Κυριακή πρωί. Περίπου 30-40 άνθρωποι έχουμε έρθει στην πλατεία Μεσολογγίου στο Παγκράτι. Γύρω μας σχετική ησυχία, οι περισσότεροι κάτοικοι της γειτονιάς είτε ακόμη κοιμούνται είτε παίρνουν το πρωινό τους, κάποιοι λίγοι βγάζουν βόλτα τους σκύλους τους.
Είμαστε εκεί για να πάρουμε μέρος στον Ιστορικό Περίπατο που οργανώνει ο Mενέλαος Χαραλαμπίδης, διδάκτορας Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Θέμα του συγκεκριμένου περιπάτου το Παγκράτι την περίοδο της Κατοχής. Καθώς τα τελευταία 13 χρόνια μένω στο Παγκράτι έχω αυξημένο ενδιαφέρον να μάθω πώς ήταν η γειτονιά τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο, πώς βίωσαν οι κάτοικοι της τον ναζισμό, πώς αντιστάθηκαν στους κατακτητές ή πώς συνεργάστηκαν μαζί τους.
O πατέρας του Μενέλαου Χαραλαμπίδη ήταν απ’ το Βύρωνα, η μητέρα του απ’ το Παγκράτι. Οι ίδιοι δεν ήταν κάπου οργανωμένοι στη διάρκεια της Κατοχής αλλά οι φίλοι τους είχαν εισχωρήσει στο ΕΑΜ, συνεπώς υπήρχαν αφηγήσεις για εκείνα τα χρόνια και για τις συγκεκριμένες περιοχές. Αυτές οι αφηγήσεις έστρεψαν την προσοχή του στην μελέτη της Ιστορίας˙ το πρώτο του πτυχίο ήταν στις Οικονομικές Επιστήμες.
«Το θέμα του διδακτορικού μου ήταν το ΕΑΜικό αντιστασιακό κίνημα στην Αθήνα και κυρίως στις ανατολικές συνοικίες. Ήταν το πρώτο διδακτορικό με θέμα την αθηναϊκή δράση του ΕΑΜ, και μιλάμε για το 2012. Αυτό λέει πολλά. Οι περίπατοι μου άλλαξαν τον τρόπο που βλέπω την Αθήνα, πάντα η γνώση έχει τη δύναμη να σου αλλάξει την εικόνα που έχεις σχηματίσει για πράγματα», εξηγεί και νιώθω ότι η γνώση που θα αποκομίσω σήμερα θα με κάνει να κοιτώ κι εγώ με άλλο μάτι τους δρόμους που καθημερινά διασχίζω.
O πρώτος περίπατος διοργανώθηκε το 2013, την Κυριακή που έπεφτε πιο κοντά στην 12η Οκτωβρίου, δηλαδή την ημέρα απελευθέρωσης των Αθηνών, από τον γερμανικό στρατό κατοχής, το 1944.
«Έψαχνα μια συλλογικότητα για να τον κάνουμε μαζί. Εκείνες τις ημέρες με πήραν τηλέφωνο κάποια παιδιά από την ομάδα Atenistas και προχωρήσαμε. Είχαν διαβάσει το βιβλίο μου, που είχε κυκλοφορήσει έναν χρόνο πριν, και είχαν την ιδέα να κάνουμε έναν ιστορικό περίπατο», λέει ο κ. Χαραλαμπίδης για το πώς ξεκίνησαν οι περίπατοι. Αρχικά οι περίπατοι ήταν πιο ανοιχτοί, σε αυτούς έφτασαν να συμμετάσχουν γύρω στα 1.000 άτομα. Στα τέλη του 2019 ο κ. Χαραλαμπίδης άρχισε να οργανώνει περιπάτους με λιγότερα άτομα και με αντίτιμο. Μετά ήρθε η πανδημία και τα σάρωσε όλα, όμως οι ιστορικοί περίπατοι επέστρεψαν. Οι συμμετέχοντες είναι χιλιάδες, παρά τον μικρό αριθμό ατόμων σε κάθε περίπατο. Στο mailing list του Athens History Walks υπάρχουν 2.900 άτομα και οι 101 από τους 103 ιστορικούς περιπάτους, που οργανωθεί μέχρι τώρα στο Athens History Walks, ήταν sold out. Συνεπώς τουλάχιστον 3.000 έχουν συμμετάσχει στους περιπάτους με περιορισμένο αριθμό ατόμων. Κάποιοι από αυτούς τους παρακολουθούν όλους, μελετούν πάνω στο θέμα και συνεισφέρουν με δικά τους στοιχεία ή απορίες στη συζήτηση που ακολουθεί το τέλος του κάθε περίπατου, όπως άλλωστε μπορεί να κάνει κάθε μέλος του περιπάτου.
