Η Anna O. (κατά κόσμο Bertha Pappenheim) δεν είναι μια τυχαία ασθενής: ήταν η πρώτη ασθενής του Ζίγκμουντ Φρόιντ και το κύριο επίκεντρο των πρώτων φροϋδικών μελετών.
Η Anna O. αποδείχθηκε οριακή για την καριέρα του βιεννέζου νευροπαθολόγου Ζίγκμουντ Φρόιντ. Η 21χρονη Anna O. υπέφερε από υστερία, μια κατάσταση κατά την οποία ο ασθενής παρουσιάζει σωματικά συμπτώματα (π.χ. παράλυση, σπασμούς, παραισθήσεις, απώλεια της ομιλίας) χωρίς προφανή φυσική αιτία. Ο γιατρός της, ο Josef Breuer ανακάλυψε, κατά την διάρκεια της διετούς παρακολούθησής της, ότι η νεαρή κοπέλα είχε ένα φόβο να… πίνει, αλλά και να τρώει (περνούσε μέρες χωρίς να έχει βάλει μπουκιά στο στόμα της).
Επίσης, υπέφερε από παράλυση, η οποία συνοδευόταν από απώλεια της αίσθησης και των δύο άκρων στη δεξιά πλευρά του σώματος της. Οι κινήσεις των ματιών της είχαν διαταραχθεί – κοινώς είχε τικ – και επίσης είχε έναν έντονο νευρικό βήχα. Πάνω από όλα αυτά έμοιαζε να βρίσκεται διαρκώς σε μια κατάσταση μόνιμης σύγχυσης και παραληρούσε συχνά. Ο Breuer συζήτησε την υπόθεση με τον φίλο του, νεαρό ψυχίατρο τότε, Φρόιντ. Ο οποίος ανέλαβε την περίπτωσή της μετά την θεραπεία της από τον προσωπικό του μέντορα.
Αυτή η σχέση εξετάζεται στο νέο βιβλίο του Gabriel Brownstein, «Το μυστικό μυαλό της Bertha Pappenheim». Εκ πρώτης όψεως, το βιβλίο – το οποίο κυκλοφόρησε πριν από μερικές εβδομάδες – είναι μια εξιστόρηση/μελέτη της «πρώτης ασθενούς της ψυχανάλυσης», της Bertha Pappenheim, η οποία έχει μείνει (λανθασμένα) στην ιστορία ως… η πιο διάσημη υστερική ασθενής του κόσμου.
Αλλά είναι επίσης ένα βιβλίο για τη γέννηση και τον θάνατο της ψυχανάλυσης, με τον συγγραφέα του πονήματος να υποστηρίζει, μερικές φορές αντιφατικά, ότι η επιθυμία του Φρόιντ να καθιερωθεί ως γιατρός τον ώθησαν να… αλλοιώσει την ιστορία της Μπέρτα (κατά το δοκούν και το συμφέρον του).
H “υστερία” της Anna O.
Η υστερία, όπως και η ψυχανάλυση, έχει ένα ιστορικό παρελθόν. Αν και ο όρος “υστερική” θεωρείται σήμερα κάτι υποτιμητικό, που δημιουργήθηκε από… μισογύνηδες γιατρούς (όπως ο Breuer και ο Freud), η πάθηση ήταν κάποτε αρκετά συνηθισμένη. Για τους αμύητους, η υστερία είναι μια ασθένεια όπου νευρωτικά συμπτώματα εμφανίζονται μέσα και πάνω στο ανθρώπινο σώμα. Αντιμετωπιζόταν – τον 19ο αιώνα – με μια σειρά από θεραπείες, από το μασάζ, τον υπνωτισμό και τη φαρμακευτική αγωγή, μέχρι την αλλαγή σκηνικού και, κατόπιν, την ψυχαναλυτική μέθοδο των Breuer και Freud.
Η Bertha Pappenheim ήταν από πολλές απόψεις μια τυπική υστερική ασθενής και μια εξαιρετική γυναίκα. Όταν πήγε να δει τον Breuer το 1880, παρουσιάστηκε με τα τυπικά υστερικά παράπονα: μερική παράλυση, διαταραχές της όρεξης και της γλώσσας, πόνος. Δεν μπορούσε να ανακαλέσει τη μητρική της γερμανική γλώσσα και μιλούσε μόνο στα αγγλικά.
Δεν ήθελε να πιει νερό. Είχε αρρωστήσει ενώ φρόντιζε τον πατέρα της και η κατάστασή της επιδεινώθηκε μετά τον θάνατό του. Της χορηγήθηκε θεραπεία τόσο στο σπίτι της όσο και σε άσυλο, συχνά με υψηλές δόσεις φαρμάκων.
Αυτό που χαρακτηρίζει την περίπτωσή της ως ξεχωριστή είναι ότι η Pappenheim ήταν ο πρώτος άνθρωπος στη γη που υποβλήθηκε σε θεραπεία με τη μέθοδο της «κάθαρσης», εν πολλοίς επειδή… η ίδια την εφηύρε: καθώς φλυαρούσε ακατάπαυστα μπροστά στον Βreuer ένιωθε καλύτερα.
