Ο Τζον φον Νόιμαν και ο Άλμπερτ Αϊνστάιν ήταν μέρος ενός κύματος μεγάλων επιστημόνων που διέφυγαν από τη ναζιστική Γερμανία, πήγαν στην Αμερική και δημιούργησαν νέα ερευνητικά πεδία. Η επίδραση στην καινοτομία από τους Αμερικανούς επιστήμονες ήταν τεράστια. Σύμφωνα με έρευνα του Φάμπιαν Βάλντινγκερ, τότε στο Πανεπιστήμιο Γουόργουικ, οι πατέντες στη χημεία αυξήθηκαν κατά 71%. Αργότερα η Αμερική αξιοποίησε τη μεγάλη επιστημονική της ανάπτυξη κατά τη διάρκεια του πολέμου για να κερδίσει τεχνολογικούς αγώνες απέναντι στους νέους της αντιπάλους σε συνθήκη Ψυχρού Πολέμου. Για δεκαετίες η τεράστια επένδυση της Αμερικής στην έρευνα προσέλκυε τα καλύτερα επιστημονικά ταλέντα της Ευρώπης πέρα από τον Ατλαντικό. 

Οι Ευρωπαίοι πολιτικοί βλέπουν τώρα μια ευκαιρία να αντιστρέψουν αυτή τη ροή. Η κυβέρνηση Τραμπ περικόπτει τη χρηματοδότηση και στοχοποιεί ερευνητές, όπως τους επιστήμονες του κλίματος για πολιτικούς λόγους. Το Πανεπιστήμιο Κολούμπια συμφώνησε πρόσφατα να αλλάξει τις πειθαρχικές πολιτικές του και τον πολιτικό προσανατολισμό της διδασκαλίας σε ορισμένα τμήματα, αφού η κυβέρνηση απείλησε να περικόψει 400 εκατομμύρια δολάρια από ομοσπονδιακές επιχορηγήσεις. Σε επιστολή τους προς την Ευρωπαϊκή Επιτροπή στις 20 Μαρτίου, 13 υπουργοί επιστήμης χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης κάλεσαν σε «άμεση δράση» για να καταστήσουν την Ευρώπη πιο ελκυστική για «λαμπρά ταλέντα από το εξωτερικό, τα οποία μπορεί να ταλανίζονται από παρεμβάσεις στην έρευνα και αδικαιολόγητες περικοπές στη χρηματοδότηση. 

Τα πανεπιστήμια και οι οργανισμοί χρηματοδότησης έρευνας εξετάζουν επίσης βραχυπρόθεσμες ευκαιρίες. Οι επιχορηγήσεις του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Έρευνας (ERC) για ανώτερους επιστήμονες θα ενισχυθούν. Η Εταιρεία Μαξ Πλανκ στη Γερμανία δηλώνει ότι έχει έρθει σε επαφή με κορυφαίους επιστήμονες στην Αμερική που ενδιαφέρονται να μετακινηθούν και εξετάζει τις επιλογές της. Το Ινστιτούτο Καρολίνσκα στη Στοκχόλμη έχει δημιουργήσει μια ειδική ομάδα για αυτό το θέμα. Το Πανεπιστήμιο Aix-Marseille ξεκίνησε αυτόν τον μήνα μια πρωτοβουλία για να προσελκύσει 15 ερευνητές με έδρα τις ΗΠΑ και έχει ήδη λάβει πολλές αιτήσεις. «Ο πυρήνας του προγράμματός μας είναι η αγανάκτηση και το σοκ που νιώθουμε βλέποντας τις πολιτικές της κυβέρνησης Τραμπ» λέει ο Ερίκ Μπερτόν, πρόεδρος του Πανεπιστημίου. 

Η παροχή καταφυγίου σε ερευνητές από την Αμερική αποτελεί μέρος της νέας ευρωπαϊκής στρατηγικής για την ενίσχυση της επιστήμης. «Η έρευνα, η επιστήμη και το ταλέντο… είναι απαραίτητα για την ενίσχυση της στρατηγικής αυτονομίας της Ευρώπης» γράφουν οι 13 υπουργοί στην επιστολή τους. Η απειλή από τη Ρωσία απαιτεί από την Ευρώπη να καλύψει το κενό στις προηγμένες στρατιωτικές τεχνολογίες. Η Κίνα προηγείται σε αναδυόμενα πεδία, όπως η κβαντική υπολογιστική και η κυβερνοασφάλεια. Η εξάρτηση της Ευρώπης από τις ψηφιακές υπηρεσίες της Σίλικον Βάλεϊ δεν φαίνεται πλέον σοφή επιλογή. Καθώς το βιομηχανικό της μοντέλο και ο πληθυσμός της γερνούν, η Ευρώπη πρέπει να βελτιώσει την ικανότητά της για καινοτομία αν θέλει να ενισχύσει την ανάπτυξη και να δημιουργήσει τις βιομηχανίες και τις υπηρεσίες του μέλλοντος. 

