Αθήνα παρατηρώντας την street art της;
Εύστοχα έχει ειπωθεί ότι για να κατανοήσει κάποιος μία πόλη δεν έχει παρά να παρατηρήσει τους τοίχους της. Οι τοίχοι της Αθήνας φιλοξενούν κάθε είδους street art/graffiti εγγραφές από ολοκληρωμένες τοιχογραφίες μεγάλης κλίμακας μέχρι εκτεταμένους «βομβαρδισμούς» από υπογραφές (tags), οι οποίες ντύνουν τους δρόμους με ταπετσαρίες ενός ιδιότυπου λαϊκού αφηρημένου εξπρεσιονισμού. Ένας περιπατητής στην Αθήνα συνδιαλεγόμενος, λιγότερο ή περισσότερο συνειδητά, με τους τοίχους μπορεί να καταλάβει το προφίλ της πόλης. Το προφίλ μιας πολυπολιτισμικής πλέον, έντονης και δυναμικής μεσογειακής πρωτεύουσας γεμάτης όμως αντιθέσεις και ανισότητες οι οποίες ενίοτε οδηγούνε στην σύγκρουση.
Ο Θανάσης Χουλιαράς είναι υποψήφιος διδάκτορας στο τμήμα Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Τα ακαδημαϊκά και ερευνητικά του ενδιαφέροντα αφορούν στα ζητήματα του δημόσιου χώρου, της τέχνης, του κινηματογράφου και του ψηφιακού πολιτισμού. Η διδακτορική του διατριβή είναι πάνω στην πολιτισμική ταυτότητα της σύγχρονης Αθήνας. Αυτό το διάστημα είναι βοηθός ερευνητής στο ερευνητικό πρόγραμμα «1821 και Σύγχρονος Οπτικός Πολιτισμός», το οποίο υλοποιείται υπό την αιγίδα του ΕΚΠΑ. Έχουν δημοσιευτεί αρκετά άρθρα του πολιτισμικής κριτικής. Είναι απόφοιτος του μεταπτυχιακού προγράμματος των Πολιτισμικών και Κινηματογραφικών Σπουδών του τμήματος ΕΜΜΕ του ΕΚΠΑ και απόφοιτος του τμήματος Ψηφιακών Συστημάτων του Πανεπιστημίου Πειραιά, με ειδίκευση στην Διδακτική. Έχει τελειώσει το τμήμα μοντέρνου τραγουδιού του ωδείου Φίλιππος Νάκας και είναι ο τραγουδιστής και ιδρυτικό μέλος του rock σχήματος KollektivA. Με το συγκρότημα έχει κυκλοφορήσει 3 ολοκληρωμένα albums, 1 mini cd, καθώς και αρκετά ψηφιακά singles, ενώ έχει κυκλοφορήσει και 2 solo albums, με το πιο πρόσφατο με τίτλο Κακή Φωτιά, να αφορά σε ερμηνεία μελοποιημένης ελληνικής ποίησης. Έχει συνεργαστεί με διάφορους συνθέτες και έχει πρωταγωνιστήσει σε μια σειρά μουσικοθεατρικές παραστάσεις και musical, original και ρεπερτορίου, σε κάποιες από τις οποίες έκανε και την παραγωγή. Στο παρελθόν έχει υπάρξει ραδιοφωνικός παραγωγός.
