Λίγο πριν την πολυαναµενόµενη πρεµιέρα της «Μήδειας» του Γερµανού σκηνοθέτη Φρανκ Κάστορφ που παρουσιάζεται σε παγκόσµια πρεµιέρα στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου (21 & 22 Ιουλίου), ο Θανάσης Λάλας συνοµιλεί ανοιχτά µε την Μαρία Ναυπλιώτου σχετικά µε την ζωή, τον θάνατο, την φθορά, την τέχνη και την οµορφιά.
Όπως έχει δηλώσει η ίδια, η συµµετοχή της στην παράσταση του Κάστορφ αποτελεί την πιο ευτυχισµένη στιγµή της καριέρας της. Το κοινό της που την (παρα)ακολουθεί µε ευλάβεια εδώ και χρόνια γνωρίζει καλά πως η αλαβάστρινη, µεσογειακή καλλονή της συµπορεύεται µε το αδιαµφισβήτητο υποκριτικό της ταλέντο και την έµφυτη κλίση της προς την δηµιουργικότητα, την έκφραση και το µοίρασµα. Την Μαρία Ναυπλιώτου την ενδιαφέρουν τα αθέατα κοµµάτια της ψυχής, αυτά που µόνο µέσω της γενναιότητας µπορούν να δωρίζονται ουσιαστικά και αληθινά.
– Γιατί κάνετε αυτό που κάνετε;
Τι εννοείτε;
– Γιατί είστε ηθοποιός; Πάντα αυτό θέλατε να κάνετε στη ζωή σας;
∆εν ξέρουµε γιατί κάνουµε κάτι, το κάνουµε και δεν ξέρουµε να πούµε γιατί το κάνουµε. Στην αρχή τουλάχιστον. Στην αρχή τουλάχιστον δεν ξέρουµε. Στην αρχή δεν ήξερα ούτε εγώ.
– Πού µεγαλώσατε;
Στην Αθήνα.
– Σε ποια περιοχή;
Γεννήθηκα Μακρυγιάννη, κάτω από την Ακρόπολη, σε αυτή την περιοχή. Γιά την ακρίβεια στην Ροβέρτου Γκάλη.
– Ωραία περιοχή!
∆ηλαδή οι πρώτες µου ενθυµήσεις είναι από εκεί. Πήγα νηπιαγωγείο στο Μερόπειο Ίδρυµα. Που είναι η Αγία Σοφία πάνω στην ∆ιονυσίου Αεροπαγίτου, εκεί δίπλα ήταν το Μερόπειο Ίδρυµα. Τότε ήτανε νηπιαγωγείο, µετά έγινε γηροκοµείο, τώρα νοµίζω δεν είναι τίποτα. Έχω και µία αστεία ιστορία…
– Λέγεται;
Ναι, βέβαια. Όταν ήµουνα µικρή η αυλή του Μερόπειου, µου φαινόταν τεράστια. Μεγάλη πια, περνούσα απ’ έξω και ρώτησα: «Σας πειράζει να µπω;». Ήταν γηροκοµείο πια. «Να µπω λίγο να δω, γιατί πήγαινα κάποτε νηπιαγωγείο εδώ». Μπήκα και τα έχασα: η τεράστια αυλή που έπαιζα όταν ήµουνα µικρή, ήταν στην κυριολεξία ένα επί ένα. Αυτό που ήταν µέσα µου τεράστιο ήταν τόσο δα! Τρελάθηκα. Τέλος πάντων…
– Όσο µεγαλώνουµε τα µεγάλα µικραίνουν…
Μάλλον ναι. Στο µυαλό παίρνουν άλλες διαστάσεις τα πράγµατα όταν είµαστε παιδιά κι άλλες όταν µεγαλώνουµε.
– Ακόµα Μακρυγιάννη µένετε;
Όχι. Μετά φύγαµε και πήγαµε στο Παλαιό Φάληρο, όπου ζω έκτοτε. Φύγαµε γιατί η µαµά µου αγαπούσε την θάλασσα.
– Μοναχοπαίδι είσαστε;
Όχι, όχι… έχω έναν αδελφό, δύο χρόνια µικρότερο.
– Ο µπαµπάς τι δουλειά έκανε;
Ο µπαµπάς µου ήταν σεφ ζαχαροπλαστικής, στο Au Delicieux. Το θυµόσαστε; Ένα γαλλικό ζαχαροπλαστείο.
– Το θυµάµαι. Ζαχαροπλαστείο Μύθος γιά µια εποχή.
Ο σεφ του Au Delicieux ήταν ο µπαµπάς µου.
– Μες στη γλύκα µεγαλώσατε… Πηγαίναµε στο Au Delicieux και παίρναµε κάτι πολύ εκλεκτό, δεν θυµάµαι τώρα.
Την καρέ παίρνατε. Με την καρέ έχουνε µεγαλώσει όλοι µου οι φίλοι. Ήταν η κλασική.
– Ο µπαµπάς ήταν παραγωγός γλύκας γιά σας;
Ο µπαµπάς µέχρι τον θάνατο του ήτανε αυτό.
– ∆εν ζει πια;
Όχι. Ούτε η µητέρα µου ζει.
– Σε τι ηλικία τον χάσατε;
Ήµουν γύρω στα 35 όταν τους έχασα και τους δύο.
– Και τους δύο τους χάσατε µαζί;
Ναι, ναι. Μέσα σ’ έναν χρόνο έφυγαν κι οι δυό από καρκίνο.
– Σας στοίχισε αυτό ε;
Ήτανε δύσκολα χρόνια αυτά. Γιατί δεν χάθηκαν ξαφνικά. Ήτανε µία δεκαετία που παιδευόντουσαν… Ζήσανε µία δεκαετία πριν που υποφέρανε.
– Ήταν µεγαλύτερη του πατέρα ή της µητέρας η απώλεια για σας;
∆εν ξέρω τι να σας πω γιατί πραγµατικά ήταν για εµάς µεγάλο πλήγµα να φύγει ο ένας πίσω από τον άλλον, οπότε δεν µπορώ να συγκρίνω το µέγεθος της απώλειας. Εξαρτάται και από τις συνθήκες. ∆ηλαδή την σχέση µε τους γονείς του ο καθένας τη βιώνει διαφορετικά. Κάθε παιδί την βιώνει διαφορετικά.
– Ηθοποιός γίνατε επειδή το θέλατε;
Ναι. Για µένα ήταν µια µετάβαση από τον χορό.
– Αντέδρασαν οι δικοί σας όταν πήρατε αυτή την απόφαση;
Οι δικοί µου αντιδρούσαν όσο ήµουν χορεύτρια. Ξεκίνησα χορεύτρια πρώτα, επαγγελµατίας χορεύτρια. Εκεί αντέδρασαν οι δικοί µου.
– Εσείς γιατί είχατε επιλέξει τον χορό;
∆εν ξέρω αν ήταν τυχαίο. ∆εν ξέρω αν υπάρχει κάτι τυχαίο στη ζωή µας. Πάντως η µητέρα µου, αρχικώς µε πήγε στο µπαλέτο γιατί ήθελε να έχω ωραία στάση, να µάθω να µην καµπουριάζω. Την πρώτη φορά που µε πήγε στη σχολή χορού, όταν µπήκα στην αίθουσα χορού, κάνανε µάθηµα οι επαγγελµατίες και εγώ το ερωτεύτηκα αυτό που είδα αµέσως κι έγινα χορεύτρια. Τόσο απλά.
– Επιµένετε; ∆εν υπάρχει τύχη;
Ειλικρινά, δεν ξέρω να σας πω. Νοµίζω ότι υπάρχει κάτι που συνδεόµαστε µαζί του. Υπάρχει κάτι που µπορεί και να µην το γνωρίζουµε, αλλά µόλις έρθουµε σε επαφή µαζί του, συνδεόµαστε. Κι εγώ συνδέθηκα µε τον χορό. Αυτό το ξέρω, το έζησα, γιά αυτό σας το λέω.
– Και πως συνδεθήκατε µε την ηθοποιία;
Έκανα εντελώς τυχαία µία µικρού µήκους ταινία…
– Επιµένει βλέπω η τύχη γιά σας;
(Γέλια) … ή καθόλου τυχαία, δεν έχει σηµασία τώρα να µπούµε σε αυτό.
– Παρόλα αυτά συνεχώς από τύχη σας προκύπτουν πράγµατα που είναι λύση γιά σας.
Ναι αυτό ισχύει. Όταν ήµουνα χορεύτρια λοιπόν, έκανα και διαφηµίσεις και ο Περάκης, µαζί µε τον Πανουσόπουλο και τον Τσεµπερόπουλο, µου λέγανε συνέχεια ότι θα έπρεπε να γίνω ηθοποιός, ότι τα λέω και ότι γράφω στο φακό και διάφορα τέτοια… Κάποια στιγµή ο Περάκης µε έστειλε σε µία οντισιόν και µου δώσανε τον πρώτο ρόλο σε µιά ταινία µικρού µήκους. Και έκανα αυτή την ταινία και ήταν πάρα πολύ ωραία πραγµατικά. Είδα δηλαδή και άλλους τρόπους που µπορεί να εκφραστεί κάποιος. Και ήταν και πάρα πολύ ωραία στα γυρίσµατα. ∆ηλαδή ήταν µία εξαιρετική εµπειρία γενικά και άρχισε να µου µπαίνει η ιδέα ότι µπορεί το να γίνω ηθοποιός να είναι η παραµονή µου ας πούµε στη σκηνή…
– Σε ποια ηλικία αρχίσατε να διαβάζετε;
Πολύ µικρή, πολύ µικρή. Την έκθεση την ανακάλυψα αργότερα. ∆ηλαδή ανακάλυψα αργότερα πολύ ότι όλα αυτά που κάνω, θα τα δει ο κόσµος και θα µε κρίνει και θα πρέπει να αποδεικνύω κάθε βράδυ την όποια αξία µου. Η συνειδητοποίηση ότι σ’ αυτή τη δουλειά κρίνεσαι κάθε βράδυ και το αποδεικνύεις από την αρχή κάθε βράδυ, είναι ύστερο στοιχείο. Εγώ µαγεύτηκα αρχικά. Μπήκα στον κόσµο της τέχνης και έγινε η ζωή µου πανέµορφη. Υπήρχε στην οικογένεια στο περιβάλλον µια επιρροή που µπορούµε να πούµε ότι καθόριζε την σκέψη σας και το αίσθηµά σας γιά πράγµατα και καταστάσεις γύρω σας; Η µητέρα µου αγαπούσε πάρα πολύ τις τέχνες και τα γράµµατα.
– Τι άλλο θυµάστε από εκείνη την εποχή;
Θέλω να σας πω µιά ιστορία γιά να καταλάβετε πόσο σηµαντικό νοιώθω πως είναι όλο αυτό που ζούσαµε τότε γιά µας. Είχε έρθει ο αδερφός µου να µε δει στο Μιλάνο που κάναµε την “Οδύσσεια” µε το Εθνικό Θέατρο και πήγαµε στην Μπρέρα, στη Πινακοθήκη. Εκεί λοιπόν υπήρχαν πολλοί πίνακες συγκεντρωµένοι που εµείς είχαµε πρωτοδεί… θυµάστε την “∆οµή” την εγκυκλοπαίδεια;
– Ε βέβαια.
Τέλεια! Ο πρώτος της τόµος της “∆οµής” αν θυµάστε, ήταν µε έργα µεγάλων ζωγράφων. Ο λευκός τόµος. Ήταν όλοι οι τόµοι κόκκινοι και αυτός ήτανε λευκός. Αυτόν λοιπόν ξεφυλλίζαµε µε την µαµά και ήτανε µεγάλη η απόλαυση µας. Ολόκληροι άνθρωποι πια, µου λέει ο Στάθης: «Μαράκι µου, αυτό και αυτό και αυτό τα βλέπαµε τότε µε τη µαµά θυµάσαι; Στη “∆οµή”»… Και ήταν πολύ συγκινητικό, που είχαµε γνωρίσει όλους τους µεγάλους ζωγράφους και κάποιους από τους σηµαντικότερους πίνακες τους µέσα στο σπίτι µας.
– Ο αδελφός σας τι δουλειά κάνει;
Ο αδερφός µου είναι motion designer. Ασχολείται µε το post production. Και ζει στο Βερολίνο… Θέλω να πω µε όλα αυτά ότι από µικροί είχαµε πολλά ερεθίσµατα.
Ο δρόµος που τραβάµε στη ζωή µας, έχει σχέση µε τις επιρροές µας;
Φυσικά. Πολύ µεγάλο.
