Σε ένα από τα πρώτα μας μαθήματα στο τμήμα Ανθρωπολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, αναφερθήκαμε στη διαφορά μεταξύ βιολογικού και κοινωνικού φύλου. Το βιολογικό φύλο αναφέρεται στις βιολογικές/ανατομικές διαφορές μεταξύ των φύλων (θηλυκό, αρσενικό, intersex), οι οποίες ξεκινούν να διαμορφώνονται πριν καν γεννηθούμε (γαμέτες, χρωμόσωμα Y, κλπ).

Από την άλλη, το κοινωνικό φύλο «αναφέρεται στους κοινωνικά κατασκευασμένους ρόλους, συμπεριφορές, δραστηριότητες και χαρακτηριστικά που μια δεδομένη κοινωνία θεωρεί κατάλληλη» για το κάθε φύλο, σύμφωνα με τον ορισμό του ΟΗΕ. Το κοινωνικό φύλο μπορεί να αναφέρεται επίσης στην ταυτότητα φύλου του εκάστοτε ανθρώπου, δηλαδή στον τρόπο που ο ίδιος αντιλαμβάνεται το φύλο του. Όλοι μας έχουμε βιολογικό και κοινωνικό φύλο. Συνήθως τα δύο αυτά στοιχεία ταυτίζονται, αλλά υπάρχουν πολλές περιπτώσεις στις οποίες αυτό δεν συμβαίνει. Απλά μέχρι εδώ τα πράγματα…

Εξαιτίας των επινοημένων μας κοινωνικών και πολιτισμικών αφαιρέσεων, συχνά το κοινωνικό και το βιολογικό φύλο λανθασμένα νοούνται ως συνώνυμα, ορισμένες σεξουαλικότητες θεωρούνται «φυσιολογικές» και άλλες υποβιβάζονται σε «ανώμαλες» εκφράσεις, επιλογές και προτιμήσεις. Υπάρχει η αντίληψη ότι οι κοινωνικές επιστήμες βρίσκονται σε αντιπαράθεση με της φυσικές επιστήμες (την χημεία, τη βιολογία, την ιατρική, την ψυχιατρική) όσον αφορά τις ταυτότητες φύλου. Συνήθως, αυτή η παρανόηση εκφράζεται από άτομα που δεν έχουν κάποιο γνωστικό υπόβαθρο σε καμία από τις προαναφερθείσες επιστήμες κι αντικείμενα.

Όπως όλα τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά, το φύλο (βιολογικό και κοινωνικό) και η σεξουαλικότητα μπορούν να εξηγηθούν στο πλαίσιο της εξελικτικής βιολογίας— αν και, θέλω να τονίσω, ότι καμία επιστημονική εξήγηση δεν χρειάζεται προκειμένου να σεβαστούμε και να αποδεχτούμε τους ανθρώπους. Σε αυτό το άρθρο θα προσπαθήσουμε να καταρρίψουμε μερικούς συχνούς μύθους αναφορικά με το φύλο και την σεξουαλικότητα και να εξηγήσουμε γιατί οι παραλλαγές γύρω από τα διαφορετικά φάσματα του φύλου και της σεξουαλικότητας δεν έρχονται σε αντίθεση με την επιστημονική κατανόηση της εξελικτικής βιολογίας.

Βιολογικό και κοινωνικό φύλο στην εξελικτική βιολογία

Οπότε το βιολογικό φύλο είναι τα γεννητικά μας όργανα, σωστά; Όχι. Υπάρχουν δεκάδες τρόποι με τους οποίους το ανατομικό σας φύλο (είτε έχετε πέος είτε κόλπο) μπορεί να μην ταιριάζει με το χρωμοσωμικό σας φύλο (XX θηλυκό ή XY αρσενικό).

