Η Καταγωγή των Ειδών του Δαρβίνου έχει προκαλέσει μεγάλες διαμάχες. Η μεγαλύτερη από αυτές ήταν φυσικά της επιστήμης με τη θρησκεία. Ωστόσο και μέσα στους επιστημονικούς κόλπους θα υπήρχαν διαφωνίες. Ένα από τα πιο φλέγοντα θέματα ήταν αν η φύση ευνοούσε συνεργασίες ή ανταγωνιστικές συμπεριφορές, μια μάχη που μαίνεται ακόμα και σήμερα. Για σχεδόν 100 χρόνια, το μόνο άτομο που θα υπερασπιζόταν με τόσο πάθος τη μελέτη της εξέλιξης της συνεργασίας ήταν ο Πιοτρ Κροπότκιν.

Ο Πιότρ Κροπότκιν ταξίδεψε στον κόσμο μιλώντας για την εξέλιξη της συνεργασίας τόσο στα ζώα όσο και στους ανθρώπους και την οποία ονόμασε «αμοιβαία βοήθεια». Φυλακίστηκε και εκδιώχθηκε από πολλές -αξιοσέβαστες χώρες της εποχής. Ο Lee Alan Dugatkin, συγγραφέας του «The Prince of Evolution: Peter Kropotkin’s Adventures in Science and Politics», εξηγεί ότι ο Κροπότκιν δεν ήταν μόνο πρόσωπο της επιστήμης και της συνεργασίας, ήταν και το πρόσωπο του αναρχικού κινήματος. Για τον στοχαστή Πιοτρ, η συνεργασία ήταν η κυρίαρχη εξελικτική κινητήρια δύναμη κάθε κοινωνικής ζωής, από τα μικρόβια ως τον άνθρωπο.

Oι κολεκτιβιστές πέφτουν σε ένα διπλό σφάλμα στα σχέδιά τους για την αναδόμηση της κοινωνίας. Ενώ κάνουν λόγο για την κατάργηση του καπιταλιστικού συστήματος σκοπεύουν απ’ την άλλη να διατηρήσουν δύο θεσμούς που αποτελούν καθαυτή τη βάση του συστήματος αυτού και οι οποίοι είναι η Κυβέρνηση των Αντιπροσώπων και το Μισθολογικό Σύστημα.

Ο Κροπότκιν ήταν Ρώσος πρίγκιπας. Ο δάσκαλός του, Poulain του δίδαξε τη γαλλική επανάσταση και έβαλε λαθραία τις αναρχικές ιδέες στο βασιλικής καταγωγής νοικοκυριό Κροπότκιν. Το 1854 όταν ήταν μόλις 12, ο Κροπότκιν θα αποποιηθεί τον τίτλο του, ωστόσο θα παραμείνει ένα παιδί με πολλά προνόμια. Μια συνάντηση άλλωστε που είχε με τον τσάρο Νικόλαο Ι σε ένα βασιλικό χορό, θα τον βοηθήσει χρόνια αργότερα να καταλήξει στην επίλεκτη στρατιωτική σχολή, το Σώμα των πριγκίπων.

Ο πατέρας του Κροπότκιν ήταν ιδιαίτερα αισιόδοξος για τις προοπτικές του γιου του σε αυτή την ελίτ που θα προετοίμαζε τους νέους ηγέτες της Ρωσίας. Ο Πιοτρ όμως, δεν συμμεριζόταν τη χαρά του. «Η μία μέρα μετά την άλλη περνάνε», είχε γράψει στον αγαπημένο του αδελφό Σάσα, «αυτές είναι οι καλύτερες μέρες της ζωής και δεν μπορούμε να τις χαρούμε, απλά φυτοζωούμε, δεν ζούμε». Παρά το ατίθασο πνεύμα του, έγινε γρήγορα επικεφαλής στο Σώμα και ήρθε πολύ κοντά στον Τσάρο Αλέξανδρο ΙΙ (ο οποίος είχε διαδεχθεί τον Νικόλαο τον Ι).