– ∆ηλαδή εσείς δεν γεννηθήκατε καλλιτέχνης; Οι επιρροές σάς οδήγησαν σε αυτό τον δρόµο που πήρατε;
Όχι, όχι… Νοµίζω ότι συνδεόµουνα, συνδεόµουνα µε κάποιο µυστήριο τρόπο µ’ αυτό που έκανα, συνδεόµουνα πολύ… Οι επιρροές βοηθούν αλλά δεν καθορίζουν την βασική επιλογή της ζωής µας.
– Άρα πιστεύετε ότι γεννιόµαστε να πάµε εκεί που τελικώς πάµε.
Τώρα αυτό είναι πολύ µεγάλη κουβέντα. Το µόνο που µπορώ να πω, είναι ότι συνδεόµουνα µε την Τέχνη, µε πράγµατα που αφορούν την τέχνη. Συνδεόµουνα, µαγευόµουνα και µου άρεσαν πολύ περισσότερο τα της Τέχνης ας πούµε, από τα µαθηµατικά, που δεν σκάµπαζα, δεν καταλάβαινα τίποτα. Θέλω να πω, είχα µία τάση προς τα εκεί. Έτυχε και από το σπίτι να δοθεί αυτό το ερέθισµα… παρόλο που σας λέω, ότι όταν ανακάλυψα ότι εγώ θα γίνω χορεύτρια, δεν ήταν εύκολα τα πράγµατα, δεν ήταν η καλύτερη επιλογή που µπορούσα να κάνω γιά να έχω µιά πιό καλή και εύκολη ζωή.
– Ο φυσιολογικός προορισµός ενός παιδιού που µεγάλωνε µέσα σε αυτή την οικογένεια ποιος ήταν;
∆ε ξέρω. Μάλλον, να πάει στο πανεπιστήµιο. Να πάω στο πανεπιστήµιο να σπουδάσω, να πάρω πτυχίο, να πάρω µία θέση, να βολευτώ, να έχω µία πιο κανονική ζωή. ∆ηλαδή σήµερα τους καταλαβαίνω απολύτως τους γονείς µου, που αντιδρούσαν στο να γίνω χορεύτρια. Η ζωή του καλλιτέχνη…
– ∆εν είναι µιά κανονική η ζωή, η ζωή του καλλιτέχνη;
Όχι, δεν είναι. Είναι πολύ δύσκολη.
– Από ποια άποψη.
Κουβαλάει ανασφάλεια. Θέλω να πω είναι αβέβαιη… και οικονοµικά. Κάνεις µία δουλειά που πρέπει να αποδεικνύεις κάθε βράδυ, από την αρχή, αν αξίζεις. Η χθεσινή παράσταση δεν µετράει καθόλου στα µάτια ήρθαν να σε δουν απόψε. Αν δεν αποδώσω σήµερα, θα πουν οι σηµερινοί θεατές στους χθεσινούς: «Ρε παιδιά τι µου λέγατε για αυτήν; ∆εν κατάλαβα τίποτα από αυτά που µου λέγατε». Αυτό µπορεί να συµβεί, από παράσταση σε παράσταση. Θα πρέπει κανείς να έχει µία πολύ καλή σχέση µε τον εαυτό του και µε το κέντρο του, για να µην κλυδωνίζεται από επιτυχία σε επιτυχία, από επιτυχία σε αποτυχία, από αποτυχία σε επιτυχία. Για να µη επηρεάζεται ψυχολογικά από τη γνώµη του κόσµου, από αυτό που περιµένει το κοινό από εσένα, γιά να µην καθορίζεται η ισορροπία σου, από τα σχόλια που ακούς καθηµερινά. «Ξέρετε, δεν σας πίστευα αλλά τελικά µε κερδίσατε» ή «Είχα ακούσει πολλά γιά σας, αλλά απογοητεύτηκα τώρα που σας είδα». Ολα αυτά είναι που κάνουν την ζωή του καλλιτέχνη, µία δύσκολη ζωή.
– Λένε ότι µιά ενδιαφέρουσα ζωή είναι µιά ζωή γεµάτη εµπόδια. Εσείς τι λέτε;
Θεωρώ ότι καλό ήταν που µου βάλανε τόσα εµπόδια να πηδήξω, γιατί έτσι κατάλαβα ότι πραγµατικά δεν µπορούσα να κάνω χωρίς αυτό που κάνω. Τα σε δοκιµάζουν πριν κάνεις την τελική επιλογή. Σε βοηθούν να δεις δηλαδή. ∆οκιµάζεις τις δυνάµεις σου µπροστά σε ένα εµπόδιο και µαζί το µέγεθος της επιθυµίας σου.
– Πόσο επηρεάζει η επιθυµία το “µπορώ»;
Η επιθυµία είναι το πιο βασικό υλικό για να καταφέρεις αυτό που θέλεις, να κάνεις έργο την σύνδεση που ένοιωσες µε αυτό που κάνεις.
– Καλό ηθοποιό, µεγάλο ηθοποιό, µύθο… σε κάνουν τα εµπόδια που ξεπερνάς;
Νοµίζω όλα αυτά που λέτε, σε κάνει η πολλή και σκληρή δουλειά. Ξεχωρίζεις δουλεύοντας ασταµάτητα. Η πολύ σκληρή δουλειά οδηγεί στο αποτέλεσµα που επιθυµείς.
– Είναι άλλο πράγµα ο µεγάλος ηθοποιός, άλλο ο καλός ηθοποιός, άλλο ο µύθος;
Εγώ νοµίζω ότι υπάρχουν ηθοποιοί και µη ηθοποιοί.
– Ποιοι είναι γιά σας, οι “µη ηθοποιοί”;
Ο “µη ηθοποιός”, δεν έχει να κάνει µε το αν είσαι καλός ή κακός ηθοποιός. ∆εν έχει να κάνει µε το αν θα αποτύχεις ή αν έχεις επιτυχία. Έχει να κάνει µε την διαδικασία. Είναι µία διαδικασία το να είσαι ηθοποιός, η οποία δεν σταµατάει ποτέ. Και καλείσαι να την ακολουθήσεις και κάπως να αποδεχθείς αυτή την διαδικασία. Αυτοί είναι οι ηθοποιοί. Οι άλλοι όσο επιτυχηµένοι κι αν είναι, είναι “µη ηθοποιοί”…
– Όταν λέτε διαδικασία;
Η διαδικασία που λέω είναι µία κατάσταση, στην οποία χρειάζεσαι πολύ χρόνο για να καταλάβεις κάτι από αυτό που κάνεις, χρειάζεσαι πολύ χρόνο για να εξελιχθείς. Είσαι εδώ γιά να πας κάπου, όχι γιά να αποδείξεις κάτι. Η διαδικασία που σε κάνει ηθοποιό απαιτεί πάρα πολλές αποτυχίες, εννοώ εσωτερικές µαταιώσεις, για να σταθείς καλά πια στα πόδια σου και να µην επηρεάζεσαι από εξωγενείς παράγοντες και να συνεχίζεις την αναζήτηση του εαυτού σου µέσα από αυτό που κάνεις. Κάθε φορά, όταν είσαι ηθοποιός, έρχεσαι αντιµέτωπος µε αχαρτογράφητα νερά. Ξεκινάει ένα ταξίδι από την αρχή, που είναι το ίδιο δύσκολο, οδυνηρό µε το προηγούµενο ταξίδι. Στην αρχή είσαι πάντα, σαν να µη γνωρίζεις τίποτα και πρέπει να ανακαλύψεις τα πράγµατα από την αρχή, αν θέλεις να φτάσεις σε κάτι, να συνδεθείς µε κάτι. Αυτό είναι γιά µένα η ηθοποιία: η διαδικασία, να συνδεθείς µε κάτι, να ανακαλύψεις κάθε φορά αυτό που υπάρχει αλλά δεν το γνωρίζεις… Μπορείς εύκολα να αναπαράγεις, ίσως πολλές φορές, ένα οµοίωµα του εαυτού σου, το οποίο µπορεί να έχει και µεγάλη επιτυχία και να γίνεις και µύθος. Αλλά αυτό δεν σηµαίνει ότι κατάφερες να συνδεθείς µε κάτε βαθιά. ∆ηλαδή, η δηµοφιλία δεν συνδέεται απαραίτητα αξία σου, µε την καλλιτεχνική αξία.
– Τι περιέχει η καλλιτεχνική αξία;
Ουσία.
– Τι είναι ουσιαστικό;
Η ουσία είναι πέρα από το πόσο καλός ή πόσο κακός είσαι σε έναν ρόλο. Είναι ίσως και πέρα από την ποιότητα. κακόσΠολλά µαζί. Η ουσία είναι να ανοίγεις νέους δρόµους. Πολλοί σε αυτόν, και σε άλλους χώρους, είναι καλοί, σπουδαίοι, ερµηνεύουν καλά, υπέροχα, λαµπρά κάποιους ρόλους… Είναι λίγοι, πολλοί λίγοι, αυτοί που κάνοντας αυτό που κάνουµε όλοι, ανοίγουν νέους δρόµους. ∆εν µπορούν το κάνουν πολλοί αυτό. Η ουσία είναι κάτι που µοιάζει άπιαστο, γιατί έχει να κάνει µε την φανέρωση του νέου, αυτού που δεν υπήρχε µέχρι σήµερα, αλλά τώρα πια υπάρχει και αλλάζει όλα τα δεδοµένα.
– Τι είναι αυτό που διακρίνει αυτόν που αναζητάει την ουσία από τους άλλους;
Τα κίνητρα. Θέλω, να πω έχει να κάνει µε τα κίνητρα. Τι σηµαίνει για τον καθένα να ασχολείται µε την τέχνη. Άσχετα από τα αποτελέσµατα. Για αυτό σας λέω ότι δεν πιστεύω στο: “καλός ηθοποιός”,”Κακός ηθοποιός”! Αυτό το “καλός” και αυτό το “κακός”, έχει να κάνει µε την κριτική και τα µάτια των άλλων. Γιά µένα όµως, ο “ηθοποιός” είναι µία συνεχής διαδικασία αναζήτησης και σύνδεσης µε καινούργια πράγµατα. Πιστεύω ότι κάποιος είναι ηθοποιός και ασχολείται µε αφοσίωση να ανακαλύψει και να ανοίξει νέους δρόµους. Όσοι δεν ασπάζονται αυτή την διαδικασία, έχουν άλλα κίνητρα που κάνουν αυτή τη δουλειά. Αυτό πιστεύω. Αν κάποιος λοιπόν ασχολείται µε την ουσία της δουλειάς αυτής, υπάρχει πολύ µεγάλη πιθανότητα να γίνει “καλός ηθοποιός”που λέτε κι εσείς. Στη δουλειά µας, από τη µία παράσταση στην άλλη, µπορεί να µην ανταποκριθείς στις προσδοκίες του κοινού ή να µην ανταποκριθείς στην εικόνα που έχει το κοινό για σένα.
– Αλήθεια, τότε τι συµβαίνει;
Ξαφνικά παύεις να είσαι ο αγαπηµένος τους ή ο καλός ηθοποιός που πίστευαν ότι είσαι. Εδώ δοκιµάζεσαι, σε σχέση µε τα κίνητρά σου. Ο άνθρωπος που αναζητάει την ουσία, δεν επηρεάζεται από τις κρίσεις του κοινού γιατί είναι άλλα τα κίνητρά του.
– Εσείς έχετε έρθει αντιµέτωπη µε αυτό το δίληµµα; Να υπηρετήσετε την εικόνα που έχει το κοινό γιά σας ή να υπηρετήσετε τα κίνητρά σας αν αυτά πάνε κόντρα στις επιθυµίες του κοινού.
Κάθε φορά που υπάρχει αυτό το δίληµµα υπηρετώ την πορεία που επιθυµώ εγώ γιά µένα.
– Τι είναι επιτυχία γιά σας;
Υπάρχει επιτυχία που είναι πολύ φανερή. Τα θέατρα γεµίζουν, οι κριτικοί γράφουνε πολύ καλά πράγµατα για σένα και γιά την παρασταση. Υπάρχει όµως και µια άλλη επιτυχία που ικανοποιεί ένα άλλο κοµµάτι του εαυτού σου. Όταν είσαι απαιτητικός ή όταν τέλος πάντων φτάσεις σ’ ένα σηµείο που καταλαβαίνεις περισσότερο τι κάνεις πάνω στη σκηνή, γνωρίζεις και τα πράγµατα που δεν κάνεις. Οπότε εκεί µετριούνται αλλιώς τα πράγµατα. Μετριέται αλλιώς η επιτυχία.
