«Δεν κοιμάμαι καλά, χωρίς να ξέρω γιατί». Είναι κάτι που πολύ συχνά συμβαίνει σε όλους μας. Τι είναι για εμάς ο ύπνος σήμερα και ποια η σημασία του στη σύγχρονη πραγματικότητα; Πώς αποτυπώνεται ο πολιτισμός της εποχής μας πάνω στα κοιμισμένα σώματα και πώς αντιλαμβανόμαστε στις μέρες μας την ανάπαυση;

Σίγουρα το περιεχόμενο των διαλόγων που έχουν την πρωτοκαθεδρία στις μέρες μας, πολύ συχνά αφορούν τον ύπνο, και πιο συγκεκριμένα την έλλειψή του. Σκεφτείτε μόνο πόσοι από τους κοντινούς σας ανθρώπους παραπονιούνται για αϋπνίες: διασπασμένος ύπνος, εφιάλτες, ξύπνημα στο μέσο της νύχτας, νυχτερινά εργασιακά ωράρια που «κάνουν τη νύχτα μέρα», συσσώρευση υποχρεώσεων που δεν αφήνει καθόλου χρόνο για ύπνο.

Όλα αυτά έχουν ως αποτέλεσμα υπνηλία μέσα στη μέρα, μαύρους κύκλους κάτω από τα μάτια, κρίσεις πανικού, ημικρανίες, χαμηλή απόδοση στο σχολείο ή στην εργασία, αυξημένα επίπεδα άγχους, κακή διάθεση, δυσκολία συγκέντρωσης, ευερεθιστότητα, καθώς και μειωμένο χρόνο αντίδρασης κατά την οδήγηση. Μελέτες έχουν δείξει ότι τα χρόνια προβλήματα ύπνου σχετίζονται και με αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης παθήσεων όπως υπέρταση, κατάθλιψη, παχυσαρκία, διαταραχές άγχους, κατάχρηση ή εξάρτηση από ψυχοτρόπες ουσίες καθώς και με αυξημένο κίνδυνο ατυχημάτων.

Ο συγγραφέας Jonathan Crary στο βιβλίο του «24/7: Ο ύστερος καπιταλισμός και το τέλος του ύπνου» υποστηρίζει ότι η σύγχρονη μάστιγα της αϋπνίας έχει τις ρίζες της στην εικοσιτετράωρη κουλτούρα μας. Καθόλου απίθανο, αφού το 20% από εμάς είναι online για περισσότερες από 40 ώρες την εβδομάδα.

Το πρόβλημα ξεκίνησε, προφανώς, με το τεχνητό φως, αλλά πριν από τη Βιομηχανική Επανάσταση το να καίγεται μεταμεσονύκτιο πετρέλαιο ήταν αποκλειστικό προνόμιο των μορφωμένων και πλούσιων τάξεων που μπορούσαν να διαθέσουν πόρους για καύσιμα και λάβδανο. Στη συνέχεια ήρθε ο φωτισμός, το φυσικό αέριο και η 24ωρη παραγωγή, και το ρολόι των εργατικών τάξεων έγινε μεμιάς εικοσιτετράωρο. Όταν τη δεκαετία του 1790 ο Joseph Wright ζωγράφισε το έργο “Arkwright’s Cotton Mills by Night” με όλα τα παράθυρα φωτισμένα για ένα ημερολόγιο των Χριστουγέννων, ουσιαστικά έκανε μια από τις πρώτες οπτικές καταγραφές της 24ωρης παραγωγής.

