Όταν γνωρίζουμε ότι κάτι ή κάποιος είναι κακός, μπορούμε να λάβουμε μέτρα για να το καταπολεμήσουμε. Με τη βλακεία, είναι πολύ πιο δύσκολο. Ο Γερμανός διανοητής Dietrich Bonhoeffer στη «Θεωρία της Βλακείας» υποστηρίζει ότι η βλακεία είναι χειρότερη από το κακό, επειδή η βλακεία μπορεί να χειραγωγηθεί και να χρησιμοποιηθεί από το κακό. Υποστηρίζει επίσης ότι η βλακεία τείνει να συμβαδίζει με την απόκτηση εξουσίας – δηλαδή, το να είμαστε στην εξουσία σημαίνει ότι εγκαταλείπουμε την προσωπική μας κριτική ικανότητα.

Υπάρχει μια παροιμία που λέει: «Το να συζητάς με έναν ηλίθιο είναι σαν να προσπαθείς να παίξεις σκάκι με ένα περιστέρι – αναποδογυρίζει τα πιόνια, χέζει στη σκακιέρα και παρατάει πίσω στο κοπάδι του για να διεκδικήσει τη νίκη». Είναι αστείο και έξυπνο. Είναι επίσης βαθιά, καταθλιπτικά ανησυχητικό. Αν και δεν θα το λέγαμε ποτέ, όλοι έχουμε ανθρώπους στη ζωή μας που θεωρούμε λίγο χαζούς – όχι απαραίτητα για τα πάντα, αλλά σίγουρα για ορισμένα πράγματα.

Τις περισσότερες φορές, γελάμε με αυτό. Εξάλλου, η βλακεία μπορεί να είναι αρκετά αστεία. Όταν ένας φίλος ρώτησε πρόσφατα την παρέα ποιο ήταν το επώνυμο του Χίτλερ, γελάσαμε. Όταν μια φίλη έμαθε μόλις τον περασμένο μήνα ότι το πραγματικό Everest είναι η ψηλότερη κορυφή της οροσειράς των Ιμαλαΐων και βρίσκεται στα σύνορα Νεπάλ και Κίνας και όχι στην Πλατεία Συντάγματος – αυτό λοιπόν ήταν κάτι πραγματικά αστείο. Το καλοπροαίρετο πείραγμα για την άγνοια ενός ατόμου είναι καθημερινό κομμάτι της ζωής μας.

Η βλακεία, όμως, έχει τη σκοτεινή της πλευρά. Για τον Dietrich Bonhoeffer, ο ηλίθιος άνθρωπος είναι συχνά πιο επικίνδυνος από τον κακό.

Ο εσωτερικός εχθρός

Στα κόμικς και στις ταινίες δράσης, ξέρουμε ποιος είναι ο κακός. Φορούν σκούρα ρούχα, σκοτώνουν από καπρίτσιο και κακαρίζουν παρανοϊκά για το διαβολικό τους σχέδιο. Έτσι και στη ζωή, επίσης, έχουμε προφανείς κακούς – τους δικτάτορες που παραβιάζουν τα ανθρώπινα δικαιώματα ή τους κατά συρροή δολοφόνους και τους βίαιους εγκληματίες. Όσο κακοί κι αν είναι αυτοί οι άνθρωποι, δεν αποτελούν τη μεγαλύτερη απειλή, αφού τους γνωρίζουμε και ο κίνδυνος που ελλοχεύει είναι ορατός. Από τη στιγμή που κάτι κακό γίνεται γνωστό, το καλό του κόσμου μπορεί να συσπειρωθεί για να το αντικρούσει και να το πολεμήσει. Όπως το θέτει ο Bonhoeffer: «Μπορεί κανείς να διαμαρτυρηθεί ενάντια στο κακό- μπορεί να το καταδείξει και, αν χρειαστεί, να αποτραπεί με τη χρήση βίας. Το κακό φέρει πάντα μέσα του το μικρόβιο της δικής του ανατροπής».

Η βλακεία, όμως, είναι ένα εντελώς διαφορετικό πρόβλημα. Δεν μπορούμε να καταπολεμήσουμε τόσο εύκολα τη βλακεία για δύο λόγους. Πρώτον, είμαστε συλλογικά πολύ πιο ανεκτικοί απέναντί της. Σε αντίθεση με το κακό, η βλακεία δεν είναι ένα βίτσιο που οι περισσότεροι από εμάς παίρνουμε στα σοβαρά. Δεν κατακεραυνώνουμε τους άλλους για άγνοια. Δεν κατακεραυνώνουμε τους ανθρώπους επειδή δεν γνωρίζουν πράγματα. Δεύτερον, ο ηλίθιος είναι ένας ολισθηρός αντίπαλος. Δεν είναι ανοικτός στη συζήτηση ή δεν δέχεται τη λογική. Επιπλέον, όταν το ηλίθιο άτομο βρίσκεται με την πλάτη στον τοίχο – όταν έρχεται αντιμέτωπο με γεγονότα που δεν μπορούν να αντικρούσει – αρπάζεται και ξεσπάει. Ο Bonhoeffer το θέτει ως εξής:

«Ούτε η διαμαρτυρία, ούτε η χρήση βίας μπορούν να καταφέρουν κάτι εδώ- η λογική πέφτει στο κενό- τα γεγονότα που έρχονται σε αντίθεση με την προκατάληψη του καθενός απλώς δεν γίνονται πειστικά – σε τέτοιες περιπτώσεις ο ηλίθιος άνθρωπος γίνεται ακόμη και κριτικός – και όταν τα γεγονότα είναι αναντίρρητα, απλώς τα υποβιβάζει ως ασήμαντα, ως τυχαία. Σε όλα αυτά το ηλίθιο άτομο, σε αντίθεση με το κακόβουλο, είναι απόλυτα ικανοποιημένο από τον εαυτό του και, καθώς εκνευρίζεται εύκολα, γίνεται επικίνδυνο περνώντας μεμιάς στην επίθεση».

Με την εξουσία έρχεται και η βλακεία

Η βλακεία, όπως και το κακό, δεν αποτελεί απειλή όσο δεν έχει εξουσία. Γελάμε με τα πράγματα όταν είναι ακίνδυνα – όπως η άγνοια της φίλης για το Έβερεστ. Αυτό δεν θα μου προκαλέσει πόνο. Επομένως, είναι αστείο.

Το πρόβλημα με τη βλακεία, όμως, είναι ότι συχνά συμβαδίζει με την εξουσία. Ο Bonhoeffer γράφει: «Με μια πιο προσεκτική παρατήρηση, γίνεται φανερό ότι κάθε ισχυρή άνοδος της εξουσίας στη δημόσια σφαίρα, είτε αυτή είναι πολιτικής είτε θρησκευτικής φύσης, μολύνει ένα μεγάλο μέρος της ανθρωπότητας με βλακεία».

Αυτό λειτουργεί με δύο τρόπους. Ο πρώτος είναι ότι η βλακεία δεν σας αποκλείει από το να κατέχετε αξιώματα ή εξουσία. Η ιστορία και η πολιτική διαθέτουν ουκ ολίγα  παραδείγματα από ηλίθιους που αναρριχήθηκαν στην κορυφή (και άλλα όπου οι έξυπνοι αποκλείστηκαν ή σκοτώθηκαν). Δεύτερον, η φύση της εξουσίας απαιτεί από τους ανθρώπους να αφήνουν πίσω ορισμένες ικανότητες που εμπίπτουν στην ευφυή σκέψη- ικανότητες όπως η ανεξαρτησία, η κριτική σκέψη και ο προβληματισμός.

Το επιχείρημα του Bonhoeffer είναι ότι όσο περισσότερο κάποιος γίνεται μέρος του κατεστημένου, τόσο περισσότερο χάνει την ανεξαρτησία του και τη δυνατότητα για κριτική σκέψη. Ένας χαρισματικός, συναρπαστικός αουτσάιντερ, που ξεχειλίζει από ευφυΐα και λογική, τη στιγμή που αναλαμβάνει κάποιο αξίωμα μετατρέπεται σε ηλίθιο.

Η εξουσία μετατρέπει τους ανθρώπους σε πρόβατα. Οι ευφυείς, κριτικά σκεπτόμενοι άνθρωποι καλούνται πλέον να διαβάσουν ένα σενάριο. Θα επιστρατεύσουν το χαμόγελό τους και όχι το μυαλό τους. Όταν οι άνθρωποι προσχωρούν σε ένα πολιτικό κόμμα, φαίνεται ότι οι περισσότεροι επιλέγουν να ακολουθήσουν το ίδιο αντί να σκεφτούν τα πράγματα με οξύτητα και ανεξάρτητα από την κομματική γραμμή. Η εξουσία αποστραγγίζει τη νοημοσύνη από ένα άτομο, αφήνοντάς το να μοιάζει με μια κουρδιστή κούκλα.

Το δίδαγμα του Bonhoeffer είναι ότι καλό είναι να γελάμε με αυτές τις γκάφες των φίλων μας και τις χαζές, ανόητες στιγμές όσο βρισκόμαστε στον στενό φιλικό μας κύκλο. Αλλά θα πρέπει να θυμώνουμε και να φοβόμαστε όταν η ανθρώπινη βλακεία κυριαρχεί.