Ο Φερνάντο Μποτέρο, ο μεγάλος Κολομβιανός καλλιτέχνης που φημίζεται για το μοναδικό του στυλ, πέθανε χθες σε ηλικία 91 ετών. Ένας καλλιτέχνης που έχει αφήσει ανεξίτηλο σημάδι στον κόσμο της τέχνης, όχι μόνο με το ξεχωριστό του στυλ αλλά και με το μοναδικό του όραμα. Η τέχνη του είναι άμεσα αναγνωρίσιμη και χαρακτηρίζεται από τις υπερβολικές μορφές και τις αισθησιακές φιγούρες του. Οι πίνακες του Μποτέρο θα μπορούσε να πει κάποιος ότι είναι μια γιορτή της ζωής, μια απόδειξη της μαεστρίας του στην τεχνική και μια αντανάκλαση της βαθιάς κατανόησης της ανθρώπινης φύσης.

Μια από τις πιο εντυπωσιακές πτυχές της τέχνης του Μποτέρο είναι η προτίμησή του να απεικονίζει θέματα με υπερβολικές αναλογίες. Οι φιγούρες του, είτε πρόκειται για ανθρώπους είτε για ζώα, είναι προικισμένες με γενναιόδωρα στρογγυλεμένες μορφές που αποπνέουν μια αίσθηση ζωτικότητας και αφθονίας. Αυτό το ξεχωριστό στυλ, που συχνά αναφέρεται ως “Boterismo”, αμφισβητεί τις παραδοσιακές έννοιες της ομορφιάς και καλεί τους θεατές να εκτιμήσουν ένα αλλιώτικο διαφορετικό είδος αισθητικής. Η χρήση του χρώματος από τον καλλιτέχνη είναι ένα άλλο χαρακτηριστικό γνώρισμα του έργου του. Οι πίνακές του είναι ζωντανοί και πλούσιοι, με μια τολμηρή και ζωηρή παλέτα που προσθέτει στη συνολική αίσθηση πληθωρικότητας. Τα χρώματά του αντανακλούν τη χαρά της ζωής που διαπερνά την τέχνη του, προσδίδοντάς της ζεστασιά και ενέργεια.

Πέρα, όμως, από την επιφανειακή αισθητική, η τέχνη του Μποτέρο συχνά μεταφέρει ένα βαθύτερο μήνυμα. Χρησιμοποιεί τους πίνακές του για να σχολιάσει ένα ευρύ φάσμα κοινωνικών και πολιτικών ζητημάτων, από τη δυσχερή θέση των περιθωριοποιημένων μέχρι την πολυπλοκότητα της δύναμης και της εξουσίας. Τα έργα του είναι συχνά σατιρικά, χρησιμοποιώντας το χιούμορ και την ειρωνεία για να προκαλέσουν σκέψη και συζήτηση. Η τέχνη του είναι επίσης βαθιά ριζωμένη στις παραδόσεις της ιστορίας της τέχνης. Αντλεί έμπνευση από τα έργα των παλαιών δασκάλων και οι πίνακές του συχνά αποτίουν φόρο τιμής σε εμβληματικά έργα καλλιτεχνών όπως ο Βελάσκεθ και ο Γκόγια. Επαναπροσδιορίζοντας αυτά τα κλασικά έργα με το δικό του μοναδικό στυλ, ο Μποτέρο δημιουργεί έναν διάλογο μεταξύ παρελθόντος και παρόντος, παράδοσης και καινοτομίας.

Τα πρωτοφανή έργα ζωγραφικής του Φερνάντο Μποτέρο θα μας προσκαλούν πάντα να βλέπουμε τον κόσμο μέσα από έναν διαφορετικό φακό. Αμφισβητούν την αντίληψή μας για την ομορφιά, μας ενθαρρύνουν να αγκαλιάσουμε τον πλούτο της ζωής και μας αναγκάζουν να ασχοληθούμε με την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης εμπειρίας. Η τέχνη του Μποτέρο είναι μια απόδειξη της δύναμης της ζωγραφικής να ξεπερνά τα όρια και να μιλάει στην ψυχή, αφήνοντας μια διαρκή κληρονομιά στον κόσμο της τέχνης.

