Ήταν χειμώνας του 1779, όταν ο γνωστός εξερευνητής, James Cook, έφτασε στη Χαβάη για δεύτερη φορά. Έναν χρόνο πριν, είχε μπαρκάρει στο νησί έπειτα από ένα πρόβλημα που είχε παρουσιάσει το καράβι του. Αυτήν την φορά όμως, τα πράγματα ήταν διαφορετικά. Προς μεγάλη του έκπληξη, οι ιθαγενείς του νησιού τον υποδέχτηκαν σαν θεό. Μη μπορώντας να εξηγήσει τη συμπεριφορά τους, ο εξερευνητής πήγε με τα νερά τους και αποδέχτηκε τον θεϊκό ρόλο. Κάποιες μέρες αργότερα, μετά από μια σειρά περίτεχνων τελετών και εκδηλώσεων, είχε έρθει η ώρα για τον Cook και το πλήρωμα του να συνεχίσουν το ταξίδι τους προς την Αλάσκα. Οι Χαβανέζοι ιθαγενείς έδειχναν αρκετά χαρούμενοι με την απόφαση του καπετάνιου να φύγει.

Μόλις 4 μέρες αργότερα όμως, το πλοίο του Cook παρουσίασε και πάλι πρόβλημα κι έπρεπε να επιστρέψουν στο νησί για να το επισκευάσουν. Αυτή τη φορά, όμως, το κλίμα είχε αλλάξει. Οι ντόπιοι δε φαίνονταν καθόλου πρόθυμοι να τους υποδεχτούν. Ξέσπασε μάχη μεταξύ του πληρώματος και των ντόπιων,οι οποίοι μαχαίρωσαν μέχρι θανάτου τον Cook. Ήταν 14 Φεβρουαρίου 1779. Κάθε χρόνο του Αγίου Βαλεντίνου, οι Χαβανέζοι γιορτάζουν το Hauʻoli Lā Hoʻomake iā Kapena Kuke, τη Χαρούμενη Ημέρα Θανάτου του καπετάνιου Cook. 

Τι είχε συμβεί, λοιπόν, που έκανε τους ντόπιους να αντιμετωπίσουν τον Cook αρχικά ως θεό κι αργότερα ως εχθρό;

Ο θάνατος του James Cook – Μια σειρά από περίεργες συμπτώσεις

Η μέχρι πρόσφατα επικρατέστερη θεωρία της δολοφονίας του James Cook στα χέρια των ιθαγενών είναι η ακόλουθη. Η άφιξη του Cook συνέπεσε με το Makahiki, μια γιορτή συγκομιδής της χαβανέζικης λατρείας προς τιμήν του πολυνησιακού θεού Lono. Ο Lono ήταν ο θεός της ειρήνης και την ομόνοιας και κατά τη γιορτή του, απαγορευόταν ο πόλεμος. Συμπτωματικά, η μορφή του πλοίου του Κουκ έμοιαζαν με τις μυθικές περιγραφές των καραβιών του Lono. Επιπλέον, ο Cook έτυχε να ακολουθήσει δεξιόστροφη διαδρομή γύρω από το νησί της Χαβάης πριν φτάσει στη στεριά. Αυτή η διαδρομή έμοιαζε με τις πομπές που γίνονταν γύρω από το νησί κατά τη διάρκεια της γιορτής του Lono, με τη φορά των δεικτών του ρολογιού. Ο Cook, χωρίς να το ξέρει, ακολουθούσε το σενάριο του μύθου κατά γράμμα, αράζοντας συμπτωματικά στον κόλπο που λέγεται ότι ήταν το σπίτι του θεού. Όπως υποστήριξε εκτενώς ο ανθρωπολόγος, Marshall Sahlins, αυτές οι συμπτώσεις εξηγούν την αρχική θεοποίηση του Κουκ από κάποιους Χαβανέζους που αντιμετώπισαν τον καπετάνιο ως την ενσάρκωση του Lono. Οι ιερείς και ο βασιλιάς του νησιού του πρόσφεραν δώρα και τον φιλοξένησαν με μεγάλες τιμές. Η άφιξή τους στο νησι ήταν θεοφάνεια για τους ντόπιους. 