– Εσείς έχετε πιάσει τον εαυτό σας να πηγαίνουν όλα πολύ καλά στη σκηνή, αλλά εσείς να µην είσαστε ικανοποιηµένη;
Βεβαίως.
– Και τι γίνεται σ’ αυτές τις περιπτώσεις;
Εγώ ξέρω ποια ήταν τα ζητούµενα της παράστασης, ποια είναι τα ζητούµενα του σκηνοθέτη και ποια απ’ αυτά φτάνω στην παράσταση και ποια ακόµα χαιρετάω από µακριά. Συνεχίζω την δουλειά. ∆εν σταµατάει η παράσταση. Θέλω να πω, κάθε βράδυ συνεχίζεις να προσπαθείς τουλάχιστον να εµβαθύνεις. Να είσαι παρούσα, να είσαι παρούσα και να εµβαθύνεις. Που σηµαίνει ότι κάθε βράδυ κάνεις µία δουλειά συγχρόνως που παρουσιάζεις κάτι ακόµα που έχει να κάνει µε το ζητούµενο σου σε σχέση µε την παράσταση.
– Πέστε µου µία παράσταση που νοιώσατε ότι τελικά καταφέρατε να υπηρετήσετε το όραµα.
Θα σας πω. Την πρώτη χρονιά που κάναµε το Masterclass που είχε αυτή την τεράστια καλλιτεχνική και εισπρακτική επιτυχία, εγώ, το πρώτο τρίµηνο, το βίωνα ως αποτυχία. Γιατί είχα και πάρα πολύ άγχος γι’ αυτό που έκανα, γιατί φοβόµουνα µην καταστρέψω αυτό που έκανα, γιατί ήξερα ακόµα τα ζητούµενα που έπρεπε να φτάσω. Την δεύτερη και την τρίτη χρονιά και στο τέταρτο κοµµάτι, αυτό που παίξαµε τη µισή σεζόν, ένοιωθα ότι είχα πια συναντηθεί µε το ζητούµενο. Το εξωτερικό µε το εσωτερικό είχε συναντηθεί.
– Ταλέντο υπάρχει; Τι είναι το ταλέντο;
Πιστεύω ότι “ταλέντο” είναι η “ισχυρότατη επιθυµία”. Όλοι µας συνδεόµαστε µε κάτι, περισσότερο από κάτι άλλο.
– Πόσο σχέση έχει το ταλέντο µε τις δεξιότητες;
Εγώ όταν έγινα χορεύτρια ήµουνα ψηλή, δεν είχα αρκετά καλό κουντεπιέ και διάφορες άλλα που αν περνούσα πολύ αυστηρό έλεγχο για να µπω σε µια σχολή να µην µε περνούσαν λόγω των σωµατικών µειονεκτηµάτων. Είχα βέβαια και αρκετά πλεονεκτήµατα, αλλά δεν τα είχα όλα όπως θα έπρεπε. Κι όµως ήµουνα από τις µαθήτριες της τάξης µου που έκαναν καριέρα. ∆ηλαδή θέλω να πω ότι έκανα µία πολύ καλή καριέρα γιατί είχα µιά ισχυρότατη επιθυµία να γίνω χορεύτρια. Αυτό µετράει περισσότερο από πολλά άλλα προσόντα.
– Είναι πιό αποδοτικό να δουλεύεις τα µειονεκτήµατά σου από το να κάθεσαι πάνω στα πλεονεκτήµατα σου;
Ανάλογα. Αν είσαι ένας άνθρωπος ο οποίος επαναπαύεται στα πλεονεκτήµατα, µάλλον δεν θα πάς πολύ µπροστά. Αν είσαι ένας άνθρωπος που τις αδυναµίες σου τις κάνεις δύναµη έχεις πολλές ελπίδες να τα καταφέρεις… Θυµάµαι στο τρίτο έτος της σχολής της Ραλλού Μάνου είχαµε τον Ντανιέλ Λοµέλ, πρώτο χορευτή του Μπεζάρ δάσκαλο. Ήταν πολύ αυστηρός και εξαιρετικός δάσκαλος. Μας πήγε έτη φωτός µπροστά και ήταν πολύ αυστηρός, αλλά συγχρόνως ήταν ένας άνθρωπος που νοιάζονταν πολύ. Μας µάζευε στο σπίτι του, µας µαγείρευε, µας ταΐζε και µας έδειχνε σε βίντεο τα πρώτα χρόνια της νιότης του Μπεζάρ, πριν ακόµα ο Μπεζάρ γίνει αυτό που ξέρουµε… Μας έδειχνε σε βίντεο τους χορευτές. Μας έδειχνε λοιπόν την πρώτη χορεύτρια, µία καταπληκτική χορεύτρια η οποία δεν είχε ούτε αρκετά οντεόρ, ούτε το καταπληκτικό κουτεπιέ, ούτε τροµερά µπατµόουντ, τίποτα απ’ όλα αυτά και όµως ήτανε µία συγκλονιστική χορεύτρια.
– Πιστεύετε ότι µόνο µέσα σε ένα πολύ αυστηρό πλαίσιο, µόνο εντός ορίων, µπορούµε να είµαστε ελεύθεροι;
Μόνο. Εγώ αυτό πιστεύω. Πώς λέµε γιά τα µικρά παιδιά, “πρέπει να τους βάζεις όρια αλλιώς θα χαθούνε”, “θα τα καταστρέψεις χωρίς όρια”… Μόνο στα όρια υπάρχει ελευθερία. Και το όριο δεν έχει καµµιά σχέση µε την απαγόρευση. Υπάρχει τεράστια διαφορά. Όταν καταφέρνεις και βρίσκεις τα όρια σου, τότε µπορείς πραγµατικά να πετάξεις. Είναι σαν τον πώς λέγεται αυτό… Τα όρια είναι σαν τον βατήρα. Αν πατήσεις πάνω τους µπορείς να απογειωθείς. Χωρίς όρια δεν µπορείς να απογειωθείς… Επειδή έχουµε µπερδέψει τα όρια µε την απαγόρευση, ακούµε όρια και πιστεύουµε ότι είναι κάτι αρνητικό. Έχουµε συνδέσει τα όρια µε τις εντολές, µε κάποιον ο οποίος µας απαγορεύει και µας εξουσιάζει, µας χειραγωγεί και µας κακοποιεί.
– Τι είναι ο εαυτός µας; Πώς το ανακαλύπτει κανείς; Αν υποθέσουµε ότι αυτό που γνωρίζουµε είναι ελάχιστο µπροστά σ’ αυτό που αγνοούµε, αυτό που τελικά είµαστε, είναι κρυµµένο σε µεγάλο βαθµό σε αυτό που αγνοούµε. Πώς µπορούµε λοιπόν, να ανακαλύψουµε ποιοι είµαστε;
Υπάρχει η δυνατότητα καθηµερινά να γνωρίσουµε ένα µεγαλύτερο κοµµάτι αυτού που είµαστε. Έχουµε αυτή τη δυνατότητα αν προσπαθήσουµε κι αν δεν σταµατήσουµε να προσπαθούµε και να δουλεύουµε προς αυτή την κατεύθυνση… Το ότι δεν τολµούµε γιατί φοβόµαστε, γιατί δεν θέλουµε, γιατί βολευόµαστε στα λίγα που ξέρουµε, αυτό είναι άλλο. Αλλά όλοι έχουµε τη δυνατότητα να γνωρίσουµε τον εαυτό µας, ο καθένας µας µε διαφορετικούς τρόπους. Ο Ελύτης γράφει στα “Ανοιχτά χαρτιά”… “Eµένα µου αρέσει να υπακούω στον εαυτό µου ολόκληρο και όχι σ’ αυτόν που είναι εγγεγραµµένος στα µητρώα αρρένων του δήµου. Γι’ αυτό γράφω ποίηση”. Ο ένας µπορεί να γράφει ποίηση γιά να ανακαλύψει ολόκληρο τον εαυτό του, ο άλλος κάνει ψυχοθεραπεία, ο άλλος γίνεται ηθοποιός, ο άλλος γίνεται δηµοσιογράφος, συγγραφέας, ζωγράφος!
– Προσωπικά πιστεύω πάρα πολύ στο σκοτάδι.
Ναι, αλλά το σκοτάδι έρχεται µία στιγµή που ή του επιτρέπουµε να µας φάει ή µπαίνουµε σ’ αυτό και το γνωρίζουµε.
– Πρέπει να ασκηθείς για να µπεις στο σκοτάδι…
Φυσικά και πρέπει να ασκηθείς. Ο καθένας µας το κάνει όµως µε διαφορετικό τρόπο. Αυτοί που θέλουνε τέλος πάντων να γνωρίσουν τον εαυτό τους δεν µπορούν να αποφεύγουν το σκοτάδι. Μετά από αυτή την εµπειρία, νοµίζω ότι αρχίζει να µη µας τροµάζει ο εαυτός µας.
– Τι είναι για εσάς το θέατρο;
Νοµίζω ότι η επαφή µου µε την τέχνη και άρα και µε το θέατρο είναι ένα καταφύγιο και µια διαφυγή συγχρόνως. Και τα δύο µαζί.
– Όταν λέτε τέχνη τι εννοείτε;
Έκφραση. Έκφραση πραγµάτων και συναισθηµάτων που δεν µπορώ να τα πω διαφορετικά.
– Εργαλείο είναι η τέχνη;
∆εν ξέρω, αλλά ας πούµε είχα πάντα µία τάση να ονειροπολώ, να ταξιδεύω… Θυµάµαι διάβαζα βιβλ9οία και στο δωµάτιό µου προσπαθούσα να φανταστώ πώς είναι αυτοί οι άνθρωποι, πώς είναι το µέρος που ζούνε. ∆ηλαδή µε ενδιέφεραν οι ανθρωποι και µέσα από την τέχνη εκδηλωνόταν αυτό µου το ενδιαφέρον…
– Για εσάς προηγείται το όνειρο από την πραγµατικότητα; Πρώτα ονειρεύεστε και µετά ζείτε;
Όχι, δεν θα το έλεγα αυτό. Γιατί το να ονειρεύεσαι µόνο, εµένα µ’ έκανε να αποφεύγω την ζωή, να αποσύροµαι από τη ζωή, να φοβάµαι την ζωή. Γιατί στο όνειρο τα κανονίζεις όλα όπως θέλεις. Τα φτιάχνεις εσύ τα πράγµατα. Εσύ είσαι ο µαέστρος στα όνειρα σου. Άρα τα κανονίζεις όπως θέλεις εσύ. Φτιάχνεις το τέλος, την αρχή, τη µέση, όπως θέλεις και µετά τα αλλάζεις άµα δεν σου αρέσουν πολύ, αν δεν σου πάνε και πολύ. Στη ζωή όµως δεν είναι έτσι τα πράγµατα. Σε αιφνιδιάζουν και σε τροµάζουν πολλά πράγµατα χωρίς να το περιµένεις, χωρίς να το ελέγχεις. Έτσι κατέληξα ότι έπρεπε να τα καταφέρω, να ζω την πραγµατική ζωή, για να µπορώ να ονειρεύοµαι και πιο πλατιά απ’ ό,τι ονειρευόµουνα µέχρι τότε. Αλλά ναι, το όνειρο, είναι µέρος της τάσης που είχα από µικρό παιδί.
– Στη ζωή σας, ο χορός σας έµαθε ότι το όριο είναι απαραίτητο για να απελευθερωθείς. Το θέατρο τι σας έµαθε;
Το ίδιο, το ίδιο ακριβώς. Απλώς είναι πολύ πιο δύσκολο να το καταφέρεις αυτό στο θέατρο.
– Γιατί;
Γιατί όπως είπαµε το θέατρο είναι πολύ πιο χαοτικό. Είναι µια τέχνη, για µένα είναι η τέχνη των τεχνών, που πρέπει να δηµιουργήσεις εσύ το όριο την ίδια στιγµή που έχεις αναγκη να ελευθερωθείς. Στο χορό σας είπα πριν ανέβεις στη σκηνή έχεις βάλει τα όρια. ∆εν εείναι έτσι γιά µένα στρο θέατρο. Το θέατρο είναι µιά πολύ δύσκολη δουλειά. Το βρίσκω πάρα πολύ δύσκολο, κάθε µέρα στις εννιά να χτυπάει το τρίτο κουδούνι και εσύ να γυρνάς τον διακόπτη. ∆ηλαδή είσαι ένας άνθρωπος, ο οποίος παίζεις µε το νευρικό σου σύστηµα.