Τον συνάντησα πολλές φορές στη ζωη μου… Γίναμε φίλοι. Δε θα ξεχάσω ποτέ τις συζητήσεις μας την ποιότητα της σκέψης του, την βαθειά γνώση του για την ζωγραφική, την ιδέα του για το τι είναι τέχνη, την επαναστατικότητά του… Ωραίος Ανθρωπος, ξεχωριστός Δημιουργος. Έφυγε χθες και δε θα τον ξανασυναντήσω. Άφησε όμως πίσω του πολλές κοινές μας στιγμές. Δε θα τον ξεχάσω στο ατελιέ στο Saint Germain να ζωγραφίζει στον επάνω όροφο κι να με διδάσκει την μαγεία των χρωμάτων. Στην Ερέτρια να περπατάμε στον κήπο, να χαζεύω τα ανολοκλήρωτα έργα του στο ατελιέ εκεί, και τα γεύματα μας που επιμελείται η πολυαγαπημένη μας Σοφία, η ελληνίδα εικαστικός σύντροφος της ζωής του που έφυγε κι αυτη απο την ζωη πριν λίγους μήνες! Διαβάστε μια από τις συνομιλίες μας και θαυμάστε την ποιότητα της σκέψης του! Καλή απόλαυση.

Φωτογραφία από το προσωπικό αρχείο του Θανάση Λάλα κατά την επίσκεψή του στο κτήμα του Μποτέρο στην Ερέτρια.

– Αλήθεια, ποιο είναι το ζητούμενο της ζωής σας;
Ό,τι είμαι, ό,τι έχω, ο λόγος που ζω είναι η δουλειά μου. Εγώ ο ίδιος σαν άνθρωπος είμαι προϊόν της δουλειάς μου.

– Η δουλειά σας είναι αποτέλεσμα μιας εμμονής σας;
Πρέπει να έχεις κάτι σαν εμμονή με την τέχνη, να σκέφτεσαι μόνο αυτήν, τίποτα να μη σε αποσπά από το στόχο σου. Να δουλεύεις σκληρά κάθε μέρα και να αγαπάς την τέχνη. Ο πυρήνας της ζωής σου είναι αυτή η αγάπη για την τέχνη και η επιθυμία να το κάνεις σωστά. Όλη σου τη ζωή προσπαθείς να το κάνεις σωστά, για κάποιο λόγο, όμως, αποτυγχάνεις κάθε φορά που προσπαθείς. Αυτό σε κάνει να προσπαθείς ξανά και ξανά. Και αυτή η σειρά αποτυχιών είναι που φτιάχνει το έργο της ζωής σου.

– Εσείς μέσα σε τι περιβάλλον μεγαλώσατε;
Γεννήθηκα στο Μεντεγίν της Κολομβίας, μια πόλη γνωστή σήμερα λόγω των ναρκωτικών. Την εποχή που γεννήθηκα ήταν μια επαρχιακή, μικρή, όμορφη πόλη, εντελώς απομονωμένη από την υπόλοιπη χώρα, σε μια κοιλάδα περιτριγυρισμένη από ψηλά βουνά. Μεγάλωσα εκεί, σε μια μεσοαστική οικογένεια, χωρίς λεφτά, γιατί ο πατέρας μου πέθανε όταν ήμουν τεσσάρων ετών, η μητέρα μου έπρεπε να φροντίζει τρία παιδιά, ήταν δύσκολα… Τέλος πάντων, έζησα μια όμορφη, φτωχική παιδική ηλικία. Άρχισα να ενδιαφέρομαι για την τέχνη νωρίς. τα 15 ήδη ζωγράφιζα, στα 17 συμμετείχα σε ομαδικές εκθέσεις, στα 19 έκανα την πρώτη μου ατομική έκθεση στη Μπογκοτά, στα 20 ήμουν ήδη στην Ευρώπη.

– Πότε αποφασίσατε να γίνετε ζωγράφος;
Μα όλη μου τη ζωή ζωγραφίζω! Ζώντας στο Μεντεγίν, δεν φανταζόμουν την επιτυχία. Πάντως είχα δει καλλιτέχνες να δουλεύουν εκεί… Ηταν πάμφτωχοι, έδειχναν όμως ευτυχισμένοι. Η μεγάλη έκπληξη στη ζωή μου ήταν ότι πέτυχα. Βέβαια δεν ήταν αυτονόητο, ήταν πολύ δύσκολο.

– Αν είχατε σήμερα απέναντί σας ένα νέο καλλιτέχνη, τι θα τον παροτρύνατε να κάνει για να πραγματοποιήσει το όνειρό του;
Έχω οκτώ προτροπές για ένα νέο καλλιτέχνη… Πρώτη προτροπή: Διάλεξε τις σωστές επιρροές.