Όταν δεν κάλυπτε τις ανάγκες του τσάρου και δεν λάμβανε αποφάσεις για το Σώμα των πριγκίπων, ο Πιοτρ περνούσε το χρόνο του κάνοντας αυτό που αγαπούσε περισσότερο: να θαυμάζει και να εκτιμά την ομορφιά της φύσης, να διαβάζει σχετικά με την έκρηξη του αναρχικού κινήματος στη Ρωσία και να μελετά ριζοσπαστικές νέες ιδέες σχετικά με την εξέλιξη από έναν Άγγλο με το όνομα Charles Darwin.

Το 1854, στην ηλικία των 12, ο Κροπότκιν θα αποποιηθεί τον τίτλο του, ωστόσο θα παραμείνει ένα παιδί με πολλά προνόμια.

Ένα από τα προνόμια του να είναι ο κορυφαίος φοιτητής στο Σώμα των πριγκίπων, ήταν ότι όταν ολοκλήρωσε τις σπουδές του το 1862, είχε την επιλογή να εργαστεί σε οποιαδήποτε κυβέρνηση επιθυμούσε. Προς έκπληξη των φίλων του και αμηχανία του πατέρα του, ζήτησε να βρεθεί στην κυβέρνηση μιας περιοχής της Σιβηρίας που είχε προσαρτηθεί τότε, δίπλα στον ποταμό Αμούρ.

Η περίεργη επιλογή τράβηξε την προσοχή του τσάρου Αλέξανδρου Β’, ο οποίος τον ρώτησε: «Θέλετε να πάτε στη Σιβηρία; Δεν φοβάστε να βρεθείτε τόσο μακριά;». «Όχι», απάντησε ο Πιοτρ, «θέλω να εργαστώ». «Τότε λοιπόν να πάτε» απάντησε ο τσάρος. «Είστε χρήσιμος παντού». Και έτσι, στις 27 του Ιουλίου του 1862, ο Κροπότκιν πήγε στη Σιβηρία.

Οι περιπέτειες του Πιοτρ Κροπότκιν τα πέντε χρόνια που παρέμεινε στη Σιβηρία, θα μπορούσαν να είναι σενάρια ταινιών. Είχε διασχίσει σχεδόν 50.000 μίλια με έλκηθρο στην παγωμένη περιοχή, φορώντας γούνες και σκεπασμένος με κουβέρτες στους -40 και -60 βαθμούς. Η δουλειά του ήταν να επιθεωρεί τις φυλακές της Σιβηρίας, οι οποίες δεν φιλοξενούσαν μόνο εγκληματίες, αλλά και αντικαθεστωτικούς που είχαν εξεγερθεί. Το έκανε ευσυνείδητα, αλλά με μεγάλη αηδία. Τα σύνορα της Σιβηρίας έγραψε, θα πρέπει να έχουν μια πινακίδα όπως αυτή από Κόλαση του Δάντη: «Όσοι έρχεστε εδώ, εγκαταλείψτε κάθε ελπίδα».

Το υπόλοιπο της ζωής του το αφιέρωσε στο να μάθει περισσότερα για την φιλοσοφία της αναρχίας (συχνά, από τους αναρχικούς ηγέτες που είχαν εξοριστεί στη Σιβηρία) και το σημαντικότερο, μελετώντας την φυσική ιστορία των ζώων και των ανθρώπων εκεί.

Οι περιπέτειες του Κροπότκιν τα πέντε χρόνια που παρέμεινε στη Σιβηρία θα μπορούσαν να είναι σενάρια ταινιών.

Ο Κροπότκιν περίμενε με αγωνία να δει ένα σκυλί να κατασπαράζει άλλο σκυλί, σύμφωνα με τη δαρβινική θεωρία του ανταγωνισμού. Τελικά δεν τα κατάφερε «Εγώ πάντως δεν κατάφερα να δω ανταγωνισμό μεταξύ ζώων που ανήκουν στο ίδιο είδος. Και έψαξα αρκετά», έγραψε ο Κροπότκιν. Αντ’ αυτού είδε αλληλοβοήθεια παντού, «είδα αμοιβαία βοήθεια και αμοιβαία υποστήριξη, σε βαθμό που με έκανε να υποψιάζομαι ότι είναι το χαρακτηριστικό που έχει τη μεγαλύτερη σημασία για τη διατήρηση της ζωής. Τη διατήρηση του κάθε είδους και την περαιτέρω εξέλιξή του» και δεν ήταν μόνο σε ζώα.

