«Με λυπάσαι γιατί το όνομα μιας γυναίκας εγείρει αμφιβολίες μέχρι να φανεί η δουλειά της. Αν ήμουν άντρας, δε φαντάζομαι ότι θα γινόταν το ίδιο», θα έγραφε η ζωγράφος, Artemisia Gentileschi (Αρτεμίσια Τζεντιλέσκι) στον τελευταίο της πάτρωνα, Don Antonio Ruffo, όταν αυτός προσπάθησε να “παζαρέψει” την τιμή του έργου της. Ήταν η πρώτη γυναίκα που έγινε μέλος της Ακαδημίας των Καλών Τεχνών (Accademia di Arte del Disegno) της Φλωρεντίας, επισκιάζοντας ακόμη και την καλλιτεχνική κληρονομιά του ίδιου του πατέρα της. Η Artemisia θεωρείται ευρέως μία από τις πιο καταξιωμένες ζωγράφους της εποχής του μπαρόκ.

Το έργο της Gentileschi διαμορφώθηκε από το βίωμα του τραύματος και του μισογυνισμού. Η καλλιτεχνική της ματιά ήταν πάντα εμποτισμένη από την εμπειρία της γυναικείας τραγικότητας. Ήδη από την εφηβεία της θεωρείτο από τα πιο επιτυχημένα ονόματα στον χώρο των εικαστικών του 17ου αιώνα. Απόδειξη αυτού είναι το γεγονός ότι παραμένει γνωστή μόνο από το μικρό της όνομα. Συνήθως οι ιστορικοί διαχωρίζουν την τέχνη της σε δύο βασικές χρονικές φάσεις: πριν από τον βιασμό της και μετά. Όμως, ίσως αυτό αδικεί το πνεύμα και το ταλέντο της Artemisia.

Τα πρώτα βήματα της Artemisia Gentileschi

Ο πατέρας της, Orazio, πίστευα αρχικά ότι η κόρη του θα γινόταν μοναχή. Γρήφορα όμως έδειξε την αισθητική της οξυδέρκεια, μέσα από το χάρισμά της να μελετά το φως και τις φόρμες γύρω της. Σε ηλικία μόλις 15 ετών καταπιάνεται με τις μεθόδους σύνθεσης του Caravaggio. Η οικία των Gentileschi λειτουργούσε ως στούντιο τόσο για τον πατέρα όσο και για την κόρη, που από παιδί έβλεπε δεκάδες μοντέλα και θαμώνες να παιρνούν το κατώφλι τους.

Παραμένει άγνωστο αν η Gentileschi χρησιμοποίησε πραγματικά μοντέλα στον πιο εκρηκτικό της πίνακα, “Η Σουζάνα και οι Γέροντες” (1610). Κάποιοι υποστηρίζουν ότι ήταν η ίδια το μοντέλο και χρησιμοποίησε καθρέφτη για να μπορέσει να αποτυπώσει τη μορφή της.

Ο συγκεκριμένος πίνακας συχνά αποκαλείται τραγικά “προφητικός“, ένας προάγγελος του τραγικού συμβάντος που θα βίωνε έναν χρόνο αργότερα. Πρόκειται για αναπαράσταση μιας βιβλικής ιστορίας. Δύο ηλικιωμένοι άντρες παρουσιάζονται να κατασκοπεύουν μια νεαρή παντρεμένη γυναίκα που ονομάζεται Σουζάνα (Σωσάννα). Η Σουζάνα είχε βγει στον κήπο μια μέρα για να κάνει μπάνιο όταν η οικονόμος της άφησε τους δύο γέροντες να μπουν μέσα.

Οι δύο άντρες κατασκόπευαν τη Σουζάνα και στη συνέχεια την παρενόχλησαν και την εκβίασαν για σεξ. Εκείνη αρνήθηκε σθεναρά και οι δύο άνδρες απείλησαν να καταστρέψουν τη φήμη της. Στη συνέχεια, την κατηγόρησαν ψευδώς για μοιχεία – ένα έγκλημα που τιμωρούνταν με θάνατο εκείνη την εποχή.

Κατά τον 16ο και 17ο αιώνα η ιστορία αυτή ήταν συχνό αντικείμενο για πολλούς άντρες ζωγράφους. Οι πάτρωνες ζητούσαν συγκεκριμένα αυτόν τον πίνακα επειδή περιείχε γυναικείο γυμνό. Στενάχωρο πολύ το πώς η μορφή της Σουζάνας στην πιο τραυματική της στιγμή, δεν σταμάτησε πολλούς από το να τη δουν ακριβώς με το ίδιο βρώμικα ηδονοβλεπτικό βλέμμα που την κοίταξαν οι δύο γέροντες στον κήπο της.