– Έχετε νοιώσει ποτέ, στη σκηνή, ότι αγγίζετε τις φτέρνες του Θεού;
Κάποιες φορές υπάρχει αυτό αίσθηµα. Όχι πάντα σε µία παράσταση που είναι πετυχηµένη κάθε βράδυ, αλλά…
– Ποιό είναι το µεγαλύτερο προσόν του ηθοποιού;
Ο ηθοποιός είναι ο βασιλιάς της σκηνής. Αν καταφέρει να κάνει καλά αυτό που κάνει, τότε αυτό που συµβαίνει στην αίθουσα εκείνη την στιγµή, το αισθάνεται ο θεατής και παράγει µία ανεπανάληπτη εµπειρία που δεν ξεχνιέται ποτέ.
– Παρόλο που το θέατρο λένε ότι είναι κάθε παρασταση και µια πρόβα θανάτου;
Φυσικά. Μα αυτό είναι το µαγικό στην τέχνη του θεάτρου. Γι’ αυτό και εγώ δεν µπορώ να βλέπω καθόλου τα αρχεία µου. Όταν βάζω ένα αρχείο να βλέπω µπορώ να τρελαθώ. Γιατί δεν µπορεί να αποτυπωθεί αυτό που έχει συµβεί στα αρχεία. Είναι η ανθρώπινη εµπειρία η οποία βιώνεται εκείνη την στιγµή από τον ερµηνευτή και οι υπόλοιποι είµαστε µάρτυρες.
– Άλλο θέατρο κι άλλο κινηµατογράφος για τον ηθοποιό;
Τελείως άλλο για όλους. ∆εν έχει καµία σχέση το ένα µε το άλλο. ∆εν έχει καµία σχέση το ζωντανό σώµα, οι ανάσες και αυτό που συµβαίνει εκείνη τη στιγµή ως ένα τελετουργικό, µε αυτό που συµβαίνει στον κινηµατογράφο. Ο κινηµατογράφος είναι εικόνα. Στο θέατρο όταν συµβαίνει καλά αυτό που είναι να συµβεί, είναι ανθρώπινη εµπειρία, είναι µία συνολική εµπειρία, είναι µία κοινωνία.
– Ανάµεσα στην αλήθεια και στην ειλικρίνεια τι προτιµάτε;
Την αλήθεια. ∆εν ξέρω πόσο µεγάλη διαφορά υπάρχει ανάµεσα στα δύο, αλλά τέλος πάντων αισθάνοµαι ότι η αλήθεια είναι κάτι το οποίο µπορεί να υπάρξει ως αξία πέρα από εµάς, ενώ η ειλικρίνεια είναι κάτι που έχει να κάνει µε εµάς… Νοµίζω ότι ειλικρίνεια είναι αυτό που αυτή τη στιγµή σκέφτοµαι, αυτό πιστεύω σήµερα κι αυτό κάνω. Αν οι πράξεις ακολουθούν δηλαδή αυτό που σκέφτοµαι είµαι ειλίκρινής. Η αλήθεια είναι κάτι που δεν επιδέχεται αµφισβητήσεις.
– Γιατί διαλέξατε να συµµετέχετε στη Μήδεια του Φρανκ Κάστορφ;
Καταρχάς µε διάλεξε ο Κάστορφ κι όχι εγώ τον Κάστορφ. Με ενδιέφερε να δουλέψω µε αυτόν τον σπουδαίο δηµιουργό και πήγα στην οντισιόν για να µου δοθεί η ευκαιρία αν µε διαλέξει να δουλέψω µαζί του. Όταν µπαίνεις στο θέατρο, αρχίζεις να µαθαίνεις όπως και σε κάθε δουλειά ποιοι είναι οι µεγάλοι. Ο Κάστορφ ήταν ένας από αυτούς. Ένα µυθικό τέρας που έκανε τρελά πράγµατα. Είχε και το µαγικό όνοµα, Κάστρο… Κάστορας. Περνάνε 25 χρόνια και βρίσκεσαι µπροστά του, πέφτεις επάνω του. Και σε επιλέγει να κάνεις κάτι µαζί του. ∆εν γυρίζεις την πλάτη σε µια τέτοια εύνοια της τύχης.
– Τωρα που δουλεύετε µαζί του καταλαβαίνετε γιατί θεωρείται τόσο σηµαντικός;
Η εντύπωση που µου είχε δηµιουργηθεί, είναι ακόµα καλύτερη από αυτο που περίµενα. Είναι ένας φοβερός τύπος.
– Τι σηµαίνει για εσάς ενδιαφέρον σκηνοθέτης;
Ο ενδιαφέρων σκηνοθέτης για εµένα, είναι αυτός που ξέρει ακριβώς το ζητούµενό του. Που βάζει όρια. Με άλλα λόγια είναι αυτός που ξέρει ακριβώς τι ζητάει. Ας είναι τρελό, ας είναι ανάποδο, ας είναι ό,τι θέλει… Ας τον πεις όπως θέλεις, αντισυµβατικό, προκλητικό, σκανδαλώδη, δεν µε ενδιαφέρει καθόλου… Ο ενδιαφέρον σκηνοθέτης είναι ο αυτός που σου λέει:«Αυτό θέλω» και το εννοεί.
– Αν σε αυτό το σκηνοθετικό “θέλω” έχετε αντιρρήσεις τι κάνετε;
∆εν υπάρχει τέτοιο θέµα. Όταν πηγαίνεις να δουλέψεις µε έναν δηµιουργό, αποδέχεσαι και τους όρους του. Εκεί που εγώ αντιδρώ είναι σε άλλα πράγµατα µε τους σκηνοθέτες.
– Όπως;
Στην κακοποίηση, στο να µην σε σέβεται, να µιλάει άσχηµα. Με άλλα λόγια να µην σέβεται ότι έχει έναν άνθρωπο απέναντί του ενήλικα και να νοµίζει ότι µπορεί να κάνει πάνω του, ό,τι του κατέβει στο κεφάλι, χωρίς αξιοπρέπεια. Αυτά µε ενοχλούν κι όχι στο δικαίωµα το όνειρο να γίνει πραγµατικότητα. Αν επ’ αυτού έχεις διαφωνίες, γίνε εσύ σκηνοθέτης και µη πας να δουλέψεις µε άλλους. Τι θα πει διαφωνώ στη σύλληψη του έργου; Αυτό δεν το καταλαβαίνω, δεν το πιάνω. Αν κάποιος µου µιλήσει άσχηµα ή µου κάνει bullying ή µε χειραγωγήσει, θα γίνει χαµός. Το πιθανότερο είναι ότι αν µου συµβεί κάτι τέτοιο, θα σηκωθώ να φύγω.
– Τι σας έχει εντυπωσιάσει δουλεύοντας µε τον Κάστορφ;
Αυτός ο άνθρωπος δεν αγαπάει τους ηθοποιούς απλώς… Η τρυφερότητα µε την οποία µας αντιµετωπίζει, είναι πρωτοφανής. Ακόµα και στις διορθώσεις του είναι πρωτοφανής η ευγένεια του. ∆ηλαδή είναι αδιανόητη η τρυφερότητα που δείχνει σ’ αυτά τα πλάσµατα που είναι οι ηθοποιοί και που ανεβαίνουν εκεί πέρα και εκτίθενται και που αυτό που πραγµατικά πρέπει να γίνει είναι να αφεθούν ελεύθερα να γελοιοποιηθούνε, να κάνουνε λάθη και να µην αισθάνονται άσχηµα που κάνανε λάθος. Πρέπει να δηµιουργήσεις ένα ασφαλές πεδίο για να µπορέσει ο άλλος να ανέβει και να γίνει καραγκιόζης µέχρι να φτάσει στο σωστό. Ο Κάστορφ επίσης ξέρει καλά τι θέλει από τον ηθοποιό, ξέρει τι ζητάει ως αποτέλεσµα. Μέσα σε αυτά τα όρια που θέτει, ξέρει τι θέλει από σένα, αλλά υπάρχει ένα τεράστιο πεδίο που σου επιτρέπει να δηµιουργήσεις κι εσύ. Εισαι ελεύθερη να υλοποιήσεις αυτό που αυτός ξέρει και ζητάει. ∆εν είναι ότι σου λέει πώς θα πεις τις λεξούλες σου ή πώς θα εκφράσεις αυτή την γραµµή που σου δίνει. Όµως την γραµµή στην δίνει. Άµα µπορέσεις έχει καλώς. Μπορείς να κάνεις ό,τι θέλεις ελεύθερα, αλλά πάνω στη γραµµή.
– Μέχρι πού µπορεί να φτάσει η ερµηνεία ενός κειµένου;
Στα τρίσβαθα. Νοµίζω ότι δεν έχει όριο. Αυτό δεν έχει όριο. Το όριο είναι το κείµενο αλλά ο στοχασµός πάνω στο κείµενο είναι απύθµενος νοµίζω. Αυτός ο άνθρωπος στοχάζεται τόσο ελεύθερα πάνω στο κείµενο που δεν το έχω δεί από άλλον. Το αποδοµεί και το συνθέτει ξανά από την αρχή. Φυσικά είναι η ιστορία της Μήδειας µε άλλον τρόπο. Όµως είναι ένας άνθρωπος πάρα πολύ διαβασµένος, πάρα πολύ καλλιεργηµένος, µε πολύ ισχυρές απόψεις, µε ιδεολογία… Θέλω να πω έχει ένα δικό του σύµπαν… Ο Κάστορφ δεν ερµηνεύει απλώς το κείµενο, στοχάζεται µε αφορµή αυτό. Είναι κάτι τελείως διαφορετικό αυτό. Αναλύεις σε βάθος και ανασυνθέτει. Και γι’ αυτό τα πράγµατα που κάνει θεωρούνται ακραία, αντισυµβατικά, προκλητικά, δεν ξέρω κι εγώ τι… Στην πραγµατικότητα δεν είναι ο στόχος του, να προκαλέσει. Ο στόχος του είναι να πει κάτι που περιέχει γιά αυτόν το κείµενο και δεν έχει ειπωθεί. Η ελευθερία του, η φαντασία του, είναι απίστευτες.
– Γιατί υπάρχει φαντασία; Μπορούµε να ζήσουµε χωρίς τη φαντασία; Τελικά, τι είναι η φαντασία;
Η φαντασία είναι νοµίζω κάτι σαν την ελπίδα. Είναι το µόνο καταφύγιο που έχουµε απέναντι στη δυσκολία της ζωής. Η δυνατότητα να πλάθεις, ξανά και ξανά κάτι. Να φτιάχνεις κάτι από την αρχή.
– Σας ευχαριστώ πολύ.
Και εγώ και εγώ ευχαριστώ πολύ.
Μετάφραση Στρατής Πασχάλης (Μήδεια του Ευριπίδη*), Ελένη Βαροπούλου (Ρημαγμένη όχθη, Μήδειας υλικό, Τοπίο με Aργοναύτες του Χάινερ Μύλλερ**)
Σκηνοθεσία Frank Castorf
Σκηνικό Aleksandar Denic
Κοστούμια Adriana Braga-Peretzki
Μουσική William Minke
Φωτισμοί Lothar Baumgarte
Βίντεο Andreas Deinert
Διεύθυνση καλλιτεχνικής παραγωγής Sebastian Klink
Δραματουργία Γρηγόρης Λιακόπουλος
Βοηθοί δραματουργού Γιάννης Βάρσος, Δέσποινα Παυλίδη
Βοηθός σκηνογράφου Άννα Μπίζα
Βοηθός ενδυματολόγου Μαργαρίτα Τζαννέτου
Βοηθοί διεύθυνσης καλλιτεχνικής παραγωγής Έφη Ρευματά, Δανάη Σπηλιώτη
Βοηθός παραγωγής Ζωή Κανελλοπούλου
Boom operator Λυδία Ζέρβα
Video editor Ελένη Κορδά
Make-up artists Βίνα Ευστρατιάδου, Αναστασία Διψάλα
Ενδύτριες Ευδοκία Κακιούζη, Χριστίνα Σωτηροπούλου
Tεχνικός ήχου Ηλίας Φλάμμος
Παίζουν (αλφαβητικά) Στεφανία Γουλιώτη, Σοφία Κόκκαλη, Μαρία Ναυπλιώτου, Αγγελική Παπούλια, Ευδοκία Ρουμελιώτη, Αινείας Τσαμάτης, Νικόλας Χανακούλας, Νίκος Ψαρράς
Εκτέλεση παραγωγής BEE DRAMAQUEENS / Ρένα Ανδρεαδάκη, Ζωή Μουσχή
➸ To πλήρες κείμενο της συνέντευξης θα φιλοξενηθεί στο νέο τεύχος του OLAFAQ Magazine το οποίοθα κυκλοφορήσει την τελευταία εβδομάδα του Ιουλίου.