«Ο ιστορικός δεν είναι δικαστής. Ο καθένας και η κάθε μία μπορεί να βγάλει τα συμπεράσματα του για τα ιστορικά γεγονότα όμως αυτό που λείπει είναι η γνώση για να μπορείς να βγάλεις τα συμπεράσματα σου» λέει ο κ. Χαραλαμπίδης και συμπληρώνει «Υπάρχουν κάποια στερεότυπα όπως ότι μαθαίνουμε την Ιστορία για να μην κάνουμε τα ίδια λάθη. Δεν ισχύει. Πάντα κάνουμε τα ίδια λάθη. Για παράδειγμα, αν και έχουμε μάθει από την Ιστορία πόσο φρικτός είναι ο πόλεμος, συνεχίζουμε να κάνουμε πολέμους. Μαθαίνουμε Ιστορία για να κατανοήσουμε καλύτερα τον κόσμο και τη δική μας θέση σε αυτόν. Αυτό βέβαια μας βοηθά να κατανοούμε καλύτερα τα πράγματα, από εδώ και πέρα. Μέσα από την Ιστορία μαθαίνεις πώς λειτουργεί μια κοινωνία και επίσης μαθαίνεις να ιστορικοποιείς δηλαδή να συνειδητοποιείς ότι πράγματα υπήρχαν πριν από εσένα και ότι δεν ήταν πάντα όπως είναι τώρα. Η Ελλάδα ως χώρα, η Εκκλησία, το Κράτος, ο στρατός πέρασαν από μια διαδικασία για να πάρουν την μορφή που έχουν σήμερα».
Το πολύ ενδιαφέρον με τους περιπάτους είναι ότι γίνεσαι κοινωνός και των μαρτυριών που συνέλλεξε ο κ. Χαραλαμπίδης συνομιλώντας με ανθρώπους που βίωσαν την Κατοχή, τα Δεκεμβριανά και τον Εμφύλιο όντας ενταγμένοι, κατά κύριο λόγο, στον ΕΑΜ, οι οποίοι πλέον δεν βρίσκονται εν ζωή: «Αυτοί οι άνθρωποι ήταν πολύ πρόθυμοι να μιλήσουν, μην ξεχνάς ότι προερχόντουσαν από τον εαμικό χώρο δηλαδή από ένα αντιστασιακό κίνημα που το ελληνικό κράτος αναγνώρισε επίσημα με μεγάλη καθυστέρηση, μόλις το 1982. Πέρ’ από αυτό, όταν ξεκίνησα εγώ την έρευνά μου το 2002 αισθάνονταν ξεχασμένοι και ήταν ξεχασμένοι και γι΄αυτό τους άρεσε που ένα νέο παιδί, όμως με έβλεπαν εμένα τότε, ασχολούταν με αυτά που έζησαν. Η διαδικασία αυτή με έκανε να προχωρήσω πέρα από την επιστημονική, ερευνητική λογική κι έτσι ενώ 20-30 συνεντεύξεις θα ήταν ήδη αρκετές για να χρησιμοποιηθούν στο διδακτορικό μου τελικά πραγματοποίησα 115. Άφησα λοιπόν λίγο στην άκρη το διδακτορικό για να γνωρίσω αυτόν τον κόσμο καλύτερα. Οι άνθρωποι αυτοί με έβαλαν στα σπίτια τους, μου έδειξαν φωτογραφίες τους, μου χάρισαν πράγματα, και έτσι δημιουργήθηκε μια πολύ όμορφη σχέση. Αυτή η εμπειρία πήγε για εμένα πέρα από το επιστημονικό επίπεδο, ήταν ακόμη μεγαλύτερη η αξία της σε προσωπικό. Αν κάνεις κοινωνική ή πολιτισμική ιστορία πρέπει να μπορέσεις να ερμηνεύσεις τους λόγους για τους οποίους