Στη δική μας εποχή της τηλεργασίας, κάθε σπίτι είναι ένας δυνητικός χώρος εργασίας χωρίς διακοπή που φωτίζεται από το μπλε φως μιας ψηφιακής οθόνης. Δημιουργείται ένα άλλο μικτό είδος χώρου, μια νέα αρχιτεκτονική τυπολογία, που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε «υπνοδωμάτιο-γραφείο». Σκεφτείτε πόσοι είναι εκείνοι που κάθονται ή ξαπλώνουν στα κρεβάτια τους με τα laptop, τα ipad, ή τα smartphones, στέλνοντας μηνύματα, ή επιτελώντας διαφόρων ειδών εργασίες. Πρόκειται για μια νέα μορφή εργασίας στο κρεβάτι, στο οποίο δεν συντελείται μόνο η εργασία του ονείρου, της ανάπαυσης και του έρωτα, αλλά ορισμένες από τις σύγχρονες μορφές της άυλης εργασίας. Αυτό είναι ένα νέο φαινόμενο. Εκεί που κάποτε ο ύπνος γέμιζε τις ώρες αδράνειας ανάμεσα στο σούρουπο και την αυγή, τώρα ο ύπνος θεωρείται σπατάλη χρόνου και χρήματος.

«Με τη βαθιά του αχρηστία και την εγγενή του παθητικότητα, με τις ανυπολόγιστες απώλειες που προκαλεί σε χρόνο παραγωγής, κυκλοφορία και κατανάλωση, ο ύπνος υφίσταται ως μία από τις μεγάλες ανθρώπινες προσβολές στην αδηφαγία του σύγχρονου καπιταλισμού» λέει ο Jonathan Crary.  Όπως παραδέχεται ο διευθύνων σύμβουλος του Netflix: «Ο μεγαλύτερος ανταγωνιστής μας είναι ο ύπνος». Για τους παγκόσμιους ομίλους μέσων ενημέρωσης, ο ύπνος είναι μια απώλεια, κι όπως επισημαίνει ο Crary, νικητές θα είναι «εκείνοι που θα καταφέρουν να μεγιστοποιήσουν τον αριθμό των οφθαλμών που τους παρακολουθούν». Στο βίντεο του Benjamin Grosser “Order of Magnitude” βλέπουμε τον Mark Zuckerberg να καταγράφει μανιωδώς αυτό ακριβώς το σύνολο των οφθαλμών.

Ενώ τα μάτια μας είναι απασχολημένα, κάποιοι άλλοι μας παρακολουθούν. Η εκπομπή παρακολουθεί την εξέλιξη της κοινωνίας της επιτήρησης από το σχέδιο του Jeremy Bentham το 1791 για ένα Πανοπτικόν, από ένα σπίτι που επιτηρείται αποτελώντας έναν νέο τύπο φυλακής, μέχρι την καρέκλα στο δωμάτιο του Big Brother. Τώρα ζούμε σε μια κοινωνία επιτήρησης, στην οποία η αυτοπαρακολούθηση επιτρέπει στους εργοδότες να παρακολουθούν την παραγωγικότητά μας μέσω των ίδιων των κινητών συσκευών των υπαλλήλων τους.

Ίσως αν απαρνιόμασταν το διαδίκτυο, κι επιστρέφαμε στο ταχυδρομείο και στους παλιομοδίτικους χάρτινους χάρτες, θα μπορούσαμε να κοιμηθούμε σαν μωρά. Αλλά δεν έχουν όλοι αυτή την πολυτέλεια. Πολλοί από τους εργαζόμενους δεν έχουν κανένα περιθώριο στο πρόγραμμά τους για να αποσυνδεθούν.

Μια λύση άλλη που δοκίμασα τελευταία, ήταν μια εφαρμογή ύπνου που δημιουργεί μια υπνωτική κατάσταση με μια καταπραϋντική έως ερωτική φωνή που σιγομουρμουρίζει διάφορα παραμύθια για τον ύπνο, όμορφα ροζ λιβάδια και απέραντους γαλήνιους τιρκουάζ ωκεανούς. Υπέκυψα και θα είχα αποκοιμηθεί αν το soundtrack δεν είχε διακοπεί ξαφνικά από το βουητό ενός κουνουπιού στο αριστερό μου αυτί. Ένα κουνούπι τον Δεκέμβριο; Προφανώς το κουνούπι είχε κι αυτό χάσει εντελώς την αίσθηση του χρόνου. Ακόμα και τα πουλιά, προφανώς, την χάνουν. Η αυξανόμενη ηχορύπανση και η φωτορύπανση αναγκάζουν τα πουλιά της πόλης να ξυπνούν νωρίτερα και να τιτιβίζουν πιο δυνατά και σε υψηλότερο τόνο, σαν διαγωνιζόμενοι του X Factor.

