«Τρία, δύο, ένα…Καλή Χρονιά!» Η αντίστροφη μέτρηση για να καλωσορίσουμε το νέο έτος είναι αναπόσπαστο κομμάτι της Πρωτοχρονιάς σε διάφορα μέρη του κόσμου. Ωστόσο, το έθιμο αυτό είναι πολύ πιο καινούργιο από ό,τι πιθανώς πιστεύουμε. Για παράδειγμα, το 1970 σχεδόν καμία οικογένεια δεν μετρούσε αντίστροφα για το νέο έτος πάνω από το πρωτοχρονιάτικο τραπέζι τους. Πώς λοιπόν μετατράπηκε τόσο γρήγορα σε μια all-time-classic παράδοση και ποια είναι η ιστορία της;

Οι αντίστροφες μετρήσεις όπως τις ξέρουμε σήμερα εξυπηρετούν πολλούς σκοπούς. Η ιστορικός, Alexis McCrossen, χωρίζει τις αντίστροφες μετρήσεις σε δύο βασικές κατηγορίες -εκείνες της Γένεσης (αρχή μιας νέας εποχής) και της Αποκάλυψης (καταστροφή). Η αντίστροφη μέτρηση για την παραμονή της Πρωτοχρονιάς μπορεί να χαρακτηριστεί ως «αντίστροφη μέτρηση της γένεσης»: Αφού τελειώσει ο χρόνος, ξεκινά από την αρχή. Η αναμονή για το νέο έτος —με τις προβλέψεις, τα resolutions και τα πάρτι— είναι συνήθως γενναιόδωρη, αισιόδοξη και ελπιδοφόρα. Υπάρχουν όμως και «αποκαλυπτικές μετρήσεις αντίστροφης μέτρησης», στις οποίες μετά το πέρας του χρόνου, ακολουθεί η καταστροφή. Και οι δύο αυτοί τύποι αντίστροφης μέτρησης διαμορφώθηκαν κατά την Ατομική Εποχή (Atomic Age).

Το τέλος του κόσμου

Αν και η καταστροφή ήταν πάντα κομμάτι της ανθρώπινης ιστορίας, η απειλή μιας πιθανής πυρηνικής εξόντωσης εισήγαγε νέους, διάχυτους υπαρξιακούς φόβους. Αξίζει να σημειωθεί ότι το 1947, το Bulletin of the Atomic Scientists παρουσίασε το «Ρολόι της Κρίσης» ή αλλιώς «Ρολόι της Αποκάλυψης» (Doomsday Clock), το οποίο μέχρι σήμερα παρέχει μια οπτική αποτίμηση του πόσο κοντά είμαστε σε μια ανθρωπογενή παγκόσμια καταστροφή. Στα χρόνια που ακολούθησαν, ήταν οι επιστήμονες αυτοί που έφεραν τον όρο «αντίστροφη μέτρηση» στο καθημερινό λεξιλόγιο . Ένα άρθρο του San Francisco Examiner του 1953 ανέφερε μια δοκιμή ατομικής βόμβας στην κοντινή έρημο της Νεβάδα: «[Ένας] καθορισμένος υπάλληλος σε ένα μεγάφωνο και σύνδεση ραδιοφώνου βραχέων κυμάτων ανακοινώνει κατά διαστήματα τον χρόνο που απομένει πριν από την έκρηξη. Στο τέλος λέει «μείον 10 δευτερόλεπτα, μείον 5 δευτερόλεπτα, μείον 4 δευτερόλεπτα» και ούτω καθεξής μέχρι τη στιγμή της έκρηξης».

Λίγα χρόνια αργότερα, ο Άλφρεντ Χίτσκοκ εξοικείωσε ακόμη περισσότερο το κοινό με την ιδέα της αντίστροφης μέτρησης πριν από μια έκρηξη μέσω της τηλε-ταινίας του 1957, Four O’Clock. Στο εν λόγω επεισόδιο, ο Paul Steppe, ένας επιτυχημένος ωρολογοποιός, αρχίζει να υποψιάζεται ότι η γυναίκα του τον απατά. Γεμάτος μίσος και ζήλια, ο Steppe αποφασίζει να τη δολοφονήσει. Εφαρμόζει επιμελώς όλες τις δεξιότητές του στην ωρολογοποιία, προκειμένου να κατασκευάσει μια ωρολογιακή βόμβας. Σκοπεύει, λοιπόν, να μπει στο σπίτι του το απόγευμα εν αγνοία της γυναίκας του, να αφήσει τη βόμβα και μετά να επιστρέψει στο μαγαζί του, χωρίς να τον υποψιαστεί κανείς.

