«Αντιψυχιατρική» ονομάστηκε ένα πολύμορφο κίνημα, έντονα κριτικό απέναντι στις θεωρίες και τις θεραπευτικές πρακτικές της κλασσικής-θεσμικής ψυχιατρικής, που αναπτύχθηκε στις δεκαετίες του 1960 και του 1970 στην Αμερική και στην Ευρώπη -ιδιαίτερα στη Βρετανία, τη Γαλλία και την Ιταλία με πρωτεργάτη τον David Cooper. Είναι μια ιδεολογική παρέμβαση στις κατεστημένες ψυχιατρικές μεθόδους της εποχή και είναι ενεργό σε διάφορες μορφές για δύο αιώνες.
Γενικά μιλώντας το κίνημα στήριζε ότι οι σύγχρονες ψυχιατρικές μέθοδοι είναι επιβλαβείς για τους ασθενείς και ότι η κοινωνικά καθιερωμένη σχέση γιατρού-ασθενή είναι από εσφαλμένη έως και ανήθικη, καθώς κατά τους υποστηρικτές του κινήματος δίνει υπερβολική δύναμη στον γιατρό και δεν φέρεται με σεβασμό στον ασθενή.
Το κίνημα ασκούσε έντονη κριτική ως προς την χρήση ψυχοφαρμάκων (ο David Cooper επανειλημμένα τα αποκαλεί σοδομισμό του πνεύματος).
Η αντιψυχιατρική είναι ένα κίνημα κατά της ψυχιατρικής. Ενώ στο παρελθόν οι υποστηρικτές του περιορίζονταν στην κριτική κατά της ψυχιατρικής, σήμερα πολλοί ζητούν την κατάργηση της ίδιας της ψυχιατρικής. Οι κριτικές των ακαδημαϊκών της αντιψυχιατρικής βοήθησαν την ψυχιατρική να γίνει πιο εμπειρική και να ανταποκριθεί στους ασθενείς. Σήμερα, η ψυχιατρική χρησιμοποιεί φαρμακευτικές, lifestyle και ψυχολογικές θεραπείες. Ενώ η ψυχιατρική μπορεί ακόμη να βελτιωθεί, τα σύγχρονα επιχειρήματα των αντιψυχιατρικών κατά του επαγγέλματος πέφτουν στο κενό.
Κάτω από αυτή την ανορθόδοξη προσέγγιση βρισκόταν μια κριτική που αμφισβήτησε τις θεμελιώδεις αρχές της ψυχιατρικής και είχε μόνιμες συνέπειες στις πρακτικές της ψυχιατρικής περίθαλψης.
Οι απαρχές του αντιψυχιατρικού κινήματος
Σήμερα, το πείραμα του Laing θεωρείται παρακλάδι του κινήματος της «αντιψυχιατρικής» (αν και στον ίδιο τον Laing δεν άρεσε ποτέ ο όρος). Ο Laing, και άλλοι ψυχίατροι, όπως ο Thomas Szasz, ο David Cooper και ο Franco Basaglia, αμφισβήτησαν τις διαγνώσεις ορισμένων ψυχικών ασθενειών, απέφευγαν τις φαρμακευτικές και χειρουργικές θεραπείες της εποχής και απαίτησαν τη μεταρρύθμιση του συστήματος ασύλου, το οποίο συχνά κρατούσε τα άτομα σε ιδρύματα παρά τη θέλησή τους.
Το κίνημα γνώρισε έκρηξη σε δημοτικότητα κατά την δεκαετία του 1960 και υποστήριζε ότι οι περισσότερες ψυχικές ασθένειες δεν ήταν πραγματικές ασθένειες με νευροβιολογικό υπόβαθρο, αλλά μάλλον κοινωνικές κατασκευές ή «προβλήματα διαβίωσης», όπως τις περιέγραψε ο Szasz. Στις δεκαετίες του 1960 και του 1970, το κίνημα της αντικουλτούρας σε μεγάλο βαθμό υποστήριζε αυτήν τη κριτική, επειδή εν μέρει θεωρούσε την ψυχιατρική ως μια προσπάθεια άσκησης ελέγχου κι εξουσίας σε ανθρώπους που δεν συμμορφώνονταν με τα κοινωνικά πρότυπα. Άρθρα για ανθυγιεινά, χαοτικά, συνεχιζόμενου υπερπληθυσμού σε εντελώς ακατάλληλες υλικές συνθήκες και της χρόνιας έλλειψης προσωπικού, με βρώμικα στρώματα ιδρύματα που τα συνόδευαν ιστορίες κακοποίησης, κατακλύζανε τις εφημερίδες. Το μυθιστόρημα και η μετέπειτα βραβευμένη με Όσκαρ ταινία Στη Φωλιά του Κούκου έφεραν στο προσκήνιο την οδυνηρή πραγματικότητα των ιδρυματοποιημένων ατόμων. Έτσι, εν μέρει ως αποτέλεσμα του αντιψυχιατρικού κινήματος, οι κρατικές ψυχιατρικές εγκαταστάσεις και τα άσυλα έκλεισαν μαζικά από τη δεκαετία του 1960, μια πρωτοβουλία που ονομάστηκε «αποϊδρυματοποίηση».