Οι αγρότες στα χωριά που επισκέφτηκε βοηθούσαν συνεχώς ο ένας τον άλλον στον αγώνα τους ενάντια στο αφιλόξενο περιβάλλον της Σιβηρίας. Ο ίδιος συσχέτισε μάλιστα τον βαθμό της αλληλοβοήθειας που είδε σε ένα χωριό αγροτών και την απόσταση του εν λόγω χωριού από το κέντρο λήψης αποφάσεων της κυβέρνησης (όσο μεγαλύτερη η απόσταση, τόσο μεγαλύτερη η αλληλοβοήθεια). Ήταν ακριβώς αυτό που πρότειναν οι αναρχικοί. «Έχασα στη Σιβηρία» έγραψε, «ήμουν έτοιμος να γίνω αναρχικός».

Έδωσε διαλέξεις σε τόπους που δεν είχε απαγορευτεί η είσοδός του και έκανε δύο μεγάλες περιοδείες στις Ηνωμένες Πολιτείες. Στην Αμερική θα είχε επιστρέψει και για τρίτη, αλλά όταν ο Πρόεδρος McKinley δολοφονήθηκε, οι αναρχικοί ήταν ανεπιθύμητοι. Μάλιστα υπήρξαν φήμες ότι ο Κροπότκιν συνδέονταν κατά κάποιο τρόπο με τη δολοφονία.

Ήταν έτοιμος να αμφισβητήσει τη θεωρία ότι η φυσική εξέλιξη οδηγούσε μόνο στον ανταγωνισμό. Παρέμενε δαρβινιστής, αλλά σκεφτόταν έντονα ότι ακόμη και σε τέτοια κλίματα, όπως της Σιβηρίας, η εξέλιξη θα μπορούσε να οδηγήσει στην αλληλοβοήθεια και όχι μόνο στον ανταγωνισμό. Οι εκκολαπτόμενες ιδέες του για την αναρχία και η βιολογική εξέλιξη είχαν αρχίσει να συγχωνεύονται σε μία μεγάλη ιδέα.

Μετά από πέντε χρόνια στη Σιβηρία, ο Κροπότκιν μετακινήθηκε για να σπουδάσει στο Πανεπιστήμιο της Αγίας Πετρούπολης, όπου υποτίθεται ότι θα ασχολούνταν με τα μαθηματικά, στην πραγματικότητα όμως ο ίδιος μελετούσε πώς θα γινόταν ένας σπουδαίος αναρχικός. Ήταν αρκετά καλός σε αυτό, τόσο που όταν ο τσάρος αντιλήφθηκε τι συμβαίνει, διέταξε να τον συλλάβουν και να τον ρίξουν στη φυλακή της Αγίας Πετρούπολης. Αφού υπέφερε αρκετές κακουχίες, τελικά ο Πιοτρ δραπέτευσε. Μήνες προετοιμασίας, κατάσκοποι μέσα κι έξω από τη φυλακή και ένα καλά μελετημένο σχέδιο τον έφεραν έξω από τα κάγκελα.

Λίγο μετά, ο Κροπότκιν διέφυγε στην Αγγλία. Προκάλεσε τους οπαδούς του Δαρβίνου, κυρίως τον Τόμας Χάξλεϊ, θέλοντας να καταρρίψει τους ισχυρισμούς τους ότι η φυσική επιλογή οδηγούσε σχεδόν πάντα στον ανταγωνισμό. Ναι, ο Κροπότκιν παραδέχθηκε ότι μερικές φορές αυτό συμβαίνει, ιδίως σε τροπικές περιοχές, αλλά η αλληλοβοήθεια ήταν πιο κοινό και συνηθισμένο γεγονός.

Ο Πιοτρ Κροπότκιν δημοσίευσε μια σειρά βιβλίων και συγγραμμάτων «The Conquest of Bread» (Η κατάκτηση του ψωμιού), «Mutual Aid» (Αλληλοβοήθεια), «Memoirs of a Revolutionist» (Αναμνήσεις ενός επαναστάτη), «Fields, Factories and Workshops» (Αγροί, εργοστάσια, εργαστήρια) και άλλα. Έδωσε διαλέξεις σε όλη την Ευρώπη, σε τόπους που δεν είχε απαγορευτεί η είσοδός του ή σε άλλες από τις οποίες δεν είχε εκδιωχθεί και έκανε δύο μεγάλες περιοδείες στις Ηνωμένες Πολιτείες. Στην Αμερική θα είχε επιστρέψει και για τρίτη, αλλά όταν ο Πρόεδρος McKinley δολοφονήθηκε, οι αναρχικοί ήταν ανεπιθύμητοι. Μάλιστα υπήρξαν φήμες ότι ο Κροπότκιν συνδέονταν κατά κάποιο τρόπο με τη δολοφονία.