Όταν όμως έφυγαν από το νησί, η περίοδος της γιορτής του Lono είχε τελειώσει και είχαν επισήμως περάσει στην εποχή του πολέμου. Οι δοξασίες προς τον θεό του πολέμου, τον Kū, είχαν ξεκινήσει. Η επιστροφή του Cook στο νησί, λοιπόν, δεν έβγαζε κανένα νομοτελειακό νόημα και δε συμβάδιζε με τις θρησκευτικές τους δοξασίες. Δεν υπήρχε καμία δικαιολογία για την επιστροφή του «Lono» τόσο γρήγορα και τόσο εκτός εποχής. Ο «θεός» έπρεπε να πεθάνει. Σύμφωνα με αυτήν την θεωρία, αυτός ήταν ο λόγος της απομυθοποίησης και της βίαιης δολοφονίας του εξερευνητή. Αυτή ήταν η ιστορία που για αιώνες διδασκόταν στα βρετανικά σχολεία και που ενέπνευσε τόσα έργα τέχνης. Όμως, τα πράγματα ίσως να μη διαδραματίστηκαν ακριβώς έτσι και οι ντόπιοι μπορεί να μην ήταν και τόσο παράλογοι.

Χαρούμενη μέρα θανάτου του καπετάνιου Cook

Για αιώνες, η ιστορία του θανάτου του Cook έλαβε τη μορφή μύθου, μέσα από τον οποίο τονίζονταν ιμπεριαλιστικά και δυτικοκεντρικά ιδανικά. Εξάλλου, η ιστορία είχε όλα τα απαραίτητα υλικά. Τον δυτικό «Μεσσία», που λατρεύεται από τους ντόπιους, τους «άλογους, αιμοσταγείς ιθαγενείς» που σκοτώνουν και κανιβαλίζουν πτώματα. Από την δεκαετία του ’90, η παραπάνω θεωρία έχει καταρριφθεί από τους περισσότερους ανθρωπολόγους. Τι συνέβη πραγματικά, λοιπόν; Για να καταλάβουμε τη συμπεριφορά των ιθαγενών πρέπει να πάρουμε τα πράγματα από την αρχή.

Έναν χρόνο πριν τον θάνατό του, ο καπετάνιος Cook είχε «ανακαλύψει» το νησί της Χαβάης, στο δρόμο του για την Αλάσκα. Τα μεγάλα ευρωπαϊκά καράβια της εποχής δεν είχαν φτιαχτεί για να αντέχουν το κλίμα του Ειρηνικού Ωκεανού. Όταν το καράβι τους παρουσίασε πρόβλημα, οι άντρες του Cook μπάρκαραν στη Χαβάη. O καπετάνιος γνώριζε ότι οι άντρες του ήταν γεμάτοι ασθένειες: γονόρροια, σύφιλη, ενώ πολλοί κυριολεκτικά αργοπέθαιναν από φυματίωση. Παρόλαυτα, τους έστειλε στη στεριά προκειμένου να εφοδιαστούν με νερό. Κατά τη διαμονή τους στο νησί, οι άντρες του πληρώματος ήρθαν σε ερωτική επαφή με γυναίκες του νησιού. Έτσι, ΣΜΝ και φυματίωση εισήχθησαν στον λαό της Χαβάης και εξελίχθηκαν σε επιδημία, με καταστροφικές συνέπειες στον πληθυσμό τους. Αυτό είχε συμβεί, φυσικά, σε όλους τους τόπους που είχε περάσει ο Cook: Νέα Ζηλανδία, Αυστραλία, Ινδονησία, Ταϊτή και αλλού. Κι αυτοί ήταν μόνο οι έμμεσοι θάνατοι που προκάλεσε. Ο Cook ήταν ένας από τους βασικούς παράγοντες στη γενοκτονία των ιθαγενών. Άλλωστε, οι δολοφονίες ιθαγενών δεν ήταν ατυχείς στιγμές διάσπαρτες στην ιστορία, αλλά το mondus operandi των δυτικών εξερευνητών – ήταν επίσημο και κατοχυρωμένο καθήκον του επαγγέλματος.