Ποια σαφής κοινωνική αλλαγή ξεχωρίζει την εποχή μας από τις προηγούμενες; Για μένα είναι προφανής και είναι ο ψηφιακός τρόπος αναπαραγωγής. Η αλλαγή αυτή άλλαξε και τον τρόπο που σκεφτόμαστε τον ύπνο. Σήμερα δεν σκεφτόμαστε τον ύπνο ως ανάπαυση αλλά κυρίως ως διαταραχή. Οι επιπτώσεις των επεκτεινόμενων, αδιάκοπων διαδικασιών του καπιταλισμού του 21ου αιώνα είναι ολέθριες. Οι αγορές λειτουργούν πλέον 24 ώρες το 24ωρο επί 7 ημέρες την εβδομάδα, εξωθώντας μας σε μια διαρκή δραστηριότητα, διαβρώνοντας τις μορφές της κοινότητας και της πολιτικής έκφρασης, καταστρέφοντας τη δομή της καθημερινής μας ζωής.

Ο ύπνος στη συνθήκη της προγενέστερης καπιταλιστικής οικονομίας ήταν ένα κανονισμένο και κανονιστικό οκτάωρο, ένα φαντασιακό όριο υγείας στο οποίο έπρεπε να φτάνουμε, σε μια ισόποση τριμερή κατανομή της ημέρας. Οκτώ ώρες ύπνου, δουλειάς και ανάπαυσης. Αυτές οι νέες ασταμάτητες διαδικασίες, του σύγχρονου καπιταλισμού που είναι πανταχού παρούσες, θολώνουν τα όρια μεταξύ κατανάλωσης, παραγωγής και ελέγχου. Οι νέες τεχνολογίες μεταλλάσσουν τις ρουτίνες, τα καθημερινά μοτίβα της ζωής, από την παραγωγή και την κατανάλωση μέχρι τις πιο προσωπικές στιγμές, όπως ο ύπνος και η ξεκούραση. Ακόμα και η ξεκούραση έχει αποικηθεί τεχνολογικά από τον καπιταλισμό και έχει δικτυωθεί στους φρενήρεις ρυθμούς του. Οι όροι παραγωγής αλλάζουν το κανονιστικό όριο υγείας, και συνεπώς μαζί με αυτό αλλάζει και το όριο του ύπνου. Στην καλύτερη έχει περιοριστεί σε εξάωρο. Και έχει επενδυθεί κιόλας με την πρόταση που ακούμε συνέχεια «εγώ δεν έχω ανάγκη για περισσότερο ύπνο». Είναι ένας καινούργιος κανόνας, χρειαζόμαστε όλο και λιγότερο ύπνο, γιατί αλλάζουν οι συνθήκες της οικονομίας.

Ίσως όμως η αδυναμία απενεργοποίησης να αποτελεί ένα μεγαλύτερα προβλήματα της σύγχρονης ζωής. Πιθανώς δεν είναι τυχαίο ότι ο μετρ των προ-ψηφιακών μέσων κοινωνικής δικτύωσης, ο Andy Warhol, αφιέρωσε μια ταινία πέντε ωρών στο θέμα του ύπνου. «Το να γεννιέσαι είναι σαν να σε απαγάγουν», είπε. «Και μετά πουλιέσαι στη σκλαβιά. Οι άνθρωποι εργάζονται κάθε λεπτό. Τα μηχανήματα είναι πάντα σε λειτουργία. Ακόμα και όταν κοιμάσαι». Ίσως τελικά να ωρίμασαν αρκετά οι συνθήκες ώστε να τεθεί ένα καινούργιο διακύβευμα στο τραπέζι των συλλογικών αιτημάτων: Ο ύπνος.