Μετά το Four O’Clock ακολούθησαν κι άλλες τηλεοπτικές παραγωγές, οι οποίες εφάρμοσαν, σε διάφορες μορφές, τη μέθοδο της αντίστροφης μέτρησης. Οι τηλεοπτικές αντίστροφες μετρήσεις της δεκαετίας του 1950, είτε πραγματικές είτε φανταστικές, ήταν χρονικές εμπειρίες γεμάτες σασπένς, στις οποίες ο χρόνος έμοιαζε να διαστέλλεται και να συστέλλεται μέχρι που ξαφνικά έσβηνε.

Ένα μικρό βήμα για τον άνθρωπο

Μέχρι που στις 5 Μαΐου 1961, η αντίστροφη μέτρηση απέκτησε την πρώτη σημαντική θετική συσχέτιση – μακριά από τον μηδενισμό των βομβιστικών εκρήξεων . Περίπου 45 εκατομμύρια Αμερικανοί που παρακολουθούσαν το βραδινό δελτίο ειδήσεων, άκουσαν την αντίστροφη μέτρηση για την επιτυχή εκτόξευση της πρώτης επανδρωμένης διαστημικής πτήσης της Αμερικής. Την εκτόξευση ακολούθησε ο αστροναύτης Άλαν Σέπαρντ λέγοντας: «Ρότζερ, ελήφθη. Έχουμε εκτόξευση και το χρονόμετρο τρέχει». Το κοντέρ είχε μηδενίσει και μια νέα εποχή ξεκινούσε.

Όμως, για ποιον λόγο μετρούν αντίστροφα πριν την εκτόξευση ενός διαστημόπλοιου; Η αντίστροφη μέτρηση που σχετίζεται με τις εκτοξεύσεις πυραύλων έχει τις ρίζες της στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης και στην ταινία του Fritz Lang, Woman in the Moon (1929). Σε μία σκηνή της ταινίας βλέπουμε μια εκτεταμένη αντίστροφη μέτρηση για την εκτόξευση ενός πυραύλου στο φεγγάρι. Κανείς δεν είχε δει ή ακούσει κάτι τέτοιο πριν από αυτήν την ταινία. Το Woman in the Moon είχε τεράστιο αντίκτυπο στους επιστήμονες πυραύλων της Γερμανίας, οι οποίοι μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο απέκτησαν κεντρικό ρόλο στο αμερικανικό διαστημικό πρόγραμμα. Ένας από τους συμβούλους της ταινίας ήταν ο λάτρης των διαστημικών ταξιδιών Willy Ley, ο οποίος αργότερα μετανάστευσε στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου εργάστηκε για τη NASA, ενορχηστρώνοντας τις εκτοξεύσεις των πυραύλων της.

Με κάθε τηλεοπτική εκτόξευση πυραύλου κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1960, η αντίστροφη μέτρηση συσσώρευε όλο και περισσότερους θετικούς συσχετισμούς με το κοινό, με τελική κορύφωση την ιστορική αντίστροφη μέτρηση και την απογείωση του Apollo 11, του διαστημόπλοιου που μετέφερε ένα πλήρωμα τριών ανδρών στο φεγγάρι. Τα στοιχεία της αντίστροφης μέτρησης, όπως τη γνωρίζουμε σήμερα, χαράχτηκαν στην ιστορία στις 16 Ιουλίου 1969, όταν τουλάχιστον 500 εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο συντονίστηκαν για να ακούσουν μια δυνατή και καθαρή αντίστροφη μέτρηση, να τους προετοιμάζει για εκείνο το «μεγάλο άλμα για την ανθρωπότητα».

Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970, η αντίστροφη μέτρηση «ξέφυγε» πέραν ​​από τις βόμβες και τις διαστημικές αποστολές και έφτασε σε τηλεοπτικά πλατό και ραδιοφωνικά στούντιο. Το δημοφιλές αυστραλιανό μουσικό σόου “Countdown”, το οποίο έκανε το ντεμπούτο του το 1974, ενέπνευσε παρόμοια σόου στις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρώπη (μέχρι και σήμερα στην Ελλάδα υπάρχει το Chart Show – Your Countdown). Μετρώντας αντίστροφα για την τελευταία μεγαλύτερη επιτυχία, οι εκπομπές αυτές κρατούσαν το κοινό σε αγωνία. Φυσικά, σε αυτήν την περίπτωση, η αντίστροφη μέτρηση δεν αναφερόταν σε κάποια μονάδα χρόνου – οι παρουσιαστές μετρούσαν αντίστροφα προς «την κορυφή» ή «το πιο δημοφιλές κομμάτι», φτάνοντας διαδοχικά όχι στο «μηδέν» αλλά στο «νούμερο ένα».

