«Να επιστρέψω ή όχι;», «Να μείνω ή να φύγω». Αυτά είναι δυο από τα υπαρξιακά ερωτήματα που βασανίζουν, στα χρόνια της ρευστής νεωτερικότητας, μια μερίδα ανθρώπων κυρίως πό τη γενιά των Μιλένιαλς, κάποιους λιγότερους από τη Γενιά Χ και εσχάτως κάποιους Zoomers. Αρκετοί από εμάς έχουν ήδη φύγει για να σπουδάσουμε και να εργαστούμε στο εξωτερικό, κάποιοι έχουμε ήδη επιστρέψει, άλλοι σκέφτονται την φυγή και άλλοι βασανίζονται από την ιδέα της επιστροφής. Δεν είναι λίγοι οι εκπατρισμένοι επιστήμονες που  βίωσαν αυτό που αποκαλούμε «πολιτισμικό σοκ», δηλαδή τη δυσκολία προσαρμογής σε ένα διαφορετικό πολιτισμικό και κοινωνικό πλαίσιο. Ούτε είναι λίγοι εκείνοι που προσαρμόστηκαν με μεγαλύτερη ευκολία αλλά κατακλύστηκαν μετά από κάποιο καιρό από μια άγρια νοσταλγία. Ιδίως εκείνοι που δεν το επέλεξαν αλλά μετακινήθηκαν στην υδρόγειο, υποκινούμενοι από την ανάγκη για ένα καλύτερο μέλλον.

Το παράδοξο είναι πως οι εξειδικευμένοι επιστήμονες συνεχίοζυν να φεύγουν παρόλο που στις λίστες κατάταξης με τα καλύτερα πανεπιστήμια του κόσμου, η Ελλάδα με τους λιγοστούς πόρους που διαθέτει για τη χρηματοδότηση  της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, καταλαμβάνει αρκετά υψηλές θέσεις. Τα ελληνικά πανεπιστήμια έχουν αρκετά καλή φήμη και η πανεπιστημιακή εκπαίδευση στην Ελλάδα είναι εφάμιλλη των ευρωπαϊκών προδιαγραφών, ως προς τα γνωστικά αντικείμενα και τα επιστημονικά πεδία σπουδών. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός πως  ο δείκτης απήχησης των δημοσιεύσεων από ελληνικούς είναι πολύ μεγαλύτερος από τον παγκόσμιο μέσο όρο και αυξάνεται συνεχώς τα τελευταία χρόνια με το 83% αυτών να προέρχεται από τα δημόσια Πανεπιστήμια, σύμφωνα με μελέτη του Εθνικού Κέντρο Τεκμηρίωση.

Παρά, όμως, το υψηλό επίπεδο των πανεπιστημίων μας, χιλιάδες Έλληνες επιστήμονες κάθε χρόνο απορροφώνται στα πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα του εξωτερικού. Παράλληλα άλλοι τόσοι διστάζουν να επιστρέψουν παρά τη νοσταλγία τους για τη ζωή τους στην Ελλάδα. Ελάχιστες ελπίδες για brain gain.

Τελικά τι κάνει τους ανθρώπους να μένουν  ή να φεύγουν  και κατά πόσο υπάρχει εξιδανίκευση της φυγής;  

