Προς το τέλος του 19ου αιώνα ο χειρουργός William Coley από τη Νέα Υόρκη έκανε μια εντυπωσιακή παρατήρηση. Ένας από τους ασθενείς του που ήταν κοντά στον θάνατο εξαιτίας όγκου στον λαιμό, ανάρρωσε αφού προσβλήθηκε από μια σοβαρή βακτηριακή λοίμωξη του δέρματος. Ενθουσιασμένος ο Coley προσπάθησε να αναπαράγει το εύρημα, εγχέοντας σε ασθενείς ένα μείγμα νεκρών βακτηρίων για να προκαλέσει υποχώρηση των όγκων τους. Τελικά αντιμετώπισε με επιτυχία ακολουθώντας αυτήν την τακτική περισσότερους από χίλιους ασθενείς.

Η λογική του Coley ήταν ότι η λοίμωξη μπορούσε να ενεργοποιήσει το ανοσοποιητικό σύστημα, ώστε να καταπολεμήσει τον καρκίνο. Αυτή η ιδέα που ήταν αμφιλεγόμενη κατά τη διάρκεια της ζωής του άρχισε να γίνεται ευρύτερα αποδεκτή από τους επιστήμονες μόλις τη δεκαετία του 1950. Σήμερα λειτουργεί ως πυξίδα και εμπνέει την ανάπτυξη μιας νέας γενιάς θεραπειών, γνωστών ως «εμβόλια κατά του καρκίνου» που στοχεύουν να εκπαιδεύσουν το ανοσοποιητικό σύστημα να αναγνωρίζει τους όγκους και να καταπολεμά την εξάπλωσή τους.

Δοκιμές βρίσκονται σε εξέλιξη για καρκίνους που εντοπίζονται σε διάφορα μέρη του σώματος, όπως το δέρμα, οι ωοθήκες, ο εγκέφαλος και οι πνεύμονες. Μετά από μισό αιώνα απογοητευτικών αδιεξόδων, αρχίζουν να εμφανίζονται ελπιδοφόρα αποτελέσματα.

Ο καρκίνος μπορεί να ξεκινήσει από σχεδόν οποιοδήποτε κύτταρο στο σώμα. Το ανοσοποιητικό σύστημα συνήθως προσπαθεί να αποτρέψει την εξάπλωσή του. Λευκά κύτταρα, γνωστά ως Τ-κύτταρα, επιτίθενται στους όγκους αναγνωρίζοντας ξένες πρωτεΐνες, γνωστές ως μη-αυτοαντιγόνα στην επιφάνειά τους. Παρόμοια, φυσικά φονικά κύτταρα και μακροφάγα μπορούν να εντοπίσουν και να καταστρέψουν καρκινικά κύτταρα μέσω ανεξοικείωτων μορίων ή με τη βοήθεια αντισωμάτων.

Όταν τα καρκινικά κύτταρα εξελίσσονται ώστε να αποφεύγουν το ανοσοποιητικό σύστημα μπορούν να αναπτυχθούν, να αναπαραχθούν και να εξαπλωθούν. Ωστόσο, αυτή η “αντεπίθεση” προσφέρει νέους στόχους για τους ογκολόγους. Η ανάλυση του DNA των όγκων αποκάλυψε μεταλλάξεις που προκαλούν την παραγωγή ανώμαλων πρωτεϊνών, γνωστών ως νεο-αντιγόνα που μπορούν να κινητοποιήσουν το ανοσοποιητικό σύστημα.

Η ιδέα ενός εμβολίου κατά του καρκίνου είναι να εισαγάγει αυτά τα νεο-αντιγόνα απευθείας στο σώμα, ώστε να “εκπαιδεύσει” το ανοσοποιητικό σύστημα να βλέπει οποιονδήποτε όγκο που τα φέρει ως ξένο σώμα.

Η δημιουργία ενός τέτοιου εμβολίου είναι περίπλοκη. Χρειάζεται να ληφθεί δείγμα όγκου, να αναλυθεί το γονιδίωμά του, να εντοπιστούν οι μεταλλάξεις και να δημιουργηθεί ένα εμβόλιο που να στοχεύει τα συγκεκριμένα νεο-αντιγόνα. Χάρη στην ανάπτυξη των mRNA εμβολίων κατά την πανδημία COVID-19, η διαδικασία αυτή μπορεί να ολοκληρωθεί πλέον σε μόλις έξι εβδομάδες.

Ελπιδοφόρα αποτελέσματα έχουν ήδη δημοσιευτεί. Ένα εξατομικευμένο mRNA εμβόλιο κατά του μελανώματος, που αναπτύχθηκε από τις εταιρείες Moderna και Merck μείωσε κατά σχεδόν 50% τον κίνδυνο επανεμφάνισης του καρκίνου ή θανάτου σε ασθενείς που είχαν υποβληθεί σε χειρουργική αφαίρεση προχωρημένων όγκων.

Οι επιστήμονες δοκιμάζουν επίσης τέτοια εμβόλια για όγκους του εγκεφάλου, του πνεύμονα και του παγκρέατος. Οι έρευνες σε ανθρώπους και σκύλους έχουν δείξει ότι τα εμβόλια μπορούν να προκαλέσουν ισχυρή ανοσολογική απόκριση ακόμη και σε “ψυχρούς” όγκους, που συνήθως δεν αναγνωρίζονται από το ανοσοποιητικό σύστημα.

Στόχος είναι τα εμβόλια αυτά να μειώσουν την ανάγκη για πιο επεμβατικές θεραπείες, όπως η χημειοθεραπεία ή η χειρουργική επέμβαση. Κάποια μέρα εφόσον όλα κυλήσουν ομαλά βάσει σχεδιασμού τα θεραπευτικά εμβόλια κατά του καρκίνου μπορεί να χρησιμοποιηθούν ακόμη και για πρόληψη. Για παράδειγμα, το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης εργάζεται πυρετωδώς για ένα “προληπτικό” εμβόλιο κατά του καρκίνου των ωοθηκών.

Παρά τη δεδομένη πρόοδο, παραμένουν ανοιχτές προκλήσεις και κρίσιμα σταυροδρόμια. Τα εξατομικευμένα εμβόλια είναι ακριβά και “δύσκολα” στην κατασκευή, ενώ σημαντικά επιστημονικά ερωτήματα όπως γιατί το ανοσοποιητικό σύστημα αντιδρά στα νεο- αντιγόνα μέσω του εμβολίου αλλά όχι μέσω του όγκου, παραμένουν αναπάντητα. Περισσότερο από έναν αιώνα μετά τις προσπάθειες του Coley, η ιδέα του να ενεργοποιηθεί το ανοσοποιητικό σύστημα κατά του καρκίνου φαίνεται πως πλησιάζει στην εκπλήρωσή της. Το 2025 ίσως αποδειχθεί το έτος-ορόσημο για τα εμβόλια κατά του καρκίνου.

* Mε στοιχεία από το Economist.