Για παράδειγμα, το σύνδρομο Morris ή σύνδρομο έλλειψης ευαισθησίας στα ανδρογόνα είναι μια κληρονομική διαταραχή που εμφανίζεται σε άρρενες και επηρεάζει τη φυσιολογική έμφυλη διαφοροποίηση πριν τη γέννηση και κατά τη διάρκεια της εφηβείας. Σε αυτές τις περιπτώσεις, λόγω της αδυναμίας ανταπόκρισης του οργανισμού τους στα ανδρογόνα, τα άτομα αυτά αναπτύσσουν κυρίως φαινότυπο θηλυκού φύλου ή συνδυασμό αρσενικών και θηλυκών βικολογικών χαρακτηριστικών.

Σε περιπτώσεις πλήρους έλλειψης ευαισθησίας στα ανδρογόνα, οι πάσχοντες φέρουν φαινότυπο θήλεος, αλλά έχουν απουσία μήτρας και εμμήνου ρύσης. Αντίθετα φέρουν όρχεις, οι οποίοι παραμένουν στην κοιλιακή περιοχή και αν δεν αφαιρεθούν χειρουργικά μπορεί να οδηγήσουν σε καρκίνο στην ενήλικη ζωή (genlab.gr).

Εάν, ως άνδρας, εξακολουθείτε να συνδέετε τον «ανδρισμό» σας με το χρωμόσωμα Υ, μπορεί να εκπλαγείτε όταν μάθετε πόσο αυτό το χρωμόσωμα μειώνεται καθώς γερνάτε και μπορεί να χαθεί εντελώς στα περισσότερα κύτταρα πολλών ηλικιωμένων ανδρών.

Υπάρχουν επίσης πολλοί παράγοντες που μπορούν να επηρεάσουν το πώς κάποιος μπορεί να είναι «intersex» (δεν είναι άνδρας ή γυναίκα, αλλά έχει συνδυασμό βιολογικών χαρακτηριστικών και των δύο αυτών φύλων). Δύο άτομα μπορεί να είναι intersex (μεσοφυλικά) σε διαφορετικούς βαθμούς. Η έρευνα αναφέρει ότι περίπου το 1,7% του παγκόσμιου πληθυσμού, ή περίπου 120 εκατομμυρια άτομα είναι μεσοφυλικά. Υπάρχουν, όπως θα δούμε, πολύπλοκες αλληλεπιδράσεις μεταξύ γονιδίων, ορμονών και περιβάλλοντος που καθορίζουν τον τρόπο έκφρασης του φύλου μας. Έχουμε ακόμα πολλά να μάθουμε για το φύλο και τις εκφράσεις αυτού.

Αυτά για το βιολογικό φύλο. Από την άλλη, το κοινωνικό φύλο είναι μια έκφραση κοινωνικής και σεξουαλικής ταυτότητας μοναδική στο ανθρώπινο είδος (και κάτι που διαφέρει από πολιτισμό σε πολιτισμό). Στην κουλτούρα μας, τα περισσότερα άτομα με ανδρικά γεννητικά όργανα ταυτίζονται με το ανδρικό κοινωνικό φύλο, αλλά όχι πάντα (trans, gender-fluid, κλπ). Ομοίως, ορισμένοι άνδρες έχουν γυναικεία γεννητικά όργανα, αλλά τα περισσότερα άτομα με χαρακτηριστικά γυναικείου φύλου αυτοπροσδιορίζονται ως γυναίκες.

Οι δυαδικές κατηγορίες ανδρικό/γυναικείο είναι κοινές αλλά όχι σταθερές ανά τον κόσμο. Δηλαδή, το τι θεωρείται «αντρικό» ή «γυναικείο» αλλάζει ανάλογα με τον πολιτισμό και την εποχή. Το κοινωνικό σας φύλο μπορεί επίσης να αλλάξει κατά τη διάρκεια της ζωής σας, καθώς είναι ένα ρευστό χαρακτηριστικό για πολλούς ανθρώπους. Το δυαδικό στερεότυπο του κοινωνικού φύλου συνδέεται συχνά με το βιολογικό φύλο και τη σεξουαλικότητα, αλλά ούτε αυτά είναι δυαδικά. Το βιολογικό φύλο, το κοινωνικό φύλο και η σεξουαλικότητα βρίσκονται και εκφράζονται σε ένα μεγάλο φάσμα.