«Η τρέλα είναι μια ανθρώπινη κατάσταση. Μέσα μας η τρέλα είναι παρούσα όπως είναι και ο λόγος. Το πρόβλημα είναι ότι η κοινωνία, για να λέγεται πολιτισμένη, θα έπρεπε ν΄ αποδέχεται τόσο το λόγο όσο και την τρέλα. Αντίθετα, όμως, επιφορτίζει μια επιστήμη, την ψυχιατρική, να μεταφράσει την τρέλα σε αρρώστια με σκοπό να την εξαφανίσει. Ο λόγος της ύπαρξης του ψυχιατρείου είναι ακριβώς αυτός.»
Franco Basaglia
Η αντι-ψυχιατρική γεννήθηκε κυρίως ως κριτική της επικρατούσας ψυχιατρικής του 20ού αιώνα, η οποία αναμφίβολα είχε πλειάδα ελαττωμάτων. Τελευταία, ωστόσο, ορισμένοι που συνδέονται με το κίνημα το έχουν φτάσει στα άκρα, υποστηρίζοντας ότι η ψυχική ασθένεια δεν υπάρχει, ότι τα αντιψυχωσικά φάρμακα είναι απόλυτα επιβλαβή και ότι η ίδια η ψυχιατρική πρέπει να καταργηθεί ως επάγγελμα. Οι απόψεις αυτές βρίσκουν κυρίως έρεισμα στις συνωμοσιολογικές τάσεις που βασιλεύουν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και στο YouTube, αλλά έχουν επίσης υποστήριξη από πιο ισχυρές πηγές, όπως η Εκκλησία της Σαηεντολογίας, οπαδοί της οποίας διαδίδουν τις ψευδοεπιστημονικές (και ακριβές) θεραπείες της οργάνωσης για άτομα που αντιμετωπίζουν προβλήματα ψυχικής υγείας.
«Χρηματοδοτούν επίσης ένα μουσείο του Λος Άντζελες που ονομάζεται “Ψυχιατρική: Βιομηχανία του θανάτου”, ίσως το μοναδικό μουσείο στον κόσμο που είναι αφιερωμένο στην επίθεση σε μια ιατρική ειδικότητα», σημειώνει ο Rob Whitley, αναπληρωτής καθηγητής στο Τμήμα Ψυχιατρικής του Πανεπιστημίου McGill, σε άρθρο του το 2012.
Η αντιψυχιατρική σήμερα μοιάζει περισσότερο με το κίνημα κατά των εμβολίων, λέει ο Dr. Joe Pierre, κλινικός καθηγητής Επιστημών Υγείας στο Τμήμα Ψυχιατρικής και Επιστημών Συμπεριφοράς στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Σαν Φρανσίσκο. Ενώ οι αρχικές επικρίσεις της ψυχιατρικής επικεντρώνονταν στο σύστημα ασύλου και στην υπερβολική εξάρτηση από ισχυρά αντιψυχωσικά φάρμακα, για τα οποία συμφωνεί ότι χρειαζόταν μεταρρύθμιση, σήμερα μηδενίζουν τη σχέση του επαγγέλματος με τη φαρμακοβιομηχανία, κατηγορώντας τους ψυχιάτρους ότι «σπρώχνουν» τους ασθενείς τους σε φαρμακευτική αγωγή για να ικανοποιήσουν την απληστία της «Μεγάλης Φαρμακοβιομηχανίας».
(Τορίνο, Ιταλία, 14 Σεπτεμβρίου 1969)
Ένα ψευδο-επιχείρημα για αχυράνθρωπους
Ωστόσο, γράφει ο Pierre, το πλήθος των αντιψυχιατρικών σήμερα μάχεται ενάντια σε έναν αχυράνθρωπο. Η ψυχιατρική δεν είναι αυτό που ήταν πριν από μισό αιώνα. Πρώτον, οι ερευνητές σήμερα κατανοούν καλύτερα (αν και ακόμη ελλιπώς) τα νευροβιολογικά αίτια των ψυχικών ασθενειών. Επιπλέον, αν και οι ψυχίατροι εξακολουθούν περιστασιακά να βάζουν ανθρώπους σε ιδρύματα παρά τη θέλησή τους, η πρακτική αυτή είναι πολύ πιο περιορισμένη από ό,τι ήταν παλαιότερα. Επιπλέον, οι ψυχίατροι συστήνουν τεκμηριωμένες παρεμβάσεις όπως η ψυχοθεραπεία, η σωματική άσκηση, ο ύπνος και η σωστή διατροφή για να βοηθήσουν τους ασθενείς τους, εκτός από τα σύγχρονα φάρμακα, τα οποία, παρεμπιπτόντως, έχουν ένα πειστικό ρεκόρ επιτυχίας σε ελεγχόμενες μελέτες με placebo.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η ψυχιατρική μπορεί ακόμη να βελτιωθεί, δήλωσε σε συνέντευξή του στη Shayla Love του VICE.