οι άνθρωποι συμπεριφέρθηκαν με τον τρόπο που συμπεριφέρθηκαν. Αυτό βέβαια σου ανοίγει καινούρια ερωτήματα, αφού άλλωστε η βασική δουλειά του ιστορικού είναι όχι τόσο οι απαντήσεις όσο οι ερωτήσεις. Όσο ερευνάς τόσο περισσότερα ερωτήματα προκύπτουν. Η προσπάθεια να απαντήσεις αυτά τα ερωτήματα, σε βοηθά να κατανοήσεις καλύτερα το παρελθόν. Στόχος μας δεν είναι η κατάκτηση της αλήθειας, γιατί δεν υπάρχει μια αλήθεια, αλλά η κατανόηση του παρελθόντος. Αυτή είναι μιας από τις βασικές διαδικασίες της ιστορικής έρευνας, που συνδέει το παρόν με το παρελθόν. Το παρόν επηρεάζει τον/την ιστορικό στη διαμόρφωση των ερωτημάτων. Οι ιστορικοί, όπως και όλοι οι επιστήμονες-ερευνητές, είναι παιδιά της εποχής τους. Για να μελετήσουν την περίοδο της κατοχής, άλλα ερωτήματα έφτιαχναν οι ιστορικοί της δεκαετίας του 1980, άλλα αυτοί στις αρχές του 2000, άλλα οι σημερινοί».
Ακριβώς για να κατανοήσουμε γιατί οι κάτοικοι των ανατολικών συνοικιών έδρασαν όπως έδρασαν στην Κατοχή ο κ. Χαραλαμπίδης ξεκινά την αφήγηση του από την εγκατάσταση των προσφύγων της Μικρασιατικής καταστροφής σε αυτές. Μας παραθέτει την αφήγηση του Γιάννη Σιδέρη, η οικογένεια του οποίου ήρθε από τη Σμύρνη το 1922 και εγκαταστάθηκε στον Βύρωνα. Παρά το γεγονός ότι η επαγγελματική δραστηριότητα του πατέρα συνέβαλλε στη σύντομη οικονομική ανασυγκρότηση της οικογένειας, η οποία οδήγησε στην εγκατάστασή της σε ιδιόκτητο σπίτι στο Παγκράτι, το 1928, ο μικρός τότε Γιάννης προτιμούσε να σχετίζεται με τα προσφυγικής καταγωγής παιδιά της γειτονικής Καισαριανής. Στην αφήγησή του διακρίνεται ο τρόπος με τον οποίο η προσφυγική ταυτότητα συγκροτούνταν σε αντιδιαστολή με αυτή των παλαιοελλαδιτών: «Εγώ δεν μπορούσα να τους πλησιάσω γιατί είχαν άλλο τρόπο ζωής. Εμείς είχαμε σπίτια με τραπέζια, είχαμε τραπεζομάντιλα, είχαμε πιρούνια, φοράγαμε πιτζάμες, πλέναμε τα δόντια μας. Αυτοί, όποτε πήγαινα σπίτι τους, τρώγανε σε ψάθα χωρίς τραπέζι, είχαν έναν μεγάλο νταβά κόβανε πίτα και τρώγανε. Πίτες, πίτες, πίτες! […] Εμείς είχαμε πληθώρα φαγητών, πλούσια φαγητά. Όσο έβαζα εγώ λάδι στη σαλάτα μου, αυτοί βάζανε σ’ ολόκληρη την κατσαρόλα τους για να φάνε όλοι. Είχαν άλλον τρόπο ζωής. Δεν ήμασταν όμοιοι».
Στην πλατεία Μεσολογγίου βρισκόταν και το «Θεατρικό Σπουδαστήριο» του Βασίλη Ρώτα, που αποτελούσε κέντρο οργάνωσης των αντιστασιακών ηθοποιών στο Παγκράτι.