Λίγο πριν την πολυαναµενόµενη πρεµιέρα της «Μήδειας» του Γερµανού σκηνοθέτη Φρανκ Κάστορφ που παρουσιάζεται σε παγκόσµια πρεµιέρα στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου (21 & 22 Ιουλίου), ο Θανάσης Λάλας συνοµιλεί ανοιχτά µε την Μαρία Ναυπλιώτου σχετικά µε την ζωή, τον θάνατο, την φθορά, την τέχνη και την οµορφιά.
Όπως έχει δηλώσει η ίδια, η συµµετοχή της στην παράσταση του Κάστορφ αποτελεί την πιο ευτυχισµένη στιγµή της καριέρας της. Το κοινό της που την (παρα)ακολουθεί µε ευλάβεια εδώ και χρόνια γνωρίζει καλά πως η αλαβάστρινη, µεσογειακή καλλονή της συµπορεύεται µε το αδιαµφισβήτητο υποκριτικό της ταλέντο και την έµφυτη κλίση της προς την δηµιουργικότητα, την έκφραση και το µοίρασµα. Την Μαρία Ναυπλιώτου την ενδιαφέρουν τα αθέατα κοµµάτια της ψυχής, αυτά που µόνο µέσω της γενναιότητας µπορούν να δωρίζονται ουσιαστικά και αληθινά.
– Γιατί κάνετε αυτό που κάνετε;
Τι εννοείτε;
– Γιατί είστε ηθοποιός; Πάντα αυτό θέλατε να κάνετε στη ζωή σας;
∆εν ξέρουµε γιατί κάνουµε κάτι, το κάνουµε και δεν ξέρουµε να πούµε γιατί το κάνουµε. Στην αρχή τουλάχιστον. Στην αρχή τουλάχιστον δεν ξέρουµε. Στην αρχή δεν ήξερα ούτε εγώ.
– Πού µεγαλώσατε;
Στην Αθήνα.
– Σε ποια περιοχή;
Γεννήθηκα Μακρυγιάννη, κάτω από την Ακρόπολη, σε αυτή την περιοχή. Γιά την ακρίβεια στην Ροβέρτου Γκάλη.
– Ωραία περιοχή!
∆ηλαδή οι πρώτες µου ενθυµήσεις είναι από εκεί. Πήγα νηπιαγωγείο στο Μερόπειο Ίδρυµα. Που είναι η Αγία Σοφία πάνω στην ∆ιονυσίου Αεροπαγίτου, εκεί δίπλα ήταν το Μερόπειο Ίδρυµα. Τότε ήτανε νηπιαγωγείο, µετά έγινε γηροκοµείο, τώρα νοµίζω δεν είναι τίποτα. Έχω και µία αστεία ιστορία…
– Λέγεται;
Ναι, βέβαια. Όταν ήµουνα µικρή η αυλή του Μερόπειου, µου φαινόταν τεράστια. Μεγάλη πια, περνούσα απ’ έξω και ρώτησα: «Σας πειράζει να µπω;». Ήταν γηροκοµείο πια. «Να µπω λίγο να δω, γιατί πήγαινα κάποτε νηπιαγωγείο εδώ». Μπήκα και τα έχασα: η τεράστια αυλή που έπαιζα όταν ήµουνα µικρή, ήταν στην κυριολεξία ένα επί ένα. Αυτό που ήταν µέσα µου τεράστιο ήταν τόσο δα! Τρελάθηκα. Τέλος πάντων…
– Όσο µεγαλώνουµε τα µεγάλα µικραίνουν…
Μάλλον ναι. Στο µυαλό παίρνουν άλλες διαστάσεις τα πράγµατα όταν είµαστε παιδιά κι άλλες όταν µεγαλώνουµε.
– Ακόµα Μακρυγιάννη µένετε;
Όχι. Μετά φύγαµε και πήγαµε στο Παλαιό Φάληρο, όπου ζω έκτοτε. Φύγαµε γιατί η µαµά µου αγαπούσε την θάλασσα.
– Μοναχοπαίδι είσαστε;
Όχι, όχι… έχω έναν αδελφό, δύο χρόνια µικρότερο.
– Ο µπαµπάς τι δουλειά έκανε;
Ο µπαµπάς µου ήταν σεφ ζαχαροπλαστικής, στο Au Delicieux. Το θυµόσαστε; Ένα γαλλικό ζαχαροπλαστείο.
– Το θυµάµαι. Ζαχαροπλαστείο Μύθος γιά µια εποχή.
Ο σεφ του Au Delicieux ήταν ο µπαµπάς µου.
– Μες στη γλύκα µεγαλώσατε… Πηγαίναµε στο Au Delicieux και παίρναµε κάτι πολύ εκλεκτό, δεν θυµάµαι τώρα.
Την καρέ παίρνατε. Με την καρέ έχουνε µεγαλώσει όλοι µου οι φίλοι. Ήταν η κλασική.
– Ο µπαµπάς ήταν παραγωγός γλύκας γιά σας;
Ο µπαµπάς µέχρι τον θάνατο του ήτανε αυτό.
– ∆εν ζει πια;
Όχι. Ούτε η µητέρα µου ζει.
– Σε τι ηλικία τον χάσατε;
Ήµουν γύρω στα 35 όταν τους έχασα και τους δύο.
– Και τους δύο τους χάσατε µαζί;
Ναι, ναι. Μέσα σ’ έναν χρόνο έφυγαν κι οι δυό από καρκίνο.
– Σας στοίχισε αυτό ε;
Ήτανε δύσκολα χρόνια αυτά. Γιατί δεν χάθηκαν ξαφνικά. Ήτανε µία δεκαετία που παιδευόντουσαν… Ζήσανε µία δεκαετία πριν που υποφέρανε.
– Ήταν µεγαλύτερη του πατέρα ή της µητέρας η απώλεια για σας;
∆εν ξέρω τι να σας πω γιατί πραγµατικά ήταν για εµάς µεγάλο πλήγµα να φύγει ο ένας πίσω από τον άλλον, οπότε δεν µπορώ να συγκρίνω το µέγεθος της απώλειας. Εξαρτάται και από τις συνθήκες. ∆ηλαδή την σχέση µε τους γονείς του ο καθένας τη βιώνει διαφορετικά. Κάθε παιδί την βιώνει διαφορετικά.
– Ηθοποιός γίνατε επειδή το θέλατε;
Ναι. Για µένα ήταν µια µετάβαση από τον χορό.
– Αντέδρασαν οι δικοί σας όταν πήρατε αυτή την απόφαση;
Οι δικοί µου αντιδρούσαν όσο ήµουν χορεύτρια. Ξεκίνησα χορεύτρια πρώτα, επαγγελµατίας χορεύτρια. Εκεί αντέδρασαν οι δικοί µου.
– Εσείς γιατί είχατε επιλέξει τον χορό;
∆εν ξέρω αν ήταν τυχαίο. ∆εν ξέρω αν υπάρχει κάτι τυχαίο στη ζωή µας. Πάντως η µητέρα µου, αρχικώς µε πήγε στο µπαλέτο γιατί ήθελε να έχω ωραία στάση, να µάθω να µην καµπουριάζω. Την πρώτη φορά που µε πήγε στη σχολή χορού, όταν µπήκα στην αίθουσα χορού, κάνανε µάθηµα οι επαγγελµατίες και εγώ το ερωτεύτηκα αυτό που είδα αµέσως κι έγινα χορεύτρια. Τόσο απλά.
– Επιµένετε; ∆εν υπάρχει τύχη;
Ειλικρινά, δεν ξέρω να σας πω. Νοµίζω ότι υπάρχει κάτι που συνδεόµαστε µαζί του. Υπάρχει κάτι που µπορεί και να µην το γνωρίζουµε, αλλά µόλις έρθουµε σε επαφή µαζί του, συνδεόµαστε. Κι εγώ συνδέθηκα µε τον χορό. Αυτό το ξέρω, το έζησα, γιά αυτό σας το λέω.
– Και πως συνδεθήκατε µε την ηθοποιία;
Έκανα εντελώς τυχαία µία µικρού µήκους ταινία…
– Επιµένει βλέπω η τύχη γιά σας;
(Γέλια) … ή καθόλου τυχαία, δεν έχει σηµασία τώρα να µπούµε σε αυτό.
– Παρόλα αυτά συνεχώς από τύχη σας προκύπτουν πράγµατα που είναι λύση γιά σας.
Ναι αυτό ισχύει. Όταν ήµουνα χορεύτρια λοιπόν, έκανα και διαφηµίσεις και ο Περάκης, µαζί µε τον Πανουσόπουλο και τον Τσεµπερόπουλο, µου λέγανε συνέχεια ότι θα έπρεπε να γίνω ηθοποιός, ότι τα λέω και ότι γράφω στο φακό και διάφορα τέτοια… Κάποια στιγµή ο Περάκης µε έστειλε σε µία οντισιόν και µου δώσανε τον πρώτο ρόλο σε µιά ταινία µικρού µήκους. Και έκανα αυτή την ταινία και ήταν πάρα πολύ ωραία πραγµατικά. Είδα δηλαδή και άλλους τρόπους που µπορεί να εκφραστεί κάποιος. Και ήταν και πάρα πολύ ωραία στα γυρίσµατα. ∆ηλαδή ήταν µία εξαιρετική εµπειρία γενικά και άρχισε να µου µπαίνει η ιδέα ότι µπορεί το να γίνω ηθοποιός να είναι η παραµονή µου ας πούµε στη σκηνή…
– Σε ποια ηλικία αρχίσατε να διαβάζετε;
Πολύ µικρή, πολύ µικρή. Την έκθεση την ανακάλυψα αργότερα. ∆ηλαδή ανακάλυψα αργότερα πολύ ότι όλα αυτά που κάνω, θα τα δει ο κόσµος και θα µε κρίνει και θα πρέπει να αποδεικνύω κάθε βράδυ την όποια αξία µου. Η συνειδητοποίηση ότι σ’ αυτή τη δουλειά κρίνεσαι κάθε βράδυ και το αποδεικνύεις από την αρχή κάθε βράδυ, είναι ύστερο στοιχείο. Εγώ µαγεύτηκα αρχικά. Μπήκα στον κόσµο της τέχνης και έγινε η ζωή µου πανέµορφη. Υπήρχε στην οικογένεια στο περιβάλλον µια επιρροή που µπορούµε να πούµε ότι καθόριζε την σκέψη σας και το αίσθηµά σας γιά πράγµατα και καταστάσεις γύρω σας; Η µητέρα µου αγαπούσε πάρα πολύ τις τέχνες και τα γράµµατα.
– Τι άλλο θυµάστε από εκείνη την εποχή;
Θέλω να σας πω µιά ιστορία γιά να καταλάβετε πόσο σηµαντικό νοιώθω πως είναι όλο αυτό που ζούσαµε τότε γιά µας. Είχε έρθει ο αδερφός µου να µε δει στο Μιλάνο που κάναµε την “Οδύσσεια” µε το Εθνικό Θέατρο και πήγαµε στην Μπρέρα, στη Πινακοθήκη. Εκεί λοιπόν υπήρχαν πολλοί πίνακες συγκεντρωµένοι που εµείς είχαµε πρωτοδεί… θυµάστε την “∆οµή” την εγκυκλοπαίδεια;
– Ε βέβαια.
Τέλεια! Ο πρώτος της τόµος της “∆οµής” αν θυµάστε, ήταν µε έργα µεγάλων ζωγράφων. Ο λευκός τόµος. Ήταν όλοι οι τόµοι κόκκινοι και αυτός ήτανε λευκός. Αυτόν λοιπόν ξεφυλλίζαµε µε την µαµά και ήτανε µεγάλη η απόλαυση µας. Ολόκληροι άνθρωποι πια, µου λέει ο Στάθης: «Μαράκι µου, αυτό και αυτό και αυτό τα βλέπαµε τότε µε τη µαµά θυµάσαι; Στη “∆οµή”»… Και ήταν πολύ συγκινητικό, που είχαµε γνωρίσει όλους τους µεγάλους ζωγράφους και κάποιους από τους σηµαντικότερους πίνακες τους µέσα στο σπίτι µας.
– Ο αδελφός σας τι δουλειά κάνει;
Ο αδερφός µου είναι motion designer. Ασχολείται µε το post production. Και ζει στο Βερολίνο… Θέλω να πω µε όλα αυτά ότι από µικροί είχαµε πολλά ερεθίσµατα.
Ο δρόµος που τραβάµε στη ζωή µας, έχει σχέση µε τις επιρροές µας;
Φυσικά. Πολύ µεγάλο.