Τι γίνεται, όμως, με τα υπόλοιπα είδη του ζωικού βασιλείου; Όπως είπαμε, το κοινωνικό φύλο εκφράζεται μόνο στις ανθρώπινες κοινωνίες. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν διαφορές στις συμπεριφορές που σχετίζονται με την έκφραση ενός δεδομένου φύλου και στα άλλα ζώα. Υπάρχουν είδη ζώων όπου τα αρσενικά συμπεριφέρονται ή φαίνεται να μοιάζουν περισσότερο με τα θηλυκά για να αποφύγουν τον ανταγωνισμό. Αυτά τα είδη χρησιμοποιούν το πλεονέκτημα του να μοιάζουν περισσότερο σαν θηλυκά για να ζευγαρώσουν με θηλυκά, όταν τα μεγαλύτερα, πιο επιθετικά αρσενικά καταλαμβάνουν περισσότερο χώρο, απειλούν ή επιτίθενται το ένα στο άλλο. Τα θηλυκά σε αυτές τις περιπτώσεις γνωρίζουν ότι ο «θηλυπρεπής παρτενέρ» τους είναι αρσενικό, παρόλαυτα προτιμούν αυτά τα «θηλυκοποιημένα» αρσενικά για να ζευγαρώσουν.

Το φύλο μπορεί επίσης να αλλάξει κατά τη διάρκεια της ζωής πολλών ειδών. Έχετε δει το “Ψάχνοντας τον Νέμο“; Τι θα συνέβαινε στην πραγματικότητα, όταν η μητέρα και τα αδέρφια του Νέμο πέθαιναν; Στη φύση, ένα μικρό αρσενικό ψάρι-κλόουν όπως ο Νέμο ή ο πατέρας του ο Μάρλιν θα γινόταν τελικά θηλυκό – και μάλιστα ένα μεγάλο, κυρίαρχο θηλυκό. Γιατί; Τα ψάρια-κλόουν είναι διαδοχικά ερμαφρόδιτα (διχογαμία ή sequential hermaphroditism). Όλα γεννιούνται αρσενικά και γίνονται θηλυκά όταν χρειαστεί, όπως όταν πεθαίνει η μαμά τους.

Αλλά, ακόμη και στους ανθρώπους, το βιολογικό φύλο μπορεί να αλλάξει με την πάροδο του χρόνου. Στη Δομινικανή Δημοκρατία, υπάρχει μια μικρή κοινότητα παιδιών που ονομάζεται «Güevedoces», τα οποία εμφανίζονται θηλυκά κατά τη γέννηση, αλλά στην ηλικία των 12 ετών περίπου, αναπτύσσουν πέη. Αυτή η πρώιμη αλλά παροδική ανεπάρκεια τεστοστερόνης που προκαλεί αυτή την αλλαγή είναι κοινή σε αυτήν την κοινότητα, αλλά εμφανίζεται και αλλού.

Ξαναλέμε, βιολογικό φύλο ≠ κοινωνικό φύλο. Το κοινωνικό φύλο είναι πιο ρευστό από το βιολογικό και πολλοί άνθρωποι νιώθουν ότι «γεννήθηκαν σε λάθος σώμα». Το βιβλίο “Becoming Nicole“, μιλά για την αληθινή ιστορία μιας οικογένειας στην οποία ένα από τα πανομοιότυπα (ομοζυγωτικά) δίδυμα αγόρια, από πολύ μικρή ηλικία έδειξε έντονη επιθυμία να γίνει κορίτσι. Και ενώ στη Δύση μόλις τα τελευταία χρόνια έχουν αρχίσει να αναγνωρίζονται τέτοιες ταυτότητες και εμπειρίες φύλου, άλλοι πολιτισμοί γνώριζαν και αποδέχονταν εδώ και αιώνες την ρευστότητα του φύλου (βλ. ορισμένες περιοχές της Νοτιοανατολικής Ασίας και κοινότητες ιθαγενών της Αμερικής).