Επόμενη στάση το 7ο Γυμνάσιο Αρρένων και το 4ο Θηλέων που συστεγάζονταν απέναντι από το Άλσος Παγκρατίου. Τα σχολεία αυτά αποτελούσαν φυτώρια ανάπτυξης του αντιστασιακού κινήματος στις ανατολικές συνοικίες, με τους πρώτους αντιστασιακούς πυρήνες να δημιουργούνται κατά τον αγώνα επίλυσης του επισιτιστικού προβλήματος. Στην αφήγηση της επονίτισσας Αναΐδας Τσακιρίδου-Νικηφοράκη καταγράφεται ίσως το βασικό κίνητρο που ώθησε τους νέους να ενταχθούν στην οργανωμένη αντίσταση: η επιθυμία τους να δράσουν: «Με ενδιέφερε πάρα πολύ να δράσουμε, να κάνουμε. Μ’ έτρωγε εμένα […] Εμένα με ενδιέφερε η δράση […] Εδώ που τα λέμε δεν είχαμε ούτε διασκέδαση, ούτε ψυχαγωγία. Τι είχαμε τότε. Φτάνει που πεινούσαμε. Ήταν μια διέξοδος κιόλας. Εμένα τουλάχιστον με γέμιζε αυτό το πράγμα. Ήθελα να φεύγω απ’ το σπίτι μου, να μην είμαι εκεί». Ο κ. Χαραλαμπίδης συμπληρώνει: «Μια από τις πλέον δραστήριες ομάδες του ΕΑΜ στα σχολεία αυτά, και γενικότερα στην περιοχή του Παγκρατίου, ήταν αυτή της τοπικής ομάδας προσκόπων».
Επόμενη στάση μπροστά από τον κινηματογράφο Πάλας όπου ο κ. Χαραλαμπίδης αναφέρεται στο μπλόκο των Ταγμάτων Ασφαλείας στη Γούβα και η επιχείρηση αυτοκτονίας του ΕΛΑΣ για την απελευθέρωση των αιχμαλώτων. Πρωταγωνιστής στην επιχείρηση αυτή ήταν ο Βυρωνιώτης Βαγγέλης Μαρτάκης. Αυτός, από την ταράτσα του κινηματογράφου και τρεις άλλοι συναγωνιστές του από τα γύρω στενά, ξεκίνησαν μια μάχη με τα πολυπληθή Τάγματα Ασφαλείας, που κράτησε δύο ολόκληρες ώρες και τελείωσε με το γενναίο θάνατο του Μαρτάκη και του συναγωνιστή του Παναγιώτη Καρλάφτη, από του Ζωγράφου.
Και κατόπιν το σημείο που βρισκόταν το σπίτι της οικογένειας Κότσιρα επί της οδού αγ. Φανουρίου. Το ζεύγος Κότσιρα είχε επτά γιους, όλοι τους απόφοιτοι Πανεπιστημίου, κάτι πραγματικά σπάνιο για την εποχή εκείνη. Και τα επτά αδέλφια είχαν ενταχθεί στον ΕΑΜ και μάλιστα κατείχαν υψηλές θέσεις. Τα τέσσερα εκτελέστηκαν από τους Γερμανούς και τους Έλληνες συνεργάτες τους. Τα υπόλοιπα διέφυγαν καθώς οργανώθηκαν στην αντίσταση του βουνού. Στον πρώτο ιστορικό περίπατο που διοργάνωσε ο κ. Χαραλαμπίδης για το κατοχικό Παγκράτι 14 απόγονοι της οικογένειας Κότσιρα δήλωσαν συμμετοχή για να τον παρακολουθήσουν.
Η επόμενη στάση είναι συμβολή Δαμάρεως και Πύρρου εκεί που μαθαίνουμε για έναν από τους μεγαλύτερους κινδύνους που διέτρεξε η κατοχική συνοικία. Ο Ζάχος Νικηφοράκης ήταν υπεύθυνος της ομάδας περιφρούρησης της ΕΛΑΣ όταν ένα συνεργείο ΕΠΟΝιτών έγραφε κατά τις βραδινές ώρες συνθήματα στους τοίχους. Ένας Γερμανός αντιλαμβάνεται τη δράση τους, στρέφει εναντίον του Νικηφοράκη το όπλο του όμως εκείνος προλαβαίνει να τον σκοτώσει. Σύμφωνα με τη δική του μαρτυρία αλλά και του επικεφαλής της ελασίτικης διμοιρίας Παγκρατίου Δημήτρη Βαλιμίτη, το Παγκράτι γλίτωσε μαζικά αντίποινα λόγω της στάσης που κράτησε ο διοικητής του αστυνομικού τμήματος Παγκρατίου.