– ∆ηλαδή εσείς δεν γεννηθήκατε καλλιτέχνης; Οι επιρροές σάς οδήγησαν σε αυτό τον δρόµο που πήρατε;
Όχι, όχι… Νοµίζω ότι συνδεόµουνα, συνδεόµουνα µε κάποιο µυστήριο τρόπο µ’ αυτό που έκανα, συνδεόµουνα πολύ… Οι επιρροές βοηθούν αλλά δεν καθορίζουν την βασική επιλογή της ζωής µας.
– Άρα πιστεύετε ότι γεννιόµαστε να πάµε εκεί που τελικώς πάµε.
Τώρα αυτό είναι πολύ µεγάλη κουβέντα. Το µόνο που µπορώ να πω, είναι ότι συνδεόµουνα µε την Τέχνη, µε πράγµατα που αφορούν την τέχνη. Συνδεόµουνα, µαγευόµουνα και µου άρεσαν πολύ περισσότερο τα της Τέχνης ας πούµε, από τα µαθηµατικά, που δεν σκάµπαζα, δεν καταλάβαινα τίποτα. Θέλω να πω, είχα µία τάση προς τα εκεί. Έτυχε και από το σπίτι να δοθεί αυτό το ερέθισµα… παρόλο που σας λέω, ότι όταν ανακάλυψα ότι εγώ θα γίνω χορεύτρια, δεν ήταν εύκολα τα πράγµατα, δεν ήταν η καλύτερη επιλογή που µπορούσα να κάνω γιά να έχω µιά πιό καλή και εύκολη ζωή.
– Ο φυσιολογικός προορισµός ενός παιδιού που µεγάλωνε µέσα σε αυτή την οικογένεια ποιος ήταν;
∆ε ξέρω. Μάλλον, να πάει στο πανεπιστήµιο. Να πάω στο πανεπιστήµιο να σπουδάσω, να πάρω πτυχίο, να πάρω µία θέση, να βολευτώ, να έχω µία πιο κανονική ζωή. ∆ηλαδή σήµερα τους καταλαβαίνω απολύτως τους γονείς µου, που αντιδρούσαν στο να γίνω χορεύτρια. Η ζωή του καλλιτέχνη…
– ∆εν είναι µιά κανονική η ζωή, η ζωή του καλλιτέχνη;
Όχι, δεν είναι. Είναι πολύ δύσκολη.
– Από ποια άποψη.
Κουβαλάει ανασφάλεια. Θέλω να πω είναι αβέβαιη… και οικονοµικά. Κάνεις µία δουλειά που πρέπει να αποδεικνύεις κάθε βράδυ, από την αρχή, αν αξίζεις. Η χθεσινή παράσταση δεν µετράει καθόλου στα µάτια ήρθαν να σε δουν απόψε. Αν δεν αποδώσω σήµερα, θα πουν οι σηµερινοί θεατές στους χθεσινούς: «Ρε παιδιά τι µου λέγατε για αυτήν; ∆εν κατάλαβα τίποτα από αυτά που µου λέγατε». Αυτό µπορεί να συµβεί, από παράσταση σε παράσταση. Θα πρέπει κανείς να έχει µία πολύ καλή σχέση µε τον εαυτό του και µε το κέντρο του, για να µην κλυδωνίζεται από επιτυχία σε επιτυχία, από επιτυχία σε αποτυχία, από αποτυχία σε επιτυχία. Για να µη επηρεάζεται ψυχολογικά από τη γνώµη του κόσµου, από αυτό που περιµένει το κοινό από εσένα, γιά να µην καθορίζεται η ισορροπία σου, από τα σχόλια που ακούς καθηµερινά. «Ξέρετε, δεν σας πίστευα αλλά τελικά µε κερδίσατε» ή «Είχα ακούσει πολλά γιά σας, αλλά απογοητεύτηκα τώρα που σας είδα». Ολα αυτά είναι που κάνουν την ζωή του καλλιτέχνη, µία δύσκολη ζωή.
– Λένε ότι µιά ενδιαφέρουσα ζωή είναι µιά ζωή γεµάτη εµπόδια. Εσείς τι λέτε;
Θεωρώ ότι καλό ήταν που µου βάλανε τόσα εµπόδια να πηδήξω, γιατί έτσι κατάλαβα ότι πραγµατικά δεν µπορούσα να κάνω χωρίς αυτό που κάνω. Τα σε δοκιµάζουν πριν κάνεις την τελική επιλογή. Σε βοηθούν να δεις δηλαδή. ∆οκιµάζεις τις δυνάµεις σου µπροστά σε ένα εµπόδιο και µαζί το µέγεθος της επιθυµίας σου.
– Πόσο επηρεάζει η επιθυµία το “µπορώ»;
Η επιθυµία είναι το πιο βασικό υλικό για να καταφέρεις αυτό που θέλεις, να κάνεις έργο την σύνδεση που ένοιωσες µε αυτό που κάνεις.
– Καλό ηθοποιό, µεγάλο ηθοποιό, µύθο… σε κάνουν τα εµπόδια που ξεπερνάς;
Νοµίζω όλα αυτά που λέτε, σε κάνει η πολλή και σκληρή δουλειά. Ξεχωρίζεις δουλεύοντας ασταµάτητα. Η πολύ σκληρή δουλειά οδηγεί στο αποτέλεσµα που επιθυµείς.
– Είναι άλλο πράγµα ο µεγάλος ηθοποιός, άλλο ο καλός ηθοποιός, άλλο ο µύθος;
Εγώ νοµίζω ότι υπάρχουν ηθοποιοί και µη ηθοποιοί.
– Ποιοι είναι γιά σας, οι “µη ηθοποιοί”;
Ο “µη ηθοποιός”, δεν έχει να κάνει µε το αν είσαι καλός ή κακός ηθοποιός. ∆εν έχει να κάνει µε το αν θα αποτύχεις ή αν έχεις επιτυχία. Έχει να κάνει µε την διαδικασία. Είναι µία διαδικασία το να είσαι ηθοποιός, η οποία δεν σταµατάει ποτέ. Και καλείσαι να την ακολουθήσεις και κάπως να αποδεχθείς αυτή την διαδικασία. Αυτοί είναι οι ηθοποιοί. Οι άλλοι όσο επιτυχηµένοι κι αν είναι, είναι “µη ηθοποιοί”…
– Όταν λέτε διαδικασία;
Η διαδικασία που λέω είναι µία κατάσταση, στην οποία χρειάζεσαι πολύ χρόνο για να καταλάβεις κάτι από αυτό που κάνεις, χρειάζεσαι πολύ χρόνο για να εξελιχθείς. Είσαι εδώ γιά να πας κάπου, όχι γιά να αποδείξεις κάτι. Η διαδικασία που σε κάνει ηθοποιό απαιτεί πάρα πολλές αποτυχίες, εννοώ εσωτερικές µαταιώσεις, για να σταθείς καλά πια στα πόδια σου και να µην επηρεάζεσαι από εξωγενείς παράγοντες και να συνεχίζεις την αναζήτηση του εαυτού σου µέσα από αυτό που κάνεις. Κάθε φορά, όταν είσαι ηθοποιός, έρχεσαι αντιµέτωπος µε αχαρτογράφητα νερά. Ξεκινάει ένα ταξίδι από την αρχή, που είναι το ίδιο δύσκολο, οδυνηρό µε το προηγούµενο ταξίδι. Στην αρχή είσαι πάντα, σαν να µη γνωρίζεις τίποτα και πρέπει να ανακαλύψεις τα πράγµατα από την αρχή, αν θέλεις να φτάσεις σε κάτι, να συνδεθείς µε κάτι. Αυτό είναι γιά µένα η ηθοποιία: η διαδικασία, να συνδεθείς µε κάτι, να ανακαλύψεις κάθε φορά αυτό που υπάρχει αλλά δεν το γνωρίζεις… Μπορείς εύκολα να αναπαράγεις, ίσως πολλές φορές, ένα οµοίωµα του εαυτού σου, το οποίο µπορεί να έχει και µεγάλη επιτυχία και να γίνεις και µύθος. Αλλά αυτό δεν σηµαίνει ότι κατάφερες να συνδεθείς µε κάτε βαθιά. ∆ηλαδή, η δηµοφιλία δεν συνδέεται απαραίτητα αξία σου, µε την καλλιτεχνική αξία.
– Τι περιέχει η καλλιτεχνική αξία;
Ουσία.
– Τι είναι ουσιαστικό;
Η ουσία είναι πέρα από το πόσο καλός ή πόσο κακός είσαι σε έναν ρόλο. Είναι ίσως και πέρα από την ποιότητα. κακόσΠολλά µαζί. Η ουσία είναι να ανοίγεις νέους δρόµους. Πολλοί σε αυτόν, και σε άλλους χώρους, είναι καλοί, σπουδαίοι, ερµηνεύουν καλά, υπέροχα, λαµπρά κάποιους ρόλους… Είναι λίγοι, πολλοί λίγοι, αυτοί που κάνοντας αυτό που κάνουµε όλοι, ανοίγουν νέους δρόµους. ∆εν µπορούν το κάνουν πολλοί αυτό. Η ουσία είναι κάτι που µοιάζει άπιαστο, γιατί έχει να κάνει µε την φανέρωση του νέου, αυτού που δεν υπήρχε µέχρι σήµερα, αλλά τώρα πια υπάρχει και αλλάζει όλα τα δεδοµένα.
– Τι είναι αυτό που διακρίνει αυτόν που αναζητάει την ουσία από τους άλλους;
Τα κίνητρα. Θέλω, να πω έχει να κάνει µε τα κίνητρα. Τι σηµαίνει για τον καθένα να ασχολείται µε την τέχνη. Άσχετα από τα αποτελέσµατα. Για αυτό σας λέω ότι δεν πιστεύω στο: “καλός ηθοποιός”,”Κακός ηθοποιός”! Αυτό το “καλός” και αυτό το “κακός”, έχει να κάνει µε την κριτική και τα µάτια των άλλων. Γιά µένα όµως, ο “ηθοποιός” είναι µία συνεχής διαδικασία αναζήτησης και σύνδεσης µε καινούργια πράγµατα. Πιστεύω ότι κάποιος είναι ηθοποιός και ασχολείται µε αφοσίωση να ανακαλύψει και να ανοίξει νέους δρόµους. Όσοι δεν ασπάζονται αυτή την διαδικασία, έχουν άλλα κίνητρα που κάνουν αυτή τη δουλειά. Αυτό πιστεύω. Αν κάποιος λοιπόν ασχολείται µε την ουσία της δουλειάς αυτής, υπάρχει πολύ µεγάλη πιθανότητα να γίνει “καλός ηθοποιός”που λέτε κι εσείς. Στη δουλειά µας, από τη µία παράσταση στην άλλη, µπορεί να µην ανταποκριθείς στις προσδοκίες του κοινού ή να µην ανταποκριθείς στην εικόνα που έχει το κοινό για σένα.
– Αλήθεια, τότε τι συµβαίνει;
Ξαφνικά παύεις να είσαι ο αγαπηµένος τους ή ο καλός ηθοποιός που πίστευαν ότι είσαι. Εδώ δοκιµάζεσαι, σε σχέση µε τα κίνητρά σου. Ο άνθρωπος που αναζητάει την ουσία, δεν επηρεάζεται από τις κρίσεις του κοινού γιατί είναι άλλα τα κίνητρά του.
– Εσείς έχετε έρθει αντιµέτωπη µε αυτό το δίληµµα; Να υπηρετήσετε την εικόνα που έχει το κοινό γιά σας ή να υπηρετήσετε τα κίνητρά σας αν αυτά πάνε κόντρα στις επιθυµίες του κοινού.
Κάθε φορά που υπάρχει αυτό το δίληµµα υπηρετώ την πορεία που επιθυµώ εγώ γιά µένα.
– Τι είναι επιτυχία γιά σας;
Υπάρχει επιτυχία που είναι πολύ φανερή. Τα θέατρα γεµίζουν, οι κριτικοί γράφουνε πολύ καλά πράγµατα για σένα και γιά την παρασταση. Υπάρχει όµως και µια άλλη επιτυχία που ικανοποιεί ένα άλλο κοµµάτι του εαυτού σου. Όταν είσαι απαιτητικός ή όταν τέλος πάντων φτάσεις σ’ ένα σηµείο που καταλαβαίνεις περισσότερο τι κάνεις πάνω στη σκηνή, γνωρίζεις και τα πράγµατα που δεν κάνεις. Οπότε εκεί µετριούνται αλλιώς τα πράγµατα. Μετριέται αλλιώς η επιτυχία.