Οι εργαζόμενοι υψηλής εξειδίκευσης έχουν έρθει αντιμέτωποι με την αναξιοκρατία, η οποία έχει βαθιά ιστορική ρίζα στη χώρα μας και με την χαμηλή εργασιακή ικανοποίηση. Οι περισσότεροι που έφυγαν δεν έχουν γυρίσει ακόμα  πίσω καθώς τα μισθολογικά κίνητρα που δίνει η Ελλάδα απέχουν πολύ από εκείνα του εξωτερικού. Αυτό που θέλουν οι περισσότεροι είναι καλές συνθήκες εργασίας. Και αυτό είναι μεγαλύτερο αντικίνητρο από το κίνητρο του μισθού.  Γι’ αυτό και η διαρροή πνευματικού δυναμικού δεν έχει πάψει παρόλο που η κρίση – τόσο η ενεργειακή όσο και η κρίση κατοικίας -έχει πλήξει πολλές ευρωπαϊκές πόλεις- αλλοτινούς πόλους έλξης εργαζομένων υψηλής εξειδίκευσης. Τι φταίει; Όπως είχε προκύψει από την Ετήσια Έκθεση του 2020 για την Εκπαίδευση και την Απασχόληση του Κέντρου Ανάπτυξης Εκπαιδευτικής Πολιτικής (ΚΑΝΕΠ) της ΓΣΕΕ, οι αμοιβές που προσφέρονται από τους εργοδοτικούς φορείς στους αποφοίτους των πανεπιστημίων είναι πολύ χαμηλότερες των προσόντων τους, με αποτέλεσμα οι Έλληνες επιστήμονες να αναζητούν καλύτερα αμειβόμενες επαγγελματικές ευκαιρίες στο εξωτερικό.  Στο μυαλό των νέων εργαζομένων οι ελληνικές επιχειρήσεις δεν αποτυπώνονται θετικά. Το brain drain, δηλαδή, δεν είναι μόνο αποκύημα της οικονονομικής κρίσης. Γι΄αυτό το λόγο οι νέοι με προσόντα δεν φεύγουν μόνο εξαιτίας της κακής δημόσιας οικονομίας αλλά της κακής αξιολόγησης των ικανοτήτων του ανθρώπινου δυναμικού. 

Μόνο που το εξειδικευμένο ανθρώπινο δυναμικό έχει καθοριστική σημασία για την οικονομική ανάπτυξη και την ανταγωνιστικότητα μιας χώρας.  Υπάρχουν κάποιες χώρες που υπόκεινται σε «κυκλοφορία εγκεφάλων» και όχι brain drain όπως  ενδεικτικά η Σουηδία και  Ιρλανδία. Σε αυτά τα κράτη η Μετανάστευση Υψηλής Ειδίκευσης δεν πήρε τη μορφή ενός μαζικού brain drain καθώς όσο αποχαιρετούσαν τους ντόπιους  άλλο τόσο υποδέχονταν μετανάστες Υψηλής Ειδίκευσης Αυτό δεν συνέβη στην περίπτωση της Ελλάδας. Κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης η Ελλάδα στέγνωσε από μυαλά.

Ιστορική προέλευση μετανάστευσης

Η Ελλάδα έχει παράδοση στη διαρροή  εγκεφάλων. Το κύμα της μετανάστευσης υψηλής ειδίκευσης δεν είναι κάτι καινούργιο στη χώρα μας . Η διαφυγή πνευματικού δυναμικού σε μαζικά κύματα  υπήρχε πάντα. Απλά τώρα έχει σταματήσει η ροή των ανθρώπων προς τα μέσα. Ποια είναι η ιστορική προέλευση της μετανάστευσης υψηλής εξειδίκευση; Η διαχρονική πληγή της μετανάστευση  ξεκίνησε το 1831 σύμφωνα με τους ιστορικούς, οι οποίοι υποστηρίζουν πως η μετανάστευση δε σταμάτησε ποτέ στην Ελλάδα.  Εκτός από την περίοδο 1980-2010 όταν η Ευρώπη είχε σταθερές και μεγάλες χρηματοδοτικές ροές προς την χώρα μας.

Το πιο έντονο ρεύμα ξεκίνησε με τον πόλεμο του 1897, κι αργότερα με τη Μικρασιατική καταστροφή. Ο πόλεμος του ’40 και ο εμφύλιος ήταν επίσης μια σοβαρή αιτία για να μεταναστεύσουν οι Έλληνες κυρίως στην Ευρώπη. Η πτώχευση της χώρας το 2010 έστειλε επίσης πολλούς νέους στο εξωτερικό.  Η ιστορία είναι γνωστή. Δεν τους έχει δοθεί ακόμα κίνητρο επιστροφής. Και έτσι χωριστήκαμε στα τρία. Σε αυτούς που μένουν, σε αυτούς που φεύγουν και σε αυτούς που ξέμειναν.