Και τα δύο δίδυμα στην ιστορία “Becoming Nicole” είχαν «γεννηθεί αγόρια», αλλά μόνο ένα από αυτά, η Nicole, «ένιωθε» κορίτσι από 2 χρονών. Ίσως αναρωτιέστε γιατί, εάν η ταυτότητα φύλου είναι τουλάχιστον εν μέρει γενετική, αυτά τα δίδυμα, με το ίδιο γονιδίωμα, δεν εξέφρασαν το ίδιο κοινωνικό φύλο. Ίσως η έκφραση του φύλου δεν σχετίζεται καθόλου με τη γενετική, γι’ αυτό μπορεί να είναι ρευστό κατά τη διάρκεια της ζωής ενός ατόμου. Μια άλλη πιθανή εξήγηση σχετίζεται με το πώς τα γονίδια επηρεάζονται από το περιβάλλον («επιγενετική»). Τα ομοζυγωτικά δίδυμα δεν είναι ακριβώς πανομοιότυπα, λόγω επιγενετικών παραγόντων, όπως ο τρόπος με τον οποίο ορισμένα μόρια αλληλεπιδρούν με το DNA.

Οι διαφορές μεταξύ τους μπορεί επίσης να προκληθούν από πιο κυριολεκτικούς περιβαλλοντικούς παράγοντες. Αν πάρουμε για παράδειγμα δύο ομοζυγωτικά δίδυμα, όπου το ένα αδερφάκι μεγαλώνει μόνο του σε μια σπηλιά με κακή διατροφή και το άλλο μεγαλώνει σε μια μεσοαστή οικογένεια, προφανώς η εμφάνισή τους θα είναι διαφορετική. Επομένως, μπορεί να υπάρχουν τόσο περιβαλλοντικοί όσο και γενετικοί παράγοντες που επηρεάζουν τη σεξουαλικότητά μας και τον τρόπο έκφρασης της ταυτότητας φύλου μας.

Αν και δεν γνωρίζουμε ποιοι μπορεί να είναι αυτοί οι περιβαλλοντικοί παράγοντες,  πιθανότατα δεν έχουν να κάνουν με τον τρόπο που μας μεγαλώνουν οι γονείς μας. Το γεγονός ότι δύο πανομοιότυπα δίδυμα μπορούν να εκφράσουν διαφορετικές σεξουαλικότητες και ταυτότητες φύλου όταν μεγαλώνουν στο ίδιο περιβάλλον, σημαίνει ότι μπορεί να παίζουν ρόλο σε αυτό κάποιοι λεπτοί περιβαλλοντικοί παράγοντες (πχ: αλληλεπιδράσεις πολλαπλών γονιδίων).

Εν ολίγοις, το κοινωνικό φύλο, όπως το καταλαβαίνουμε σήμερα, είναι πιο δύσκολο να μελετηθεί και να εξηγηθεί από το βιολογικό φύλο ή τη σεξουαλικότητα. Τι γίνεται λοιπόν με την ανθρώπινη σεξουαλικότητα στο πλαίσιο της εξελικτικής βιολογίας; Γιατί υπάρχουν ομοφυλόφιλοι, αν τόσο μεγάλο μέρος της εξέλιξης αφορά την αναπαραγωγή και τη μετάδοση των γονιδίων μας;

Ομοφυλοφιλία και εξελικτική βιολογία

Η ομοφυλοφιλία έχει παρατηρηθεί σε εκατοντάδες, αν όχι χιλιάδες, ζωικά είδη. Δεν είναι κάτι το ασυνήθιστο ή «αφύσικο».

Στους ανθρώπους, οι επιστήμονες αναζητούν γενετικούς συσχετισμούς, για να τα κατανοήσουν καλύτερα τις σεξουαλικότητές τους, αν και δεν μπορούμε να εξηγήσουμε τα πάντα μέσω της γενετικής (βλ. το κοινωνικό φύλο πιο πάνω). Υπάρχει κάποιο γονίδιο που κάνει κάποιους ανθρώπους γκέι; Σύμφωνα με όσα ξέρουμε μέχρι στιγμής, όχι, αν και μπορεί να υπάρχουν κάποιοι γενετικοί δείκτες που μπορούν δυνητικά, αλλά όχι οριστικά, να προσδιορίσουν τον σεξουαλικό προσανατολισμό κάποιου.