– Εσείς έχετε πιάσει τον εαυτό σας να πηγαίνουν όλα πολύ καλά στη σκηνή, αλλά εσείς να µην είσαστε ικανοποιηµένη;
Βεβαίως.
– Και τι γίνεται σ’ αυτές τις περιπτώσεις;
Εγώ ξέρω ποια ήταν τα ζητούµενα της παράστασης, ποια είναι τα ζητούµενα του σκηνοθέτη και ποια απ’ αυτά φτάνω στην παράσταση και ποια ακόµα χαιρετάω από µακριά. Συνεχίζω την δουλειά. ∆εν σταµατάει η παράσταση. Θέλω να πω, κάθε βράδυ συνεχίζεις να προσπαθείς τουλάχιστον να εµβαθύνεις. Να είσαι παρούσα, να είσαι παρούσα και να εµβαθύνεις. Που σηµαίνει ότι κάθε βράδυ κάνεις µία δουλειά συγχρόνως που παρουσιάζεις κάτι ακόµα που έχει να κάνει µε το ζητούµενο σου σε σχέση µε την παράσταση.
– Πέστε µου µία παράσταση που νοιώσατε ότι τελικά καταφέρατε να υπηρετήσετε το όραµα.
Θα σας πω. Την πρώτη χρονιά που κάναµε το Masterclass που είχε αυτή την τεράστια καλλιτεχνική και εισπρακτική επιτυχία, εγώ, το πρώτο τρίµηνο, το βίωνα ως αποτυχία. Γιατί είχα και πάρα πολύ άγχος γι’ αυτό που έκανα, γιατί φοβόµουνα µην καταστρέψω αυτό που έκανα, γιατί ήξερα ακόµα τα ζητούµενα που έπρεπε να φτάσω. Την δεύτερη και την τρίτη χρονιά και στο τέταρτο κοµµάτι, αυτό που παίξαµε τη µισή σεζόν, ένοιωθα ότι είχα πια συναντηθεί µε το ζητούµενο. Το εξωτερικό µε το εσωτερικό είχε συναντηθεί.
– Ταλέντο υπάρχει; Τι είναι το ταλέντο;
Πιστεύω ότι “ταλέντο” είναι η “ισχυρότατη επιθυµία”. Όλοι µας συνδεόµαστε µε κάτι, περισσότερο από κάτι άλλο.
– Πόσο σχέση έχει το ταλέντο µε τις δεξιότητες;
Εγώ όταν έγινα χορεύτρια ήµουνα ψηλή, δεν είχα αρκετά καλό κουντεπιέ και διάφορες άλλα που αν περνούσα πολύ αυστηρό έλεγχο για να µπω σε µια σχολή να µην µε περνούσαν λόγω των σωµατικών µειονεκτηµάτων. Είχα βέβαια και αρκετά πλεονεκτήµατα, αλλά δεν τα είχα όλα όπως θα έπρεπε. Κι όµως ήµουνα από τις µαθήτριες της τάξης µου που έκαναν καριέρα. ∆ηλαδή θέλω να πω ότι έκανα µία πολύ καλή καριέρα γιατί είχα µιά ισχυρότατη επιθυµία να γίνω χορεύτρια. Αυτό µετράει περισσότερο από πολλά άλλα προσόντα.
– Είναι πιό αποδοτικό να δουλεύεις τα µειονεκτήµατά σου από το να κάθεσαι πάνω στα πλεονεκτήµατα σου;
Ανάλογα. Αν είσαι ένας άνθρωπος ο οποίος επαναπαύεται στα πλεονεκτήµατα, µάλλον δεν θα πάς πολύ µπροστά. Αν είσαι ένας άνθρωπος που τις αδυναµίες σου τις κάνεις δύναµη έχεις πολλές ελπίδες να τα καταφέρεις… Θυµάµαι στο τρίτο έτος της σχολής της Ραλλού Μάνου είχαµε τον Ντανιέλ Λοµέλ, πρώτο χορευτή του Μπεζάρ δάσκαλο. Ήταν πολύ αυστηρός και εξαιρετικός δάσκαλος. Μας πήγε έτη φωτός µπροστά και ήταν πολύ αυστηρός, αλλά συγχρόνως ήταν ένας άνθρωπος που νοιάζονταν πολύ. Μας µάζευε στο σπίτι του, µας µαγείρευε, µας ταΐζε και µας έδειχνε σε βίντεο τα πρώτα χρόνια της νιότης του Μπεζάρ, πριν ακόµα ο Μπεζάρ γίνει αυτό που ξέρουµε… Μας έδειχνε σε βίντεο τους χορευτές. Μας έδειχνε λοιπόν την πρώτη χορεύτρια, µία καταπληκτική χορεύτρια η οποία δεν είχε ούτε αρκετά οντεόρ, ούτε το καταπληκτικό κουτεπιέ, ούτε τροµερά µπατµόουντ, τίποτα απ’ όλα αυτά και όµως ήτανε µία συγκλονιστική χορεύτρια.
– Πιστεύετε ότι µόνο µέσα σε ένα πολύ αυστηρό πλαίσιο, µόνο εντός ορίων, µπορούµε να είµαστε ελεύθεροι;
Μόνο. Εγώ αυτό πιστεύω. Πώς λέµε γιά τα µικρά παιδιά, “πρέπει να τους βάζεις όρια αλλιώς θα χαθούνε”, “θα τα καταστρέψεις χωρίς όρια”… Μόνο στα όρια υπάρχει ελευθερία. Και το όριο δεν έχει καµµιά σχέση µε την απαγόρευση. Υπάρχει τεράστια διαφορά. Όταν καταφέρνεις και βρίσκεις τα όρια σου, τότε µπορείς πραγµατικά να πετάξεις. Είναι σαν τον πώς λέγεται αυτό… Τα όρια είναι σαν τον βατήρα. Αν πατήσεις πάνω τους µπορείς να απογειωθείς. Χωρίς όρια δεν µπορείς να απογειωθείς… Επειδή έχουµε µπερδέψει τα όρια µε την απαγόρευση, ακούµε όρια και πιστεύουµε ότι είναι κάτι αρνητικό. Έχουµε συνδέσει τα όρια µε τις εντολές, µε κάποιον ο οποίος µας απαγορεύει και µας εξουσιάζει, µας χειραγωγεί και µας κακοποιεί.
– Τι είναι ο εαυτός µας; Πώς το ανακαλύπτει κανείς; Αν υποθέσουµε ότι αυτό που γνωρίζουµε είναι ελάχιστο µπροστά σ’ αυτό που αγνοούµε, αυτό που τελικά είµαστε, είναι κρυµµένο σε µεγάλο βαθµό σε αυτό που αγνοούµε. Πώς µπορούµε λοιπόν, να ανακαλύψουµε ποιοι είµαστε;
Υπάρχει η δυνατότητα καθηµερινά να γνωρίσουµε ένα µεγαλύτερο κοµµάτι αυτού που είµαστε. Έχουµε αυτή τη δυνατότητα αν προσπαθήσουµε κι αν δεν σταµατήσουµε να προσπαθούµε και να δουλεύουµε προς αυτή την κατεύθυνση… Το ότι δεν τολµούµε γιατί φοβόµαστε, γιατί δεν θέλουµε, γιατί βολευόµαστε στα λίγα που ξέρουµε, αυτό είναι άλλο. Αλλά όλοι έχουµε τη δυνατότητα να γνωρίσουµε τον εαυτό µας, ο καθένας µας µε διαφορετικούς τρόπους. Ο Ελύτης γράφει στα “Ανοιχτά χαρτιά”… “Eµένα µου αρέσει να υπακούω στον εαυτό µου ολόκληρο και όχι σ’ αυτόν που είναι εγγεγραµµένος στα µητρώα αρρένων του δήµου. Γι’ αυτό γράφω ποίηση”. Ο ένας µπορεί να γράφει ποίηση γιά να ανακαλύψει ολόκληρο τον εαυτό του, ο άλλος κάνει ψυχοθεραπεία, ο άλλος γίνεται ηθοποιός, ο άλλος γίνεται δηµοσιογράφος, συγγραφέας, ζωγράφος!
– Προσωπικά πιστεύω πάρα πολύ στο σκοτάδι.
Ναι, αλλά το σκοτάδι έρχεται µία στιγµή που ή του επιτρέπουµε να µας φάει ή µπαίνουµε σ’ αυτό και το γνωρίζουµε.
– Πρέπει να ασκηθείς για να µπεις στο σκοτάδι…
Φυσικά και πρέπει να ασκηθείς. Ο καθένας µας το κάνει όµως µε διαφορετικό τρόπο. Αυτοί που θέλουνε τέλος πάντων να γνωρίσουν τον εαυτό τους δεν µπορούν να αποφεύγουν το σκοτάδι. Μετά από αυτή την εµπειρία, νοµίζω ότι αρχίζει να µη µας τροµάζει ο εαυτός µας.
– Τι είναι για εσάς το θέατρο;
Νοµίζω ότι η επαφή µου µε την τέχνη και άρα και µε το θέατρο είναι ένα καταφύγιο και µια διαφυγή συγχρόνως. Και τα δύο µαζί.
– Όταν λέτε τέχνη τι εννοείτε;
Έκφραση. Έκφραση πραγµάτων και συναισθηµάτων που δεν µπορώ να τα πω διαφορετικά.
– Εργαλείο είναι η τέχνη;
∆εν ξέρω, αλλά ας πούµε είχα πάντα µία τάση να ονειροπολώ, να ταξιδεύω… Θυµάµαι διάβαζα βιβλ9οία και στο δωµάτιό µου προσπαθούσα να φανταστώ πώς είναι αυτοί οι άνθρωποι, πώς είναι το µέρος που ζούνε. ∆ηλαδή µε ενδιέφεραν οι ανθρωποι και µέσα από την τέχνη εκδηλωνόταν αυτό µου το ενδιαφέρον…
– Για εσάς προηγείται το όνειρο από την πραγµατικότητα; Πρώτα ονειρεύεστε και µετά ζείτε;
Όχι, δεν θα το έλεγα αυτό. Γιατί το να ονειρεύεσαι µόνο, εµένα µ’ έκανε να αποφεύγω την ζωή, να αποσύροµαι από τη ζωή, να φοβάµαι την ζωή. Γιατί στο όνειρο τα κανονίζεις όλα όπως θέλεις. Τα φτιάχνεις εσύ τα πράγµατα. Εσύ είσαι ο µαέστρος στα όνειρα σου. Άρα τα κανονίζεις όπως θέλεις εσύ. Φτιάχνεις το τέλος, την αρχή, τη µέση, όπως θέλεις και µετά τα αλλάζεις άµα δεν σου αρέσουν πολύ, αν δεν σου πάνε και πολύ. Στη ζωή όµως δεν είναι έτσι τα πράγµατα. Σε αιφνιδιάζουν και σε τροµάζουν πολλά πράγµατα χωρίς να το περιµένεις, χωρίς να το ελέγχεις. Έτσι κατέληξα ότι έπρεπε να τα καταφέρω, να ζω την πραγµατική ζωή, για να µπορώ να ονειρεύοµαι και πιο πλατιά απ’ ό,τι ονειρευόµουνα µέχρι τότε. Αλλά ναι, το όνειρο, είναι µέρος της τάσης που είχα από µικρό παιδί.
– Στη ζωή σας, ο χορός σας έµαθε ότι το όριο είναι απαραίτητο για να απελευθερωθείς. Το θέατρο τι σας έµαθε;
Το ίδιο, το ίδιο ακριβώς. Απλώς είναι πολύ πιο δύσκολο να το καταφέρεις αυτό στο θέατρο.
– Γιατί;
Γιατί όπως είπαµε το θέατρο είναι πολύ πιο χαοτικό. Είναι µια τέχνη, για µένα είναι η τέχνη των τεχνών, που πρέπει να δηµιουργήσεις εσύ το όριο την ίδια στιγµή που έχεις αναγκη να ελευθερωθείς. Στο χορό σας είπα πριν ανέβεις στη σκηνή έχεις βάλει τα όρια. ∆εν εείναι έτσι γιά µένα στρο θέατρο. Το θέατρο είναι µιά πολύ δύσκολη δουλειά. Το βρίσκω πάρα πολύ δύσκολο, κάθε µέρα στις εννιά να χτυπάει το τρίτο κουδούνι και εσύ να γυρνάς τον διακόπτη. ∆ηλαδή είσαι ένας άνθρωπος, ο οποίος παίζεις µε το νευρικό σου σύστηµα.
