Το διαδίκτυο είναι ένας παράδεισος της πληροφόρησης και ταυτόχρονα μια κόλαση παραπληροφόρησης.
Ένας μεγάλος πλούτος πληροφοριών υψηλής ποιότητας είναι διαθέσιμος στα χέρια μας δίπλα σε έναν αδιάκοπο χείμαρρο πληροφοριών κακής ποιότητας, που συνήθως μας αποσπούν την προσοχή, είναι ψευδείς και χειραγωγημένες.
Οι πλατφόρμες που ελέγχουν την αναζήτηση σχεδιάστηκαν ακριβώς για να μας αποσπούν την προσοχή. Το επιχειρηματικό τους μοντέλο βγάζει σε πλειστηριασμό τον πιο πολύτιμο και περιορισμένο γνωστικό μας πόρο: την προσοχή. Αυτές οι πλατφόρμες εργάζονται υπερωρίες για να καταφέρουν να αποσπάσουν την προσοχή μας, προωθώντας πληροφορίες που προκαλούν περιέργεια, οργή ή θυμό. Όσο περισσότερο τα μάτια μας παραμένουν κολλημένα στην οθόνη, τόσο περισσότερες διαφημίσεις μπορούν να μας δείξουν και τόσο μεγαλύτερα κέρδη αποκομίζουν οι μέτοχοί τους.
Επομένως, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι όλα αυτά επιβαρύνουν τη συλλογική μας προσοχή. Το 2019, μια ανάλυση των hashtag στο twotter, google και στα σχόλια του reddit βρήκε ότι στην προηγούμενη δεκαετία ο ρυθμός με τον οποίο η δημοφιλία διαφόρων ψηφιακών αντικειμένων ανεβαίνει και πέφτει, έχει αυξηθεί δραματικά. Το 2013 για παράδειγμα ένα hashtag στο Twitter ήταν δημοφιλές για έναν μέσο όρο 17,5 ωρών, ενώ το 2016,ο αντίστοιχος μέσος όρος ήταν 11.9 ώρες. Ο περισσότερος ανταγωνισμός οδηγεί σε συντομότερα διαστήματα συλλογικής προσοχής, που οδηγεί εκ νέου σε έναν πιο λυσσαλέο ανταγωνισμό για τη προσοχή μας- ένας φαύλος κύκλος.
Για να ανακτήσουμε τον έλεγχο, χρειαζόμαστε γνωστικές στρατηγικές που θα μας βοηθήσουν να ανακτήσουμε τουλάχιστον κάποια αυτονομία και θα μας θωρακίσουν από τις υπερβολές, τις παγίδες και τις πληροφοριακές διαταραχές της σημερινής οικονομίας της προσοχής.
Η κριτική σκέψη δεν αρκεί
Η κριτική σκέψη, αποτελεί μια διανοητικά πειθαρχημένη, αυτοελεγχόμενη και απαιτητική διαδικασία που βοηθά στον εντοπισμό έγκυρων πληροφοριών. Στο σχολείο, οι μαθητές διδάσκονται να διαβάζουν προσεκτικά αξιολογώντας το περιεχόμενο των πληροφοριών. Έτσι, εξοπλισμένοι με κριτική σκέψη είναι σε θέση να αξιολογήσουν τους ισχυρισμούς και τα επιχειρήματα που βλέπουν, ακούν ή διαβάζουν. Δεν υπάρχει αντίρρηση. Η ικανότητα κριτικής σκέψης είναι εξαιρετικά σημαντική για την εποχή που διανύουμε.
Είναι όμως αρκετή σε έναν κόσμο υπερπληθώρας πληροφοριών και πηγές παραπληροφόρησης; Η απάντηση είναι «Όχι», για δύο τουλάχιστον λόγους.
Πρώτον, ο ψηφιακός κόσμος περιέχει περισσότερες πληροφορίες από ό,τι όλες οι βιβλιοθήκες του κόσμου μαζί. Πολλές από αυτές προέρχονται από μη ελεγμένες πηγές και στερούνται αξιόπιστων δεικτών αξιοπιστίας κι εγκυρότητας. Η κριτική εξέταση όλων των πληροφοριών και των πηγών που συναντάμε θα μας είχε παραλύσει εντελώς, καθώς δεν θα είχαμε ποτέ ton χρόνο να διαβάσουμε τις πολύτιμες πληροφορίες που εντοπίζουμε με κόπο.