Πολλοί άνθρωποι φοβούνται ότι τέτοιες έρευνες θα οδηγήσουν σε περισσότερο φανατισμό ή ακόμα και σε ένα μέλλον όπου ομοφοβικοί γονείς θα «διορθώνουν» αυτούς τους πιθανούς δείκτες με εργαλεία γονιδιακής επεξεργασίας (ξαναλέμε, οι δείκτες αυτοί είναι απλώς ενδείξεις και δεν είναι αποδεδειγμένοι επιστημονικά μέχρι στιγμής).

Οι αδύναμες συνδέσεις που ανακαλύφθηκαν μεταξύ πολλών γενετικών δεικτών και της ομοφυλοφιλικής συμπεριφοράς, δεν εμπόδισαν κάποιους κακοπροαίρετους από το να δημιουργήσουν μια εφαρμογή με τίτλο “Πόσο ομοφυλόφιλος είσαι”. Ακόμη χειρότερα, η εφαρμογή αυτή διανέμεται από μια χώρα, την Ουγκάντα, που έχει ποινικοποιήσει την ομοφυλοφιλία. Μια τέτοια εφαρμογή έχει ως αποτέλεσμα τον περαιτέρω στιγματισμό και δαιμονοποίηση της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας.

Η αναζήτηση για «γκέι γονίδια» στους ανθρώπους, αποτελεί μέρος ενός νέου πεδίου γενετικής έρευνας, που συχνά ονομάζεται «Genome-Wide Association Studies» (GWAS). Οι μελέτες αυτές θα ήταν πολύ πιο βοηθητικές, αν δεν οδηγούσαν σε περισσότερο στιγματισμό.

Οι προθέσεις αυτών των μελετών μπορεί να είναι να δημιουργήσουν μεγαλύτερη κοινωνική αποδοχή, δείχνοντας ότι συγκεκριμένες συμπεριφορές έχουν τουλάχιστον κάποια γενετική βάση και δεν είναι απλώς «επιλογές» ή «προτιμήσεις», αλλά τα ευρήματά τους μπορούν εύκολα να παρεξηγηθούν και να παραποιηθούν για να δείξουν ακριβώς το αντίθετο, μερικές φορές με τρομερές συνέπειες.

Πολλές από αυτές τις μελέτες δίνουν ένα πολύ ευρύ φάσμα και η συσχέτιση δεν σημαίνει αιτιότητα, ιδιαίτερα δεδομένου του εξαιρετικά περιορισμένου αριθμού των πληθυσμών που εξετάστηκαν. Επιπλέον, πολλά γνωρίσματα είναι «πολυγονικά» ή επηρεάζονται από πολλά γονίδια και πολλά γονίδια είναι «πλειοτροφικά», που σημαίνει ότι ένα μεμονωμένο γονίδιο μπορεί να έχει μικρή ή μεγάλη επιρροή σε πολλά γνωρίσματα. Οι ασθενείς συσχετίσεις πολλών από τους δείκτες που εξετάζονται σε αυτές τις GWAS μελέτες, πρέπει να τεθούν στο πλαίσιο της συνολικής γενετικής αρχιτεκτονικής των περίπλοκων γονιδιωμάτων μας.

Κάποιες GWAS έρευνες έχουν διεξαχθεί επίσης για να προσπαθήσουν να βρουν γενετικούς δεσμούς που σχετίζονται με το επίπεδο εισοδήματος και το μορφωτικό επίπεδο. Είναι κατανοητό το κίνητρο για την εύρεση γενετικών εξηγήσεων για μια ποικιλία σημαντικών κοινωνικών συνθηκών και συμπεριφορών, αλλά οι επιστήμονες οφείλουν να εξηγήσουν με σαφήνεια στο κοινό τη σημασία και το πλαίσιο τέτοιων συσχετίσεων, ειδικά των ασθενών συσχετίσεων όπως αυτές που προαναφέρθηκαν.

Ας θυμηθούμε ότι, κάποτε θεωρείτο ότι η φτώχεια ήταν κληρονομικό χαρακτηριστικό, που οι Αμερικανοί ευγονιστές ήθελαν να εξαλείψουν μέσω αναγκαστικών στειρώσεων.