Ο Φρόιντ και ο Μπρέουερ συνέγραψαν από κοινού τις πρωτοποριακές «Μελέτες για την υστερία», που δημοσιεύτηκαν το 1895. Ο Φρόιντ συνέγραψε τέσσερις περιπτώσεις εν είδη case studies, ενώ ο Μπρέουερ συνεισέφερε μόνο την περίπτωση της Παπενχάιμ, που εμφανιζόταν με άλλο όνομα, ως “Άννα Ο”. Οι δύο τους περιέγραψαν λεπτομερώς τα συμπτώματα των ασθενών τους και πώς η καθεμία βοηθήθηκε, αν όχι θεραπεύτηκε εντελώς, από αυτό το νέο σύστημα… παραληρηματικής ομιλίας.
Ο Breuer αναφέρει στους αναγνώστες του πόσο άρρωστη ήταν η Άννα, πότε και γιατί. Στη συνέχεια περιγράφει τη θεραπευτική πρακτική του να κάθεται μαζί της τη νύχτα και πώς, ενώ η Άννα Ο. βρισκόταν υπό ύπνωση, οι δυο τους «ανέπτυξαν μια νέα, θεραπευτική τεχνική» συνδέοντας κάθε σύμπτωμά της με τη στιγμή που εμφανίστηκε. Το νερό που δεν θέλει να πιει, για παράδειγμα, συνδέεται με τη στιγμή που είδε την αγγλίδα συνοδό της να αφήνει ένα σκυλάκι να πιει από το ποτήρι της. Αφού αποκαλυφθεί η σύνδεση υπό καθεστώς ύπνωσης, μας λέει ο Breuer, η Άννα Ο. πίνει ξανά νερό. Η διαδικασία επαναλαμβάνεται έως ότου δεν υπάρχουν πλέον συμπτώματα και η ψυχική κατάσταση της Άννας Ο. επανέρχεται στο φυσιολογικό.
Το πρόβλημα είναι -και ουσιαστικά όλοι οι ιστορικοί της ψυχανάλυσης συμφωνούν σε αυτό το σημείο ακριβώς: ότι παρόλο που ο Breuer και ο Freud ανέφεραν μια δήθεν «θαυματουργή» θεραπεία, η Anna O. δεν έγινε καλά. Στην πραγματικότητα, χειροτέρεψε και μπήκε σε σανατόριο. Ο Φρόιντ, φυσικά, απέδωσε αυτή την αποτυχία στον Μπράουερ.
Να σημειώσουμε δε, ότι ο Breuer δεν κατέγραψε την περίπτωση της Anna O. κατά τη στιγμή της θεραπείας. Το έκανε κατόπιν προτροπής του Φρόιντ, ώστε οι δυο τους να καταγράψουν αυτή τη νέα τεχνική ψυχοθεραπείας.
Η Άννα Ο. έγινε έτσι η πρώτη ασθενής της ψυχανάλυσης μόνο εκ των υστέρων και αυστηρά a posteriori, και παρόλο που η θεραπεία της δεν έχει σχεδόν τίποτα κοινό με την ψυχανάλυση σήμερα, εξυμνείται ως δήθεν τέτοια -καμία σχέση όμως.
Μόλις πέθανε ο Φρόιντ, άλλοι είδαν την υπόθεση της Anna O. με τον δικό τους τρόπο. Ορισμένες αποτελούν φεμινιστικές αναγνώσεις της υπόθεσης, υποστηρίζοντας ότι η Άννα Ο. ήταν άρρωστη από… την πατριαρχία.
Ο αντιφροϋδιστής Mikkel Borch-Jacobsen θεωρεί την περίπτωση της Anna O. «εντελώς κατασκευασμένη», μια νεαρή γυναίκα που την έπιασε ο όμορφος γιατρός της και της έδωσε τεράστιες ποσότητες φαρμάκων- και αν εφηύρε την ψυχανάλυση, τότε ήταν η πρώτη που εξαπατήθηκε από αυτήν.
Η κύρια κριτική του συγγραφέα στη «χρήση» της Άννα Ο. από τον Φρόιντ είναι ότι εκμεταλλέυτηκε την περίπτωσή της για τους δικούς του υλικούς σκοπούς. Κατ’ επέκταση, ο Brownstein συμφωνεί με αντιφροϋδιστές όπως ο Borch-Jacobsen ότι η θεραπεία της Anna O. ήταν μια θλιβερή αποτυχία.
Το κυριότερο «αμάρτημα» για τον Μπράουνσταϊν είναι ότι η Άννα Ο. δεν έγινε καλύτερη – ο συγγραφέας πιστεύει ότι στην πραγματικότητα η Μπέρτα έπασχε από λειτουργική νευρολογική διαταραχή, μια σύγχρονη διάγνωση που συμπίπτει με την υστερία.
Μεταφέρθηκε πίσω στο άσυλο και έμεινε εκεί για μερικά χρόνια μέχρι που το 1889, σε ηλικία 29 ετών… ξαφνικά καλυτέρευσε! Και ήταν σε θέση όχι μόνο να σηκωθεί από το κρεβάτι, να μιλήσει, αλλά μέχρι και να εργαστεί.
Από το 1890 και μετά, έγινε διάσημη και η ίδια: ως μια ισχυρή φεμινίστρια που ίδρυσε την Ένωση Εβραίων Γυναικών με κοσπούς όπως η δίκαιη εργασία. Τελικά, η Anna O. ξεπέρασε την φήμη που της αποδόθηκε, ως «Ασθενής Μηδέν» της Ψυχανάλυσης και απέκτησε την δική της υπόσταση και την δική της ιστορική παρακαταθήκη.