– Τι σημαίνει σωστές επιρροές; Για πέστε μου ένα προσωπικό παράδειγμα…
Ήμουν 19 χρονών, βγήκα από το καράβι στη Βαρκελόνη. Δεν είχα ξαναδει από κοντά έναν αληθινό πίνακα. Έτρεξα, λοιπόν, στο μουσείο Μονζουΐκ, κάτι σαν ένα Πράντο της Βαρκελόνης, και στην είσοδο είχε ένα μεγάλο Θουρμπαράν. Πρώτη φορά στη ζωή μου έβλεπα εναν αληθινό πίνακα από κοντά! Το να επηρεαστείς δεν είναι κακό. Όλοι οι μεγάλοι καλλιτέχνες επηρεάστηκαν από κάποιον άλλον. Ο μοναδικός που προέκυψε από το πουθενά είναι ο Τζιότο. Χάρισε μεγάλο δώρο στην τέχνη ανακαλύπτοντας τον χώρο και τον όγκο. Ο Βελάσκεθ επηρεάστηκε από τον Καραβάτζιο, ο Πιέρο ντέλα Φραντσέσκα από τον Ντομένικο Βενετσιάνο, ο Μασάτσιο από τον Τζιότο… Είναι αλυσίδα, αυτό που λέμε παράδοση.

– Ποια η διαφορά ανάμεσα σε ένα καλό και σε ένα μεγάλο ζωγράφο;
Ο μεγάλος καλλιτέχνης επηρεάζεται από τους μεγάλους∙ ο μέτριος καλλιτέχνης από τους μέτριους. Θέλει ταλέντο για να επιλέξεις τις σωστές επιρροές, αλλά αυτές σε πλουταίνουν τρομερά. Οι μεγάλοι ζωγράφοι είναι ο πολικός αστέρας που σε οδηγεί στην υπεροχή! Επηρεάστηκα από τον Πικάσο, τον Γκογκέν στα 19 μου ∙ όταν ήρθα στην Ευρώπη από τον Πιέρο ντέλα Φραντσέσκα, από τους Μασάτσιο, Ενγκρ, Μπελίνι, Χολμπάιν, τόσους πολλούς.

– Η δεύτερη παρότρυνση σε ένα νέο καλλιτέχνη;
Θα επαναλάβω ένα πολύ όμορφο ορισμό του Πουσέν για τη ζωγραφική, τον 17ο αιώνα. «Η τέχνη της ζωγραφικής είναι η τέχνη να εκφράζεις κάτι σε μια επίπεδη επιφάνεια, με χρώματα και μορφές, για να προσφέρεις ευχαρίστηση». Εγώ είμαι της παλιάς σχολής, αλλά οι περισσότεροι καλλιτέχνες σήμερα δεν ενδιαφέρονται για την ευχαρίστηση, την θεωρούν γελοιότητα και εκπόρνευση. Η τέχνη κάποτε βασιζόταν στην ιδέα της ευχαρίστησης. Όταν βλέπεις Τισιάνο, Μποτιτσέλι, Μπελίνι, τους μεγάλους, δεν πρόκειται μόνο για αισθητική, αλλά και για ηδονή.

– Υπάρχει μεγάλη τέχνη που να μην προσφέρει ηδονή;
Η στιγμή που η τέχνη άρχισε να μην βλέπει με καλό μάτι την ηδονή, ήταν και το τέλος της τέχνης. Ο σκοπός της τέχνης ήταν να εξυψώνει τον άνθρωπο, να του προσφέρει την δυνατότητα να ζει σε παράλληλη πραγματικότητα, τη νοητή πραγματικότητα της τέχνης, κάτι σαν σπουδαίο καταφύγιο από τη σκληρότητα της ζωής. Άξαφνα, αυτό το πράγμα το αφαίρεσαν. Είναι τρομερό! Κοίτα τους ιμπρεσιονιστές! Βλέπεις ένα τοπίο και θέλεις να μπεις να καθήσεις, να γίνεις μέρος του, να ζήσεις για λίγο αυτή την άλλη πραγματικότητα. Η πραγματικότητα λόγω της σύνθεσης παρουσιάζεται στην τέχνη σαν ελεγχόμενη κατάσταση, μια τάξη πραγμάτων που παράγει ευχαρίστηση∙ χωρίς να το ξέρεις, τη βλέπεις και τη νιώθεις αυτήν την άλλη τάξη. Σαν να βλέπεις δίπλα-δίπλα δύο χρώματα που ταιριάζουν.