Άλλα είδη προγραμμάτων αντίστροφης μέτρησης ενίσχυαν το παιχνίδι με τον χρόνο. Στη μακροχρόνια βρετανική εκπομπή παιχνιδιών «Countdown», για παράδειγμα, οι διαγωνιζόμενοι προσπαθούν να ολοκληρώσουν μαθηματικά προβλήματα και σπαζοκεφαλιές σε ένα καθορισμένο χρονικό διάστημα. Ένα πολύ μεγάλο αναλογικό ρολόι, που θυμίζει το «Ρολόι της Κρίσης», κρέμεται πάνω από το σετ της εκπομπής. Οι νικητές του σόου αποδεικνύουν ότι ο αγώνας ενάντια στον χρόνο μπορεί να κερδηθεί—δηλαδή ότι η καταστροφή μπορεί να αποφευχθεί.

3,2,1…Καλή Χρονιά!

Τέτοιες αντίστροφες μετρήσεις άνοιξαν το δρόμο για την απόλυτη εορταστική αντίστροφη μέτρηση: αυτήν του νέου έτους. Αμερικανοί κι Ευρωπαίοι γιόρταζαν δημόσια την παραμονή της Πρωτοχρονιάς για αιώνες με διάφορους τρόπους, μεταξύ άλλων με καμπανοκρουσίες στα προαύλια των εκκλησιών τα μεσάνυχτα.Ο πρώτος εορτασμός της περίφημης «πτώσης» της μπάλας στην One Times Square, μαζί με μια επίδειξη πυροτεχνημάτων, πραγματοποιήθηκε το 1904 και δημιουργήθηκε από την New York Times για να εγκαινιάσει τη νέα έδρα της στην Times Square και να γιορτάσει τη μετονομασία της πλατείας «Longacre» σε «Times Square». Το 1942 και το 1943, η πτώση της μπάλας ανεστάλη λόγω του πολέμου. Τα πλήθη που συγκεντρώθηκαν στην Times Square γιόρτασαν με ένα λεπτό σιγής, το οποίο ακολούθησαν οι ήχοι κόρνας από ένα σταθμμευμένο φορτηγό στην One Times Square. Αλλά η πρώτη καταγεγραμμένη αντίστροφη μέτρηση ήταν στα τέλη της δεκαετίας του 1950. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων δευτερολέπτων του 1957, ο ραδιοτηλεοπτικός παρουσιαστής Ben Grauer διακήρυξε στο κοινό: «Το ’58 είναι καθ’ οδόν, 5-4-3-2-1. Η μπάλα αρχίζει να γλιστράει στο κοντάρι και είναι το σήμα ότι το ’58 είναι εδώ». Ωστόσο, αυτή η αντίστροφη μέτρηση δεν έδειξε να ενδιαφέρει ιδιαίτερα το κοινό: Η σωζόμενη ηχογράφηση περιλαμβάνει ένα πλήθος που διασκεδάζει αλλά σίγουρα δεν μετράει αντίστροφα.

Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1960, ο Grauer προσπάθησε να εισαγάγει την αντίστροφη μέτρηση για την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και στην τηλεόραση, αλλά και πάλι χωρίς ιδιαίτερη επιτυχία. Ενώ το πλήθος ακούγεται να ζητωκραυγάζει σε αυτές τις εκπομπές, δεν τον συνοδεύουν στην αντίστροφη μέτρηση. Συνεχίζοντας την καινοτομία του Grauer, το “New Year’s Rockin’ Eve” του Ντικ Κλαρκ, το οποίο έκανε το ντεμπούτο του εγκαίρως για να ξεκινήσει το 1973, περιλάμβανε συναρπαστικές -αν και οδυνηρά ασυγχρόνιστες- αντίστροφες μετρήσεις για την «πτώση της μπάλας» της Times Square.