Όπως γνωρίζουμε, έναν χρόνο μετά ο Cook φτάνει στο νησί και τον υποδέχονται ως θεό, εξαιτίας μιας σειράς συμπτώσεων. Κατά τη διαμονή του, ο καπετάνιος εκμεταλλεύτηκε στο έπακρο τη φιλοξενία, σε σημείο να γίνει εξαιρετικά ενοχλητικός και προσβλητικός απέναντι στους ντόπιους. Κάποια στιγμή ζήτησε από τους αρχηγούς του νησιού να του χαρίσουν τα ξύλα από τα οποία είχε χτιστεί το ιερό τους νεκροταφείο. Επρόκειτο για χώρο λατρείας και ταφής των υψηλόβαθμων αντρών του νησιού, γι’ αυτό και αρνήθηκαν να του τα δώσουν. Ωστόσο, ο Cook αποφάσισε να τα πάρει με το ζόρι. Σε ένα άλλο επεισόδιο, ο Κλερκ (ο δεύτερος καπετάνιος του πληρώματος) είχε κατηγορήσει έναν από τους αρχηγούς του νησιού ότι είχε κλέψει ένα από τα πλοία τους. Όταν αργότερα το πλοίο βρέθηκε, ο αρχηγός ήταν εξοργισμένος με την κατηγορία.

Επιπλέον, η γιορτή του Lono τελειώνει τον Ιανουάριο. Είχε μπει Φεβρουάριος και οι ντόπιοι αναρωτιούνταν γιατί ο Cook δεν είχε φύγει ακόμα. Το αίσθημα καχυποψίας ενισχύθηκε όταν είδαν τον «θεό» τους να επιστρέφει και μάλιστα να τους ζητά να τον βοηθήσουν να φτιάξει το κατάρτι του πλοίου του, που είχε σπάσει από σφοδρή καταιγίδα. Ένας θεός θα μπορούσε να ελέγξει τις θάλασσες και τους ανέμους. Κι όχι μόνο αυτό. Ο άντρας δε μιλούσε τη γλώσσα τους και δεν έκανε μπάνιο κάθε μέρα, κάτι που ήταν βασική χαβανέζικη συνήθεια. Άρχισαν, λοιπόν, να πιστεύουν ότι ήταν απατεώνας.

Μερικοί ντόπιοι έκλεψαν μια βάρκα του πληρώματος, θέλοντας να δουν αν ο ξένος άντρας είχε όντως θεϊκές ικανότητες. Εξαγριωμένος ο Cook, απήγαγε τον βασιλιά του νησιού, ζητώντας ως αντάλλαγμα τη βάρκα του. Προσπαθώντας να τον σταματήσει, ένας ντόπιος του πέταξε μια πέτρα. Ο Cook βόγγηξε από πόνο και οι ντόπιοι επιβεβαιώθηκαν ότι δε θα μπορούσε να είναι ο Lono, αφού οι θεοί δε νιώθουν πόνο. Αμέσως χύμηξαν κατά πάνω του και τον μαχαίρωσαν, μέχρι που έπεσε νεκρός. Οι άντρες του πληρώματος είχαν προλάβει να διαφύγουν στα καράβια τους, παρατώντας τον καπετάνιο μόνο του στη μάχη.

Μπορεί να γνώριζαν ότι δεν ήταν ο θεός Lono, καταλάβαιναν όμως -από το μέγεθος των δύο καραβιών του- ότι ήταν κάποιου είδους αρχηγός. Σύμφωνα με την παράδοση, το τελετουργικό για έναν αρχηγό ή γενικά ένα υψηλόβαθμο άτομο, απαιτούσε να διαμελιστεί το πτώμα του, να ψηθεί η σάρκα του και τα οστά του να χωριστούν και να κρατηθούν σε σεντούκι (σαν τα λείψανα των αγίων στην Ευρώπη). Όταν επέστρεψαν μέρος του σώματός του στο πλήρωμά του, οι άντρες τρομοκρατημένοι ρώτησαν «Θεέ μου, τι του κάνατε; Τον φάγατε;». Σύμφωνα με τον μύθο, οι ιθαγενείς απάντησαν, «Γιατί να το κάνουμε αυτό; Αυτό κάνετε εσείς; Τρώτε τους νεκρούς σας;». Έτσι ξεκίνησε η φήμη ότι οι χαβανέζοι ιθαγενείς ήταν κανίβαλοι και είχαν φάει το σώμα του James Cook.

Με πληροφορίες του ανθρωπολόγου από τη Σρι Λάνκα, Gananath Obeyesekere και το βιβλίο του «The Apotheosis of Captain Cook: European Mythmaking in the Pacific»