Καλά όλα αυτά, αλλά πώς εξηγεί η γενετική την ομοφυλοφιλία στους ανθρώπους; 

Μια θεωρία υποστηρίζει ότι ορισμένα από τα γονίδια της ομοφυλοφιλίας, μεταβιβάζονται από άτομα που έχουν επίσης σεξουαλικούς συντρόφους του αντίθετου φύλου με τους οποίους κάνουν παιδιά, πχ: ένας γκέι ή bi άντρας που επιλέγει να κάνει παιδί με μια γυναίκα.

Υπάρχουν επίσης υποθέσεις ότι τα γονίδια για τον σεξουαλικό προσανατολισμό της ομοφυλοφιλίας, μπορεί να μεταφέρονται και να μεταβιβάζονται από συγγενείς που είναι στρέιτ και που απλώς φέρουν αυτά τα γονίδια. Και, στην πραγματικότητα, υπάρχουν ενδείξεις ότι οι γυναίκες συγγενείς ομοφυλόφιλων ανδρών κάνουν περισσότερα παιδιά από εκείνες που δεν έχουν ομοφυλόφιλους συγγενείς, κάτι που θα μπορούσε να οδηγήσει στη διατήρηση του χαρακτηριστικού, καθώς αυτές οι πιο “γόνιμες” γυναίκες, μεταδίδουν αυτά τα “γκέι” γονίδια ακόμα κι αν οι ίδιες είναι ετεροφυλόφιλες.

Αν η παραπάνω υπόθεση ισχύει, τότε είναι σαν οι γυναίκες αυτές να “αντισταθμίζουν” τα παιδιά που δε θα κάνουν τα γκέι αδέρφια τους.  Γενετικά μιλώντας, μεταβιβάζετε περισσότερα από τα γονίδιά σας, βοηθώντας έναν αδερφό να παράγει περισσότερα ανίψια (που μοιράζονται περίπου το ένα τέταρτο του DNA σας). Ξαναλέμε, τα παραπάνω είναι απλώς θεωρίες και υποθέσεις.

Αυτό που ξέρουμε είναι ότι το βιολογικό φύλο, το κοινωνικό φύλο και η σεξουαλικότητα δεν συνδέονται μεταξύ τους με τον τρόπο που νομίζαμε κάποτε. Όχι μόνο υπάρχει μια μεγάλη ποικιλία σεξουαλικών προσανατολισμών, αλλά πολλοί άνθρωποι γεννιούνται επίσης intersex, με πολλούς διαφορετικούς τρόπους (μπορεί να μη γνωρίζουμε καν ότι είμαστε intersex) και το φύλο μπορεί να εκφραστεί διαφορετικά, ακόμη και στη διάρκεια της ζωής του ίδιου ατόμου.

Η ανθρώπινη φύση, όπως και όλα τα είδη, χαρακτηρίζεται από ποικιλία. Παρόλο που πολλές κοινωνίες έχουν δημιουργήσει κοινωνικούς κανόνες, γνωρίζουμε ότι αυτές οι έμφυλες και δυαδικές κατηγοριοποιήσεις δεν καλύπτουν αρκετά το τεράστιο φάσμα της ανθρώπινης διαφοροποίησης.

Δεν πρέπει να επιτρέπουμε την παρερμηνεία των επιστημονικών πληροφοριών να οδηγεί σε πολιτικές αποφάσεις που περιορίζουν τις ελευθερίες και τα δικαιώματα των ανθρώπων, βάσει συμπεριφορών που γνωρίζουμε ότι είναι φυσικές και μεταβλητές. Πρέπει να κάνουμε βήματα βελτίωσης, να διαβάζουμε περισσότερο, να ενημερωνόμαστε καλύτερα και να ενημερώνουμε τους γύρω μας, μα κυρίως να κρατάμε τα μυαλά και τις καρδιές μας ανοιχτές.

ΠΗΓΗ: Prosanta Chakrabarty, pollsandpolitics.gr, genlab.gr