Μόλις λίγα δευτερόλεπτα πριν από την άφιξη του 1979 ένα πλήθος στην Times Square μέτρησε αντίστροφα για το νέο έτος. Εκείνη τη στιγμή, ήταν ξεκάθαρο ότι η κουλτούρα της αντίστροφης μέτρησης είχε έρθει για να μείνει.

Στα τέλη της δεκαετίας του 1980, όταν εγκαταστάθηκαν ρολόγια αντίστροφης μέτρησης στην Times Square, τηλεοπτικά γραφικά άρχισαν να δείχνουν τον χρόνο που απομένει μέχρι τα μεσάνυχτα και οι τηλεπαρουσιαστές καθοδηγούσαν το ενθουσιώδες κοινό να μετρήσει αντίστροφα για την υποδοχή του νέου έτους. Στο κατώφλι του 2000 όμως, συνέβη κάτι διαφορετικό. Η ζήτηση για ρολόγια αντίστροφης μέτρησης της χιλιετίας ανέβηκε κατακόρυφα σε όλο τον κόσμο, αλλά μαζί με τα ρολόγια, πολλαπλασιάστηκαν και οι νέοι φόβοι για το τέλος του κόσμου, ή έστω την επική καταστροφή του παγκόσμιου δικτύου υπολογιστών, το γνωστό millennium bug ή Y2K problem.

«Η Γη έχει προθεσμία»

Οι δύο πρώτες δεκαετίες του 21ου αιώνα κινήθηκαν μεταξύ γένεσης και αποκαλυπτικής αντίστροφης μέτρησης. Πάρτε για παράδειγμα, τα ρολόγια αντίστροφης μέτρησης για την έναρξη των Ολυμπιακών Αγώνων. Ή, πιο πρόσφατα, το ρολόι για το κλίμα (Climate Clock), που βρέθηκε στο διαδίκτυο (και στην πλατεία Union Square της Νέας Υόρκης) προτρέποντας για δράση πριν να είναι πολύ αργά. «Η Γη έχει προθεσμία», αναφερόταν κατά διαστήματα στη φωτεινή οθόνη του ρολογιού, που το 2020 έδειχνε ότι αυτή η προθεσμία, για τη σωτηρία του πλανήτη μας, θα έληγε σε περίπου 7 χρόνια και 97 ημέρες. Τα ρολόγια αντίστροφης μέτρησης για κάθε πιθανή περίπτωση υπάρχουν σήμερα παντού: από τα εξατομικευμένα ψηφιακά ρολόγια «Countdown to Your Big Day» που μπορούν να ενσωματωθούν στα social media πριν από τα γενέθλιά σας μέχρι τα ρολόγια αντίστροφης μέτρησης του λεωφορείου και του μετρό που λένε σε όλους πότε θα φτάσει το επόμενο. Είτε προσωπικός είτε δημόσιος, ο στόχος του ρολογιού είναι να μετριάσει την ανυπομονησία, να αντικαταστήσει την αβεβαιότητα με την προσμονή και να γεμίσει τον κενό χρόνο αναμονής με μια ποσοτικοποιημένη χρονικότητα.

Σήμερα, τα ρολόγια και οι αντίστροφες μετρήσεις συνεχίζουν να αμφιταλαντεύονται μεταξύ γένεσης και αποκάλυψης. Καθώς το 2022 δίνει τη θέση του στο 2023, είναι δύσκολο να γνωρίζουμε τι προσμονεί ο καθένας μας αλλά και η κοινωνία συνολικά όταν το ρολόι χτυπήσει 12. Μετά από κάποιες διαδοχικά δύσκολες χρονιές σε παγκόσμιο επίπεδο (πανδημία, παγκόσμια ενεργειακή και οικονομική κρίση, πόλεμοι, κλιματική αλλαγή και φυσικές καταστροφές), κάποιες αντίστροφες μετρήσεις φέτος ίσως και να επηρεαστούν από μία αίσθηση δισταγμού και αμφιβολίας. Παρόλα αυτά, πολλοί από εμάς θα θελήσουμε να συμμετάσχουμε στην ελπίδα της αντίστροφης μέτρησης από το παλιό στο καινούγιο και από το γνώριμο στο άγνωστο, όπως έκανε εκείνο το πλήθος της Times Square που υποδέχτηκε το 1979 φωνάζοντας θριαμβευτικά: «Happy New Year»

Με πληροφορίες της ιστορικού, Alexis McCrossen για το Smithsonian Magazine.