Δεύτερον, η επένδυση της κριτικής σκέψης σε πηγές που θα έπρεπε εξαρχής να είχαν αγνοηθεί σημαίνει ότι χαρίζουμε την προσοχή μας σε όλες αυτές τις πλατφόρμες και τους διαφημιστές, καθώς αυτό ήθελαν από την αρχή: την προσοχή μας.
Κριτική αγνόηση για να καταστεί εφικτή η διαχείριση των πληροφοριών
Ποια εργαλεία έχουμε λοιπόν στη διάθεσή μας πέρα από την κριτική σκέψη; μια πρόσφατη έρευνα υποστηρίζει ότι όσο χρειαζόμαστε την κριτική σκέψη, άλλο τόσο χρειαζόμαστε την κριτική αγνόηση.
Η κριτική αγνόηση είναι η ικανότητα να επιλέγουμε τι να αγνοήσουμε και πού να επενδύσουμε την περιορισμένη μας προσοχή. Η κριτική αγνόηση αφορά κάτι περισσότερο από το να μην δίνουμε απλώς προσοχή – πρόκειται για την εξάσκηση μιας προσεκτικής και υγειούς συνήθειας μπροστά στην υπερπληθώρα πληροφοριών. Αφορά μια βασική ικανότητα για όλους τους πολίτες στον ψηφιακό κόσμο.
Χωρίς αυτήν, θα πνιγόμασταν σε μια θάλασσα πληροφοριών που, στην καλύτερη περίπτωση, αποσπά την προσοχή και, στη χειρότερη, αποδεικνύονται παραπλανητικές και επιβλαβείς.
Εργαλεία για κριτική αγνόηση
Υπάρχουν τρεις βασικές στρατηγικές για την κριτική αγνόηση. Κάθε μία από αυτές ανταποκρίνεται σε διαφορετικό τύπο βλαβερών πληροφοριών.
Στον ψηφιακό κόσμο, η αυτορρύθμιση (δηλαδή να ρυθμίζουμε manually τις επιλογές των social μας) έχει ως στόχο να ενδυναμώσει τους ανθρώπους ώστε να γίνουν «σχεδιαστές επιλογών», σχεδιάζοντας το πληροφοριακό τους περιβάλλον με τρόπους που λειτουργούν καλύτερα για τους ίδιους και που περιορίζουν τις δραστηριότητές τους με ευεργετικούς τρόπους. Μπορούμε, για παράδειγμα, να αφαιρέσουμε τις ενοχλητικές και ανεπιθύμητες ειδοποιήσεις. Μπορούμε επίσης να ορίσουμε συγκεκριμένες ώρες κατά τις οποίες θα λαμβάνουμε μηνύματα, δημιουργώντας έτσι χρονικούς θύλακες για περισσότερη συγκέντρωση στη εργασία ή κατά την επικοινωνία μας με τους άλλους. Η αυτορρύθμιση μπορεί επίσης να μας βοηθήσει να πάρουμε τον έλεγχο των προεπιλεγμένων ψηφιακών ρυθμίσεων, για παράδειγμα, περιορίζοντας τη χρήση των προσωπικών μας δεδομένων για σκοπούς στοχευμένων διαφημίσεων.
Η δευτερεύουσα ανάγνωση είναι μια στρατηγική που επιτρέπει στους ανθρώπους να μιμηθούν τον τρόπο με τον οποίο οι ειδικοί που ελέγχουν την εγκυρότητα των γεγονότων διαπιστώνουν την αξιοπιστία των διαδικτυακών πληροφοριών. Περιλαμβάνει το άνοιγμα νέων καρτελών του προγράμματος περιήγησης για την αναζήτηση πληροφοριών σχετικά με τον οργανισμό ή το άτομο που βρίσκεται πίσω από έναν ιστότοπο, προτού εντρυφήσει στο περιεχόμενό του. Μόνο αφού συμβουλευτούν το διαδίκτυο, οι εμπειρογνώμονες εκτιμούν αν αξίζει τον κόπο να δαπανήσουν εκεί την προσοχή τους. Πριν εφαρμοστεί η κριτική σκέψη, το πρώτο βήμα είναι να αγνοηθεί το δέλεαρ ενός ιστότοπου και να ελεγχθεί τι λένε άλλοι για τις υποτιθέμενες πραγματικές αναφορές του. Η δευτερεύουσα ανάγνωση χρησιμοποιεί έτσι τη δύναμη του διαδικτύου για να ελέγξει την εγκυρότητα της πηγής.