– Υπάρχει ταλαντούχο κοινό;
Αν ένας άνθρωπος είναι καλλιεργημένος, θα μπορέσει να απολαύσει την τέχνη σε ένα άλλο επίπεδο. Και η τελευταία γραμματέας, όμως, έχει ένα Ρενουάρ ή ένα Βαν Γκογκ στο γραφείο της σε αφίσα∙ δεν ξέρουν από τέχνη, βλέπουν όμως τα ωραία χρώματα, αυτή την τάξη. Και, ξέρετε, η τέχνη είναι αισθαντική∙ οι πλαστικές τέχνες είναι αισθαντικές.

– Ακούω την τρίτη παρότρυνση…
Ανάπτυξε τις δικές σου πεποιθήσεις. Τα χρώματα, η σύνθεση, τα πάντα μπορεί να είναι σωστά αλλά, εφόσον η τέχνη είναι κυρίως διακοσμητική, προσφέρει αισθητική απόλαυση λόγω χρωμάτων και σύνθεσης. Εάν όμως δεις πίνακα του Πιέρο ντέλα Φραντσέσκα, για παράδειγμα, θα δεις πάλι τα ίδια πράγματα –χρώμα, σύνθεση− αλλά θα λένε κάτι για τον άνθρωπο, για το μεγαλείο του. Αυτό κάνει την τέχνη να λειτουργεί σε ένα δεύτερο επίπεδο.

– Ποιο είναι το ωραιότερο έργο τέχνης που έχουν δει τα μάτια σας;
Το πιο όμορφο πράγμα που είδα ποτέ είναι «Η επίσκεψη της βασίλισσας του Σαβά στον Σολομώντα», στη βασιλική του Αγίου Φραγκίσκου στο Αρέτσο. Για μένα είναι το μέγιστο που μπορεί να πετύχει ο άνθρωπος στην τέχνη. Το υψηλότερο επίπεδο ευγένειας και πνεύματος∙ πέρα από το χρώμα, η σύνθεση, το στυλ και ό,τι ονειρεύεσαι να έχει ένας πίνακας, όλα είναι εκεί. Τον ξέρω απ’ έξω αυτό τον πίνακα. Τον έχω παρατηρήσει τόσες πολλές φορές, τον έχω ζωγραφίσει, για μένα είναι ό,τι σπουδαιότερο φτιάχτηκε ποτέ. Δουλεια του καλλιτέχνη είναι να σκέφτεται την επιρροή της τέχνης στη ζωή. Αυτή η σκέψη παράγει πίστεις και αυτές οι πίστεις είναι που παράγουν το στυλ. Ολοι οι μεγάλοι ζωγράφοι του παρελθόντος είχαν τόσο ισχυρές πίστεις που σημάδεψαν το έργο όλης της ζωής τους. Για παράδειγμα, βλέπεις τα έργα του Χολμπάιν, τις τόσο βαθιές, τόσο στέρεες πίστεις που σημαδεύουν όλο το έργο του.

– Πώς βρίσκει ένας ζωγράφος το ύφος του; Την υπογραφή του;
Για να έχεις ύφος, θα πρέπει να είσαι και λίγο τρελός. Να σου είναι αδύνατο να νιώθεις τα πράγματα με τον ίδιο τρόπο που θα τα ένιωθε ο κάθε φυσιολογικός άνθρωπος. Δεν εννοώ πώς τα βλέπεις, αλλά πώς τα νιώθεις. Νιώθεις τη φύση μέσα από το δικό σου ύφος και τις δικές σου πεποιθήσεις. Λίγοι το κάνουν. Πρέπει να παίρνεις στα σοβαρά τη δουλειά σου για να φτάσεις σ’ αυτή την καταπληκτική παραμόρφωση! Ας πάρουμε τον Βαν Γκογκ. Αν πας στην Προβηγκία, θα δεις μόνο τοπία σε γκρι και λαδί αποχρώσεις. Για να βλέπεις όλα αυτά τα χρώματα εκεί που δεν υπάρχουν, πρέπει όντως να είσαι τρελός! Η δική μου πεποίθηση είναι ότι ο όγκος και ο αισθησιασμός παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο στην απόλαυση της τέχνης, αντίθετα προς αυτό που κηρύσσουν οι περισσότεροι καλλιτέχνες, ότι η ζωγραφική είναι δισδιάστατη, γιατί εάν είναι τρισδιάστατη, είναι σαν να ζωγραφίζεις γλυπτά! Αυτό είναι γελοίο, γιατί καταργούμε 600 χρόνια ζωγραφικής!