Ωστόσο, ο πίνακας της Artemisia Gentileschi ήταν διαφορετικός από των ανδρών ομολόγων της. Η αντίληψη της 16χρονης τότε ζωγράφου ήταν πολύ συναισθηματική, θέτοντας στο επίκεντρο τη φρίκη και την παραίτηση της Σουζάνα από τη μοίρα της, ενώ οι θύτες διακρίνονται στο βάθος. Κανένας άλλος καλλιτέχνης μέχρι τότε δεν είχε εξερευνήσει την ψυχολογική διάσταση αυτής της βιβλικής ιστορίας. Eίναι η πρώτη φορά που η σεξουαλική βία απεικονίζεται από τη σκοπιά του θύματος. Στον πίνακα αυτό δεν υπάρχει τίποτα το ερωτικό, παρά μόνο θυμός και πόνος γνώριμος σε όλες τις γυναίκες και σε όλες τις περιόδους της ανθρωπότητας.

Η γυναικεία σάρκα δεν είναι ούτε σύμβολο ηρωισμού και πραότητας ούτε λευκό πανί για να προβάλουν εκεί οι θεατές τις ερωτικές τους φαντασιώσεις. Το γυμνό σώμα είναι εδώ ένας χάρτης του τραύματος αλλά και μια απόδειξη της επιβίωσης. Αυτό είναι κάτι που ξεχωρίζει κανείς στις γυναικείες φιγούρες που αποτύπωσε η Artemisia Gentileschi: δεν είναι θύματα, είναι επιζώσες της πατριαρχικής βίας. Με αυτόν τον πίνακα, και με πολλά άλλα έργα που ακολούθησαν, η Artemisia έκανε τη γυναικεία αντίσταση στη σεξουαλική βία κεντρικό μοτίβο της τέχνης της. 

Ο βιασμός της από τον Agostino Tassi

Το 1611, η 17χρονη Artemisia βιάστηκε από τον ζωγράφο και συνεργάτη του πατέρας της, Agostino Tassi. Λέγεται μάλιστα ότι ο Tassi ήταν o δάσκαλός της. Η απόφαση να καταγγείλει δημόσια το έγκλημα του Tassi δεν ήταν δική της αλλά του πατέρα της, ο οποίος προσπάθησε αρχικά να αναγκάσει τον Tassi να την παντρευτεί. Στον ανακριτή η Artemisia θα αποκαλύψει ότι μετά τον βιασμό άρπαξε ένα μαχαίρι που βρήκε και φώναξε: «Θα ήθελα να σε σκοτώσω με αυτό το μαχαίρι γιατί με ατίμησες». Ο Tassi άνοιξε το παλτό του και την κορόιδεψε λέγοντας: «Εδώ είμαι». Τότε η Artemisia του έμπηξε το μαχαίρι αλλά με μια κίνηση ο Tassi κατάφερε να αποφύγει τη λεπίδα. «Προστατεύτηκε», είπε στον ανακριτή της. «Διαφορετικά θα τον είχα τραυματίσει και εύκολα θα τον είχα σκοτώσει».

Στη δίκη που ακολούθησε, η Gentileschi επέμενε να της κάνουν “δικαστικό βασανιστήριο” για να αποδείξει ότι έλεγε την αλήθεια. Για την περίπτωσή της επιλέχθηκε ένα βασανιστήριο με σχοινιά, τα οποία έδενα γύρω από τα δάχτυλα της και τα τεντώνονταν, προκαλώντας φρικτό πόνο. Η ζωγράφος ρίσκαρε μέχρι και να τραυματίσει ανεπανόρθωτα τα χέρια της -το κύριο μέσο της εργασίας της- προκειμένου να αποδείξει την αλήθεια των λεγομένων της. Μάλιστα την ώρα του βασανισμού της, γύρισε και φώναξε ειρωνικά στον Tassi: «Αυτό είναι το δαχτυλίδι που μου δίνεις κι αυτές είναι οι υποσχέσεις σου».