Οι περισσότεροι μαθητές αποτυγχάνουν σε αυτό το εγχείρημα. Προηγούμενες μελέτες δείχνουν ότι, για να αποφασίσουν αν πρέπει να εμπιστευτούν μια πηγή, συνήθως οι μαθητές (καθώς και οι καθηγητές πανεπιστημίου) κάνουν αυτό που τους έχει μάθει το σχολείο επί χρόνια – διαβάζουν προσεκτικά ξανά και ξανά. Επομένως ο χρόνος παραμονής τους σε μια ιστοσελίδα αυξάνεται, με αποτέλεσμα, οι πλατφόρμες που ελέγχουν την αναζήτηση και οι έμποροι της προσοχής πανηγυρίζουν!
Στο διαδίκτυο, τα φαινόμενα μπορούν να εξαπατήσουν. Αν κάποιος δεν έχει εκτενείς γνώσεις, συνήθως είναι πολύ δύσκολο να καταλάβει αν ένας ιστότοπος, γεμάτος με προσχήματα σοβαρών έρευνών, πλασάρει ψέματα για την κλιματική αλλαγή ή τους εμβολιασμούς ή για οποιαδήποτε διάφορα ιστορικά θέματα, όπως για παράδειγμα το Ολοκαύτωμα. Αντί να μπλέκονται στις αναφορές και τον επαγγελματικό σχεδιασμό του ιστότοπου, οι ειδικοί που ελέγχουν τα γεγονότα ασκούν τη μέθοδο της λεγόμενης «κριτικής αγνόησης». Αξιολογούν τον ιστότοπο εγκαταλείποντάς τον και ασχολούνται αντ’ αυτού με την δευτερεύουσα ανάγνωση.
Η ευρετική “do not feed the trolls” στοχεύει τα διαδικτυακά τρολ και άλλους κακόβουλους χρήστες που παρενοχλούν, εκφοβίζουν στον κυβερνοχώρο ή χρησιμοποιούν άλλες αντικοινωνικές πρακτικές. Τα τρολς αναζητούν την προσοχή και οι εσκεμμένοι διακινητές επικίνδυνης παραπληροφόρησης συχνά καταφεύγουν σε πρακτικές τρολαρίσματος. Μια από τις κύριες στρατηγικές που χρησιμοποιούν είναι να αποσπάσουν την προσοχή των ανθρώπων δημιουργώντας την εντύπωση μιας συζήτησης εκεί που δεν υπάρχει. Οι ειδικοί συμβουλεύουν να μην απαντάτε άμεσα στο τρολάρισμα. Αντισταθείτε στη συζήτηση ή στην ακόμα και στο δέλεαρ της αντεπίθεσης. Φυσικά, αυτή η στρατηγική της κριτικής αγνόησης είναι μόνο μια πρώτη άμυνα. Θα πρέπει στη συνέχεια να προχωρήσετε στον αποκλεισμό και την αναφορά των τρολ και από πολιτικές διαφάνιας του περιεχομένου της πλατφόρμας, συμπεριλαμβανομένου του debunking.
Αυτές οι τρεις στρατηγικές δεν αποτελούν δεξιότητες μιας ελίτ ειδικών στο θέμα. Ο καθένας μπορεί να τις χρησιμοποιήσει, αλλά οι διαπαιδαγωγικές πρωτοβουλίες είναι ζωτικής σημασίας για να γίνουν αυτά τα εργαλεία γνωστά στο ευρύτερο κοινό.
Η κριτική αγνόηση ως νέο παράδειγμα για την εκπαίδευση
Ο φιλόσοφος Michael Lynch έχει σημειώσει ότι το Διαδίκτυο «είναι ο καλύτερος κριτής γεγονότων (fact-checker) στον κόσμο και παράλληλα ο καλύτερος ελεγκτής στρεβλώσεων».
Η επιτυχής πλοήγησή του απαιτεί νέες ικανότητες που θα πρέπει να διδάσκονται στο σχολείο. Χωρίς την ικανότητα να επιλέγουμε τι θα αγνοήσουμε και πού θα επενδύσουμε την περιορισμένη προσοχή μας, επιτρέπουμε σε άλλους να καταλάβουν τον έλεγχο των ματιών και του μυαλού μας. Η εκτίμηση της σημασίας της κριτικής αγνόησης δεν είναι καινούργια, αλλά στον ψηφιακό κόσμο που ζούμε έχει καταστεί ακόμη πιο κρίσιμη.
Όπως παρατήρησε ο φιλόσοφος και ψυχολόγος William James στις αρχές του 20ού αιώνα: «Η τέχνη της σοφίας περιλαμβάνει το να ξέρεις τι να αγνοείς».