Επόμενη στάση, στη συμβολή των οδών Κρησίλας και Πασιτέλους, εκεί όπου βρισκόταν το σπίτι της οικογένειας Παπαγεωργίου που ανήκαν στην αντικομμουνιστική και φιλοβασιλική οργάνωση «Χ». Οι Παπαγεωργίου ήταν οικογένεια στρατιωτικών. Αποτελούταν από τη χήρα μητέρα και τα έξι παιδιά τους. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του πρώτου εξαδέλφου τους Γιάννη Κυριακάκου η μητέρα είχε συγγενική σχέση με τον ιδρυτή της οργάνωσης «Χ» Γεώργιο Γρίβα και ήταν αυτή που τους συνέδεσε μαζί του. Οι Παπαγεωργίου με στρατολογήσεις συγκρότησαν ισχυρή ένοπλη ομάδα με έδρα το σπίτι τους. Το υπόγειο του σπιτιού μετατράπηκε σε χώρο ανακρίσεων και βασανιστηρίων ΕΑΜιτών. Μετά την εκτέλεση της οικογένειας από τον ΟΠΛΑ –διέφυγε μόνο ο πρωτότοκος γιος που βρισκόταν στη Μέση Ανατολή και υπηρετούσε στην Ορεινή Ταξιαρχία- το σπίτι άνοιξε και αποκαλύφθηκαν οι, στην κυριολεξία, αιματοβαμμένοι τοίχοι του υπογείου. Ο Νίκος Φαρμάκης, μέλος της ομάδας «Χ» και μετέπειτα βουλευτής της Ε.Ρ.Ε. μίλησε στον κ. Χαραλαμπίδη: «Πάω εκεί και βλέπω το εξής θέαμα: υπήρχανε κάτω σταυροπόδι καμιά εικοσαριά Έλληνες. Η ομάς Παπαγεωργίου ήταν με τ’ αυτόματα και τους φύλαγε και ξαφνικά έρχονται δύο φορτηγά με Γερμανούς. Και βλέπω τον ταγματάρχη τον Γερμανό ο οποίος κατεβαίνει κάτω: “Κομαντάντ Παπατζόρτζ”, του λέει. Και ο Παπαγεωργίου του λέει δια μέσω ενός διερμηνέως ότι να πείτε στον κύριο ταγματάρχη ότι αυτή είναι ελληνική υπόθεσις και τον παρακαλώ να αποσύρει τα τμήματά του. Αυτά θα τα κανονίσω εγώ. Μεταφράζεται. Μπαίνει ο ταγματάρχης μέσα, τα δύο φορτηγά γυρίζουν και φεύγουν. Αυτό το είδα εγώ. Δεν ξέρω τι έγινε μετά. […] Αλλά είδα αυτό το “Κομαντάντ Παπατζόρτζ”, ο ταγματάρχης στον ευέλπι!».
Τελευταία στάση επί της οδού Ευτυχίδου πληροφορούμαστε για τηνε εκτέλεση του Νίκου Παπαγεωργίου από την ΟΠΛΑ και τα αντίποινα που ακολούθησαν Μέσα στο Άλσος Παγκρατίου ακολουθεί συζήτηση και βλέπουμε φωτογραφίες μερικών από των πρωταγωνιστών της ΕΠΟΝίτικης και ΕΑΜικής αντίστασης.
Ρωτώ τον κ. Χαραλαμπίδη γιατί δεν μαθαίνουμε για όλα αυτά στα σχολεία μας: «Το ότι στην εκπαίδευση στην ουσία απουσιάζει η σύγχρονη ιστορία είναι μια πολιτική επιλογή. Δεν αφορά μόνο τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση αλλά και σε πανεπιστημιακό επίπεδο υπερτερούν μακράν οι σπουδές για την αρχαιότητα και το Βυζάντιο. Αυτή η άνιση κατανομή έχει να κάνει με την αδυναμία διαπραγμάτευσης του πρόσφατου παρελθόντος, όχι στο επιστημονικό πεδίο αλλά στο πολιτικό».
*Στο κείμενο έχουν ενταχθεί αποσπάσματα και μαρτυρίες από το βιβλίο του Μενέλαου Χαραλαμπίδη «Η εμπειρία της Κατοχής και της Αντίστασης στην Αθήνα», εκδόσεις Αλεξάνδρεια.
**Όσοι ενδιαφέρονται να συμμετέχουν στους Ιστορικούς Περιπάτους μπορούν να γραφτούν στο mailing list του Athens History Walks εδώ: https://www.athenshistorywalks.com/