– Η τέταρτη παρότρυνση προς ένα νέο ζωγράφο;</strong
Υπερασπίσου σθεναρά τις πεποιθήσεις σου. Η τέχνη σήμερα είναι πολύ κακή. Αυτοί που σήμερα αποκαλούμε «μεγάλους καλλιτέχνες» είναι φρικτοί, αν κριθούν με μέτρο το απόλυτο. Η φτωχότερη περίοδος στην ιστορία της τέχνης είναι στα τέλη του 20ού αιώνα με τις αρχές του 21ου. Αν σκεφτούμε τι συνέβαινε τον 18ο αιώνα με τον Γκόγια, τον Τιέπολο, τον 19ο αιώνα με τον Σεζάν, τον Μονέ και όλους τους ιμπρεσιονιστές, θα δούμε ότι σήμερα δε συμβαίνει τίποτε. Στη Γαλλία, π.χ., δεν υπάρχουν πλέον ζωγράφοι. Αυτή η χώρα που κάποτε έβγαλε ένα Ματίς, ένα Πουσέν, έναν Ενγκρ, ένα Νταβίντ και τόσους άλλους μεγάλους καλλιτέχνες, δεν έχει να επιδείξει σήμερα ούτε έναν! Η τάση σήμερα είναι να αντικατασταθεί η ζωγραφική από βίντεο, εικαστικές εγκαταστάσεις και άλλα τέτοια. Αυτό δημιουργεί πρόβλημα, γιατί δε γίνεται η τέχνη της ζωγραφικής να αντικατασταθεί από μία άλλη μορφή τέχνης που να σχετίζεται κυρίως με το σινεμά, την τηλεόραση ή το θέατρο. Η ζωγραφική έχει σχεδόν εκλείψει.

– Πέμπτη παρότρυνση…
Κάθε σπουδαίος καλλιτέχνης οφείλει να είναι επαναστάτης, να έχει την τάση να επιφέρει «διορθώσεις» στην τέχνη. Δεν είναι σημαντικό να συμφωνείς με ό,τι συμβαίνει. Ενδέχεται να τοποθετείσαι και λάθος, θα πρέπει όμως να εναντιώνεσαι. Κατ’ εμέ, η τέχνη θα ήταν σημαντικότερη αν γινόταν μ’ αυτό τον τρόπο.

– Θεωρείτε ότι ρόλος της τέχνης είναι να αντιδρά;
Είναι ο λόγος ύπαρξης του καλλιτέχνη και όλοι οι καλλιτέχνες αυτό έκαναν. Κοιτάζοντας την παράδοση της αγγελικής ιταλικής τέχνης, έρχεται ο Καραβάτζιο και λέει ότι αυτό δεν είναι καλό, η τέχνη πρέπει να εμπνέεται από την πραγματικότητα… και μετά κάνει αυτό που κάνει. Ύστερα, τη στιγμή που μεσουρανούν οι ιμπρεσιονιστές, έρχεται ο Πικάσο και λέει: «Χρειαζόμαστε δομές, θα κάνουμε κυβισμό». Πάντα υπάρχει μια ομάδα καλλιτεχνών που δουλεύει ενάντια στο κατεστημένο. Γιατί στην τέχνη υπάρχειν πάντα κατεστημένο. Υπήρχε το καθεστώς της ζωγραφικής των σαλονιών, κατόπιν έγινε καθεστώς η αφαίρεση, η οποία επιβλήθηκε σχεδόν δικτατορικά στην τέχνη. Στη συνέχεια έγινε άλλο πραξικόπημα με την ποπ-αρτ, τον υπερρεαλισμό κ.λπ. Μια ομάδα ανθρώπων κόβει τη βάση του κατεστημένου και δημιουργεί ένα καινούργιο.