Στη θεωρία του αναρχο-κομουνισμού, σύμφωνα με την οποία η ατομική ιδιοκτησία και τα άνισα εισοδήματα θα υποκατασταθούν από την ελεύθερη διάθεση των αγαθών και υπηρεσιών, ο Πιοτρ Κροπότκιν έκανε ένα τεράστιο άλμα για την εξέλιξη της αναρχικής οικονομικής σκέψης. Υποκατέστησε την αρχή της αμοιβής της εργασίας με την αρχή της κάλυψης των αναγκών. Κάθε άτομο θα έκρινε τις δικές του ανάγκες και θα λάμβανε από τις κοινές αποθήκες οτιδήποτε έκρινε ότι του ήταν αναγκαίο.

Ο Κροπότκιν οραματιζόταν μία κοινωνία, στην οποία οι άνθρωποι θα εκτελούσαν τόσο χειρωνακτική, όσο και διανοητική εργασία. Τα μέλη κάθε συνεργατικής κοινότητας θα εργάζονταν από το 20ό μέχρι το 40ό έτος. Τέσσερις ή πέντε ώρες ημερησίως θα αρκούσαν για μια άνετη ζωή και η κατανομή της εργασίας θα παρείχε την ευκαιρία για ποικιλία ευχάριστων απασχολήσεων.

Έδωσε διαλέξεις σε όλη την Ευρώπη, σε τόπους που δεν είχε απαγορευτεί η είσοδός του ή σε άλλες από τις οποίες δεν είχε εκδιωχθεί και έκανε δύο μεγάλες περιοδείες στις Ηνωμένες Πολιτείες.

«Oι κολεκτιβιστές πέφτουν σε ένα διπλό σφάλμα στα σχέδιά τους για την αναδόμηση της κοινωνίας. Ενώ κάνουν λόγο για την κατάργηση του καπιταλιστικού συστήματος σκοπεύουν απ’ την άλλη να διατηρήσουν δύο θεσμούς που αποτελούν καθαυτή τη βάση του συστήματος αυτού και οι οποίοι είναι η Κυβέρνηση των Αντιπροσώπων και το Μισθολογικό Σύστημα».

Ο Πιοτρ Αλεξέγεβιτς Κροπότκιν πέθανε από πνευμονία στις 8 Φεβρουαρίου 1921, στην πόλη Ντιμιτρόφ της Ρωσίας. Η κηδεία του έγινε στη Μόσχα με άδεια του Λένιν και την παρακολούθησαν χιλιάδες κόσμου. Ήταν και η τελευταία φορά επί Σοβιετικής Ένωσης που παρέλασε η μαύρη σημαία του αναρχισμού στη ρωσική πρωτεύουσα.

O Κροπότκιν έγινε διάσημος περισσότερο με τα συγγράμματά του, παρά με τη δράση του, αν και στην αρχή διάνυσε ως επαναστάτης μια περιπετειώδη διαδρομή, την οποία περιγράφει στην αυτοβιογραφία του Αναμνήσεις ενός επαναστάτη (1899). Η ζωή του αποτέλεσε υπόδειγμα υψηλών ηθικών στόχων και του συνδυασμού διανόησης και δράσης, που δίδασκε σε όλα τα επίπεδα. Δεν επέδειξε εγωπάθεια, διπροσωπία, πάθος για την εξουσία, εκδηλώσεις που έβλαψαν την εικόνα τόσων άλλων επαναστατών. Για τους λόγους αυτούς θαυμάστηκε, όχι μόνο από τους συντρόφους του, αλλά και από πολλούς, που ο χαρακτηρισμός «αναρχικός» δεν σήμαινε τίποτε άλλο από τον φονιά με το στιλέτο ή τη βόμβα. Ο Όσκαρ Ουάιλντ τον θεωρούσε ως ένα από τους δυο αληθινά ευτυχισμένους ανθρώπους που είχε γνωρίσει.