Πράγματι, ο Tassi κρίθηκε ένοχος αλλά δεν εξέτισε ποτέ την ποινή του. Βλέπετε, ο ζωγράφος είχε συνεργό τον υψηλά ιστάμενο εντεταλμένο του Πάπα, Cosimo Quorli. Πληροφορίες λένε πως είχε κι άλλα θύματα, μεταξύ των οποίων και η αδερφή του.

Μετά από αυτό το διάστημα, η Artemisia συνέχισε να ζωγραφίζει, έχοντας μετακομίσει στη Φλωρεντία ένα μήνα μετά τη δίκη. Παντρεύτηκε τον Pierantonio di Vincenzo Stiattesi, έναν άγνωστο ζωγράφο, τον οποίο δεν επέλεξε ούτε κι αγάπησε. Ο γάμος τους κράτησε περίπου μια δεκαετία.

Τα έξι χρόνια που πέρασε στη Φλωρεντία την είδαν να γίνεται μια ζωγράφος με τεράστια επιτυχία και επιρροή, με τον πατέρα της να ισχυρίζεται ότι είχε «παράξει έργα που αποδεικνύουν ένα επίπεδο κατανόησης που ίσως ακόμη και οι κύριοι δεξιοτέχνες του επαγγέλματος δεν έχουν επιτύχει».

Η Ιουδήθ αποκεφαλίζει τον Ολοφέρνη

Πιθανότατα έχετε δει ένα από τα σημαντικότερα έργα της Artemisia Gentileschi, “Η Ιουδήθ αποκεφαλίζει τον Ολοφέρνη”. Σύμφωνα με τη βιβλική αφήγηση, η Ιουδίθ, μία γενναία και όμορφη χήρα, είναι αποφασισμένη να σώσει τους συμπατριώτες της Ισραηλίτες από τους Ασσύριους κατακτητές. Μαζί με την υπηρέτριά της πηγαίνει στο στρατόπεδο του εχθρού στρατηγού Ολοφέρνη και τον αποπλανεί με σκοπό να κερδίσει την εμπιστοσύνη του. Κάποιο βράδυ που ο Ολοφέρνης την προσκαλεί στην σκηνή του, η Ιουδίθ τον μεθά και όταν εκείνος αποκοιμιέται τον αποκεφαλίζει.

Στην εκδοχή της Artemisia, η υπηρέτρια, Άμπρα, κρατά με δύναμη τον Ολοφέρνη κάτω, ενώ η Ιουδίθ του κόβει αποφασιστικά τον λαιμό. Οι πίδακες του αίματός του βάφουν τα σεντόνια και το στρώμα. Η απόδοση της ιστορίας από τη Gentileschi προσφέρει μια εικόνα γυναικείας αλληλεγγύης κι αδελφοσύνης – δύο γυναίκες συνεργάζονται για να σώσουν την πατρίδα τους από τον κατακτητή. 

Μετά τον θάνατό της, η Artemisia Gentileschi ξεχάστηκε για κάποιους αιώνες. Μέχρι που τον 20ο αιώνα ο κόσμος επανανακάλυψε και ξανασυγκινήθηκε με τη δουλειά της. Μέσα από έναν σύγχρονο φακό, η συνεισφορά της Gentileschi στην ιστορία της τέχνης είναι μοναδική. Ο βιασμός της ήταν αναπόφευκτα, και συχνά αναγωγικά, ο φακός μέσα από τον οποίο έβλεπαν τα καλλιτεχνικά της επιτεύγματα. Τα ενίοτε σκληρά ​​θέματα των έργων της έχουν ερμηνευτεί ως εκφράσεις οργισμένης κάθαρσης.

Η γοητεία της δουλειάς της είναι κατανοητή, δεδομένης της συνεχιζόμενης σεξουαλικής βίας και της απόρριψης των γυναικείων φωνών όταν μιλούν για το βίωμά τους. Ας μη ξεχνάμε όμως ότι η Artemisia Gentileschi ήταν πολλά περισσότερα από ένα θύμα βιασμού. Η δουλειά της δηλαδή δεν ήταν απλά απόρροια και έκφραση του τραύματός της, αλλά και του ταλέντου της. Ίσως είναι πιο δελεαστικό να μιλάμε για τραύμα αντί για ταλέντο. Επιτυχημένη, πρωτοπόρα και ανήσυχη, μετρ της τεχνικής chiaroscuro, με μακρά καριέρα και αναγνώριση, η Artemisia Gentileschi καθόρισε την τέχνη της εποχής της και συνεχίζει να εμπνέει μέχρι και σήμερα.