«Χρειαζόμαστε ασφαλέστερες και αποτελεσματικότερες παρεμβάσεις για τη θεραπεία των ανθρώπων με ψυχικές ασθένειες. Πρέπει να κατανοήσουμε καλύτερα και να εκπαιδεύσουμε το κοινό σχετικά με το πότε τα φάρμακα είναι πιο χρήσιμα και πότε λιγότερο. Πρέπει να πλησιάσουμε περισσότερο σε διαγνώσεις που επικυρώνονται από επεξηγηματικές βιολογικές παθοφυσιολογίες. Πρέπει να μεταρρυθμίσουμε τη φροντίδα ψυχικής υγείας σε όλο τον κόσμο, ώστε να αποστιγματίσουμε την ψυχική ασθένεια και να παρέχουμε πιο συμπονετική φροντίδα».
Αλλά οι σημερινοί υποστηρικτές της αντιψυχιατρικής ενδιαφέρονται λιγότερο για την ωφέλιμη κριτική και περισσότερο για την κατάργηση του επαγγέλματος. Δυστυχώς, η συνταγή τους – η απόλυση των ψυχιάτρων από τη δουλειά – θα βλάψει αναμφίβολα πολύ περισσότερους ανθρώπους από ό,τι θα βοηθήσει.
Άλλωστε, κοιτάξτε τι συνέβη στο Kingsley Hall, που αναφέραμε στην αρχή αυτού του άρθρου. Με λίγα λόγια, επικρατούσε χάος, υπερπληθυσμός, βρωμιά, κλειστοί χώροι, απουσία αερισμού, λίγη ή καθόλου δυνατότητα για περίπατο, απουσία χώρου για χαλάρωση, ανεπαρκής αριθμός στρωμάτων, βρώμικα στρώματα, έλλειψη ελεύθερης πρόσβασης στις τουαλέτες, ανεπαρκείς τουαλέτες και μη σεβασμός της προσωπικής ζωής. Το μέρος προσέλκυε συχνά άστεγους και μερικοί από τους έγκλειστους λέρωναν τους τοίχους με τα περιττώματά τους, και τουλάχιστον δύο άτομα πήδηξαν από την οροφή.
Εν ολίγοις, δεν θα μπορούσαμε ποτέ να συμφωνήσουμε με την απλουστευτική θέση της αποασυλοποίησης, με την απουσία στρατηγικής και κοινωνικής πρόνοιας. Η ασθένεια σημαίνει επίσης πόνο, ταλαιπωρία, σύγχυση, ανασφάλεια, μοναξιά, κι αυτά τα αρνητικά στοιχεία δεν περιορίζονται στο σώμα αλλά επιτίθενται και στη συνείδηση και τη θέληση. Να εγκαταλείψεις απλά τους ψυχικά ασθενείς σε μια τέτοια βάση θα ήταν ελάχιστα ρεαλιστικό και τρομακτικά απάνθρωπο.
Το κλείσιμο των ψυχιατρείων θα έπρεπε αναμφισβήτητα να συνιστά την κορύφωση της Ψυχιατρικής Μεταρρύθμισης. Όχι έναν ακόμη δημοσιονομικό στόχο. Οι βίαιες προσαρμογές που συνοδεύουν όλες τις μεταρρυθμιστικές προσπάθειες και η υλοποίησή τους βάσει κεντρικών πολιτικών σημαδεύουν τη μετάβαση από την ασυλικού τύπου περίθαλψη στην κοινοτική φροντίδα.Όμως η ασθένεια μπορεί να αντιμετωπιστεί αν κάποιος αντιληφθεί τόσο τα αίτια όσο και τα αποτελέσματά της. Πρέπει να μεταρρυθμίσουμε τη φροντίδα ψυχικής υγείας σε όλο τον κόσμο, ώστε να αποστιγματίσουμε την ψυχική ασθένεια και να παρέχουμε πιο συμπονετική φροντίδα και συμπεριληπτικότητα.
«Αν η ψυχική αρρώστια είναι στην ίδια της τη ρίζα, απώλεια της ατομικότητας και της ελευθερίας, στο ψυχιατρείο ο ασθενής δεν βρίσκει τίποτα άλλο παρά το χώρο όπου θα χαθεί οριστικά, μετατρεπόμενος σε αντικείμενο της αρρώστιας και των ρυθμών του εγκλεισμού. Η απουσία οποιουδήποτε σχεδίου, η απώλεια του μέλλοντος, το να είναι κανείς διαρκώς υπό την εξουσία των άλλων, χωρίς το παραμικρό προσωπικό κίνητρο, το να έχει οργανωμένη τη μέρα του πάνω σε χρόνους που υπαγορεύονται από οργανωτικές ανάγκες και – στο βαθμό που είναι τέτοιες – δεν μπορούν να λαμβάνουν υπόψη τους το κάθε άτομο και τις ιδιαίτερες ανάγκες του καθενός. Αυτό είναι το ιδρυματικό πλαίσιο όπου διαμορφώνεται η ζωή του ασύλου.»
Franco Basaglia