– Η έκτη παρότρυνση ποια θα ήταν;
Κοίτα τη δουλειά σου σαν να είναι κάποιου άλλου. Υπάρχουν δύο τρόποι για να φτιάξεις ένα πίνακα. Η άμεση ζωγραφική, όπου ετοιμάζεις ένα χρώμα στην παλέτα, όπως έκαναν οι ιμπρεσιονιστές, ο Πικάσο, ο Ματίς και τόσοι άλλοι. Οι μεγάλοι δάσκαλοι, όμως, πριν τους ιμπρεσιονιστές μέχρι τον Κουρμπέ, ζωγράφιζαν κατά στρώματα. Αυτό τούς έδινε τη δυνατότητα να αναλύσουν, να κρίνουν και να αναδομήσουν ένα πίνακα. Εγώ συνήθως βάζω στον καμβά την ιδέα μου πολύ γρήγορα, λιγάκι αδρή βέβαια, αλλά είναι εκεί. Μετά την αφήνω εκεί έναν, δύο, τρεις μήνες, διότι πρέπει να στεγνώσει για να προσθέσω κι άλλο χρώμα. Αυτό μού δίνει τη δυνατότητα να δω τον πίνακα σαν να τον είχε ζωγραφίσει άλλος. Λένε ότι ο Τισιάνο κοίταζε τους πίνακές του σα να τους είχαν ζωγραφίσει οι εχθροί του. Ακριβώς έτσι λειτουργεί και με τους συγγραφείς. Πάντως αυτό έχει κάποια σημαντικά στοιχεία. Κάτι χάνεται, βέβαια, από τη φρεσκάδα και το συναίσθημα, πρέπει όμως να σπάσεις κάτι για να φτιάξεις κάτι μεγαλύτερο.

– Έβδομη παρότρυνση, σαν έβδομη εντολή…
Όλοι κάνουμε λάθη! Υπάρχουν σπουδαίοι πίνακες που έχουν τρομερά λάθη! Ποιον πίνακα έβλεπα πρόσφατα, που θεωρείται αριστούργημα, κι έλεγα: «Δεν είναι δυνατόν, τι χρώματα είναι αυτά!». Μερικές φορές εκπλήσσεσαι που ο ζωγράφος −ακόμη και τρομερά γνωστοί ζωγράφοι− σχεδίασε ετούτο ή χρησιμοποίησε εκείνο το χρώμα. Τα λάθη μπορεί να είναι μικρά, όπως ένα λάθος στο σχέδιο ή στο χρώμα, ή μπορεί ένας πίνακας να μην έχει τίποτε να πει. Ένας πίνακας, όμως, όταν ολοκληρωθεί, θα πρέπει κάτι να έχει να πει, να μπορεί να σε εκπλήξει.

– Όγδοη παρότρυνση και τελευταία…
Η τέχνη μπορεί να είναι σπουδαιότερη από τη ζωή. Τα συγκινητικότερα πράγματα που έχουν δει τα μάτια μου ήταν κάποια αριστουργήματα από το χώρο της ζωγραφικής. Έχω δει όμορφα ηλιοβασιλέματα, θάλασσες, βουνά, αλλά όλα αυτά κάποια στιγμή εξαφανίζονται από τη φαντασία μου. Τα μεγάλα αριστουργήματα μένουν για πάντα.

– Στην τέχνη τι είναι αυτό που μπορεί να νικήσει το χρόνο;
Κάποιοι καλλιτέχνες μπόρεσαν να δημιουργήσουν κόσμους ποιητικούς. Ο Ρενουάρ, ο Γκόγια δημιούργησαν μια ποιητική εικόνα του κόσμου, την οποία όλοι αποδέχτηκαν ως την πραγματικότητα της στιγμής. Αν σκεφτείς την Ισπανία του 18ου αιώνα, την βλέπεις μέσα από τα μάτια του Γκόγια. Όταν σκέφτεσαι την Γαλλία του τέλους του 19ου αιώνα, την βλέπεις με τα μάτια των ιμπρεσιονιστών. Αν σκεφτείς την Ταϊτή, θα την δεις με τα μάτια του Γκογκέν. Ο άνθρωπος λαχταρά για την ποίηση, μιαν όραση μέσα από τα μάτια του καλλιτέχνη. Όχι μέσα από τις στεγνές φωτογραφίες που εικονίζουν την πραγματικότητα όπως είναι.

– Αλήθεια, ποιο ζώο σάς αρέσει; Η γάτα, ο σκύλος, τα άλογα; Tα φίδια μήπως;
Δύσκολη ερώτηση! Eίναι η πρώτη φορά που φτιάχνω ρινόκερo…