– Έχετε νοιώσει ποτέ, στη σκηνή, ότι αγγίζετε τις φτέρνες του Θεού;
Κάποιες φορές υπάρχει αυτό αίσθηµα. Όχι πάντα σε µία παράσταση που είναι πετυχηµένη κάθε βράδυ, αλλά…
– Ποιό είναι το µεγαλύτερο προσόν του ηθοποιού;
Ο ηθοποιός είναι ο βασιλιάς της σκηνής. Αν καταφέρει να κάνει καλά αυτό που κάνει, τότε αυτό που συµβαίνει στην αίθουσα εκείνη την στιγµή, το αισθάνεται ο θεατής και παράγει µία ανεπανάληπτη εµπειρία που δεν ξεχνιέται ποτέ.
– Παρόλο που το θέατρο λένε ότι είναι κάθε παρασταση και µια πρόβα θανάτου;
Φυσικά. Μα αυτό είναι το µαγικό στην τέχνη του θεάτρου. Γι’ αυτό και εγώ δεν µπορώ να βλέπω καθόλου τα αρχεία µου. Όταν βάζω ένα αρχείο να βλέπω µπορώ να τρελαθώ. Γιατί δεν µπορεί να αποτυπωθεί αυτό που έχει συµβεί στα αρχεία. Είναι η ανθρώπινη εµπειρία η οποία βιώνεται εκείνη την στιγµή από τον ερµηνευτή και οι υπόλοιποι είµαστε µάρτυρες.
– Άλλο θέατρο κι άλλο κινηµατογράφος για τον ηθοποιό;
Τελείως άλλο για όλους. ∆εν έχει καµία σχέση το ένα µε το άλλο. ∆εν έχει καµία σχέση το ζωντανό σώµα, οι ανάσες και αυτό που συµβαίνει εκείνη τη στιγµή ως ένα τελετουργικό, µε αυτό που συµβαίνει στον κινηµατογράφο. Ο κινηµατογράφος είναι εικόνα. Στο θέατρο όταν συµβαίνει καλά αυτό που είναι να συµβεί, είναι ανθρώπινη εµπειρία, είναι µία συνολική εµπειρία, είναι µία κοινωνία.
– Ανάµεσα στην αλήθεια και στην ειλικρίνεια τι προτιµάτε;
Την αλήθεια. ∆εν ξέρω πόσο µεγάλη διαφορά υπάρχει ανάµεσα στα δύο, αλλά τέλος πάντων αισθάνοµαι ότι η αλήθεια είναι κάτι το οποίο µπορεί να υπάρξει ως αξία πέρα από εµάς, ενώ η ειλικρίνεια είναι κάτι που έχει να κάνει µε εµάς… Νοµίζω ότι ειλικρίνεια είναι αυτό που αυτή τη στιγµή σκέφτοµαι, αυτό πιστεύω σήµερα κι αυτό κάνω. Αν οι πράξεις ακολουθούν δηλαδή αυτό που σκέφτοµαι είµαι ειλίκρινής. Η αλήθεια είναι κάτι που δεν επιδέχεται αµφισβητήσεις.
– Γιατί διαλέξατε να συµµετέχετε στη Μήδεια του Φρανκ Κάστορφ;
Καταρχάς µε διάλεξε ο Κάστορφ κι όχι εγώ τον Κάστορφ. Με ενδιέφερε να δουλέψω µε αυτόν τον σπουδαίο δηµιουργό και πήγα στην οντισιόν για να µου δοθεί η ευκαιρία αν µε διαλέξει να δουλέψω µαζί του. Όταν µπαίνεις στο θέατρο, αρχίζεις να µαθαίνεις όπως και σε κάθε δουλειά ποιοι είναι οι µεγάλοι. Ο Κάστορφ ήταν ένας από αυτούς. Ένα µυθικό τέρας που έκανε τρελά πράγµατα. Είχε και το µαγικό όνοµα, Κάστρο… Κάστορας. Περνάνε 25 χρόνια και βρίσκεσαι µπροστά του, πέφτεις επάνω του. Και σε επιλέγει να κάνεις κάτι µαζί του. ∆εν γυρίζεις την πλάτη σε µια τέτοια εύνοια της τύχης.
– Τωρα που δουλεύετε µαζί του καταλαβαίνετε γιατί θεωρείται τόσο σηµαντικός;
Η εντύπωση που µου είχε δηµιουργηθεί, είναι ακόµα καλύτερη από αυτο που περίµενα. Είναι ένας φοβερός τύπος.
– Τι σηµαίνει για εσάς ενδιαφέρον σκηνοθέτης;
Ο ενδιαφέρων σκηνοθέτης για εµένα, είναι αυτός που ξέρει ακριβώς το ζητούµενό του. Που βάζει όρια. Με άλλα λόγια είναι αυτός που ξέρει ακριβώς τι ζητάει. Ας είναι τρελό, ας είναι ανάποδο, ας είναι ό,τι θέλει… Ας τον πεις όπως θέλεις, αντισυµβατικό, προκλητικό, σκανδαλώδη, δεν µε ενδιαφέρει καθόλου… Ο ενδιαφέρον σκηνοθέτης είναι ο αυτός που σου λέει:«Αυτό θέλω» και το εννοεί.
– Αν σε αυτό το σκηνοθετικό “θέλω” έχετε αντιρρήσεις τι κάνετε;
∆εν υπάρχει τέτοιο θέµα. Όταν πηγαίνεις να δουλέψεις µε έναν δηµιουργό, αποδέχεσαι και τους όρους του. Εκεί που εγώ αντιδρώ είναι σε άλλα πράγµατα µε τους σκηνοθέτες.
– Όπως;
Στην κακοποίηση, στο να µην σε σέβεται, να µιλάει άσχηµα. Με άλλα λόγια να µην σέβεται ότι έχει έναν άνθρωπο απέναντί του ενήλικα και να νοµίζει ότι µπορεί να κάνει πάνω του, ό,τι του κατέβει στο κεφάλι, χωρίς αξιοπρέπεια. Αυτά µε ενοχλούν κι όχι στο δικαίωµα το όνειρο να γίνει πραγµατικότητα. Αν επ’ αυτού έχεις διαφωνίες, γίνε εσύ σκηνοθέτης και µη πας να δουλέψεις µε άλλους. Τι θα πει διαφωνώ στη σύλληψη του έργου; Αυτό δεν το καταλαβαίνω, δεν το πιάνω. Αν κάποιος µου µιλήσει άσχηµα ή µου κάνει bullying ή µε χειραγωγήσει, θα γίνει χαµός. Το πιθανότερο είναι ότι αν µου συµβεί κάτι τέτοιο, θα σηκωθώ να φύγω.
– Τι σας έχει εντυπωσιάσει δουλεύοντας µε τον Κάστορφ;
Αυτός ο άνθρωπος δεν αγαπάει τους ηθοποιούς απλώς… Η τρυφερότητα µε την οποία µας αντιµετωπίζει, είναι πρωτοφανής. Ακόµα και στις διορθώσεις του είναι πρωτοφανής η ευγένεια του. ∆ηλαδή είναι αδιανόητη η τρυφερότητα που δείχνει σ’ αυτά τα πλάσµατα που είναι οι ηθοποιοί και που ανεβαίνουν εκεί πέρα και εκτίθενται και που αυτό που πραγµατικά πρέπει να γίνει είναι να αφεθούν ελεύθερα να γελοιοποιηθούνε, να κάνουνε λάθη και να µην αισθάνονται άσχηµα που κάνανε λάθος. Πρέπει να δηµιουργήσεις ένα ασφαλές πεδίο για να µπορέσει ο άλλος να ανέβει και να γίνει καραγκιόζης µέχρι να φτάσει στο σωστό. Ο Κάστορφ επίσης ξέρει καλά τι θέλει από τον ηθοποιό, ξέρει τι ζητάει ως αποτέλεσµα. Μέσα σε αυτά τα όρια που θέτει, ξέρει τι θέλει από σένα, αλλά υπάρχει ένα τεράστιο πεδίο που σου επιτρέπει να δηµιουργήσεις κι εσύ. Εισαι ελεύθερη να υλοποιήσεις αυτό που αυτός ξέρει και ζητάει. ∆εν είναι ότι σου λέει πώς θα πεις τις λεξούλες σου ή πώς θα εκφράσεις αυτή την γραµµή που σου δίνει. Όµως την γραµµή στην δίνει. Άµα µπορέσεις έχει καλώς. Μπορείς να κάνεις ό,τι θέλεις ελεύθερα, αλλά πάνω στη γραµµή.
– Μέχρι πού µπορεί να φτάσει η ερµηνεία ενός κειµένου;
Στα τρίσβαθα. Νοµίζω ότι δεν έχει όριο. Αυτό δεν έχει όριο. Το όριο είναι το κείµενο αλλά ο στοχασµός πάνω στο κείµενο είναι απύθµενος νοµίζω. Αυτός ο άνθρωπος στοχάζεται τόσο ελεύθερα πάνω στο κείµενο που δεν το έχω δεί από άλλον. Το αποδοµεί και το συνθέτει ξανά από την αρχή. Φυσικά είναι η ιστορία της Μήδειας µε άλλον τρόπο. Όµως είναι ένας άνθρωπος πάρα πολύ διαβασµένος, πάρα πολύ καλλιεργηµένος, µε πολύ ισχυρές απόψεις, µε ιδεολογία… Θέλω να πω έχει ένα δικό του σύµπαν… Ο Κάστορφ δεν ερµηνεύει απλώς το κείµενο, στοχάζεται µε αφορµή αυτό. Είναι κάτι τελείως διαφορετικό αυτό. Αναλύεις σε βάθος και ανασυνθέτει. Και γι’ αυτό τα πράγµατα που κάνει θεωρούνται ακραία, αντισυµβατικά, προκλητικά, δεν ξέρω κι εγώ τι… Στην πραγµατικότητα δεν είναι ο στόχος του, να προκαλέσει. Ο στόχος του είναι να πει κάτι που περιέχει γιά αυτόν το κείµενο και δεν έχει ειπωθεί. Η ελευθερία του, η φαντασία του, είναι απίστευτες.
– Γιατί υπάρχει φαντασία; Μπορούµε να ζήσουµε χωρίς τη φαντασία; Τελικά, τι είναι η φαντασία;
Η φαντασία είναι νοµίζω κάτι σαν την ελπίδα. Είναι το µόνο καταφύγιο που έχουµε απέναντι στη δυσκολία της ζωής. Η δυνατότητα να πλάθεις, ξανά και ξανά κάτι. Να φτιάχνεις κάτι από την αρχή.
– Σας ευχαριστώ πολύ.
Και εγώ και εγώ ευχαριστώ πολύ.
Μετάφραση Στρατής Πασχάλης (Μήδεια του Ευριπίδη*), Ελένη Βαροπούλου (Ρημαγμένη όχθη, Μήδειας υλικό, Τοπίο με Aργοναύτες του Χάινερ Μύλλερ**)
Σκηνοθεσία Frank Castorf
Σκηνικό Aleksandar Denic
Κοστούμια Adriana Braga-Peretzki
Μουσική William Minke
Φωτισμοί Lothar Baumgarte
Βίντεο Andreas Deinert
Διεύθυνση καλλιτεχνικής παραγωγής Sebastian Klink
Δραματουργία Γρηγόρης Λιακόπουλος
Βοηθοί δραματουργού Γιάννης Βάρσος, Δέσποινα Παυλίδη
Βοηθός σκηνογράφου Άννα Μπίζα
Βοηθός ενδυματολόγου Μαργαρίτα Τζαννέτου
Βοηθοί διεύθυνσης καλλιτεχνικής παραγωγής Έφη Ρευματά, Δανάη Σπηλιώτη
Βοηθός παραγωγής Ζωή Κανελλοπούλου
Boom operator Λυδία Ζέρβα
Video editor Ελένη Κορδά
Make-up artists Βίνα Ευστρατιάδου, Αναστασία Διψάλα
Ενδύτριες Ευδοκία Κακιούζη, Χριστίνα Σωτηροπούλου
Tεχνικός ήχου Ηλίας Φλάμμος
Παίζουν (αλφαβητικά) Στεφανία Γουλιώτη, Σοφία Κόκκαλη, Μαρία Ναυπλιώτου, Αγγελική Παπούλια, Ευδοκία Ρουμελιώτη, Αινείας Τσαμάτης, Νικόλας Χανακούλας, Νίκος Ψαρράς
Εκτέλεση παραγωγής BEE DRAMAQUEENS / Ρένα Ανδρεαδάκη, Ζωή Μουσχή
➸ To πλήρες κείμενο της συνέντευξης θα φιλοξενηθεί στο νέο τεύχος του OLAFAQ Magazine το οποίοθα κυκλοφορήσει την τελευταία εβδομάδα του Ιουλίου.