Το αν η Ευρώπη μπορεί να ανταγωνιστεί την Αμερική ως υπερδύναμη στην επιστήμη και την καινοτομία παραμένει αβέβαιο. Η παραγωγή επιστημονικών εργασιών υψηλής απήχησης έχει βελτιωθεί, λέει η Reinhilde Veugelers από το KU Leuven, ένα πανεπιστήμιο στο Βέλγιο. Όμως ο Δείκτης Nature, μια κατάταξη με βάση τις αναφορές σε 145 επιστημονικά περιοδικά φυσικών επιστημών, δείχνει ότι η Ευρώπη μένει πίσω, ενώ Κίνα και Ινδία ανεβαίνουν. Για να σημειώσει πρόοδο, η Ευρώπη χρειάζεται περισσότερη χρηματοδότηση, περισσότερα ταλέντα και μεγαλύτερη ελευθερία. 

Η ΕΕ δαπανά περίπου 2% του ΑΕΠ της στην έρευνα και ανάπτυξη, σχεδόν το μισό του 3,6% της Αμερικής. Η διαφορά αυτή οφείλεται κυρίως στις χαμηλότερες δαπάνες των επιχειρήσεων για Έρευνα & Ανάπτυξη. Για να καλυφθεί αυτό το κενό απαιτούνται βαθύτερες κεφαλαιαγορές για την παροχή κεφαλαίου σε καινοτόμες επιχειρήσεις, καθώς και μια πιο ενοποιημένη και λιγότερο ρυθμισμένη αγορά, ώστε να μπορούν να επεκταθούν. Η πρωτοβουλία Project Europe, που περιλαμβάνει πάνω από 150 Ευρωπαίους ιδρυτές τεχνολογικών εταιρειών, βοηθά ταλαντούχους νέους στην Ευρώπη να λύσουν τεχνικά προβλήματα και να ξεκινήσουν επιχειρήσεις. «Η Ευρώπη έχει όλα τα συστατικά, αλλά αποτυγχάνουμε να τα συνδυάσουμε» λέει ο Matthias Knecht, ένας από τους ιδρυτές. Βλέπει μια βαθιά απογοήτευση ότι «η Ευρώπη δεν μπορεί να οργανωθεί σωστά». 

Συνολικά οι δαπάνες της Ευρώπης στην ανώτατη εκπαίδευση είναι αξιοπρεπείς, αλλά μεγάλο μέρος των χρημάτων πηγαίνει σε πανεπιστήμια χαμηλότερης κατάταξης. Η Αμερική έχει πολύ περισσότερα πανεπιστήμια στο ανώτερο επίπεδο. «Οι επιστημονικές καινοτομίες είναι πολύτιμες οικονομικά και συνήθως προέρχονται από τα κορυφαία εργαστήρια και πανεπιστήμια» εξηγεί η Monika Schnitzer από το Πανεπιστήμιο Ludwig Maximilian του Μονάχου. Η Ευρώπη πρέπει να ξεπεράσει την προτίμησή της για περιφερειακή ισότητα και να παρέχει περισσότερη χρηματοδότηση σε ελίτ ιδρύματα, και μάλιστα ως σταθερή επένδυση και όχι ως πρόγραμμα εφάπαξ.  

Αν η Αμερική συνεχίσει να δυσκολεύει τη ζωή των μεταναστών ερευνητών, η Ευρώπη θα μπορούσε να κερδίσει. Όταν η πρώτη κυβέρνηση Τραμπ αυστηροποίησε τα κριτήρια επιλεξιμότητας για τις βίζες H-1B το 2017, οι αιτήσεις μετατοπίστηκαν στον Καναδά. Αυτό οδήγησε σε αύξηση της παραγωγικότητας των καναδικών εταιρειών και αύξηση των μισθών των ντόπιων εργαζομένων, σύμφωνα με νέα μελέτη των Agostina Brinatti (Πανεπιστήμιο Yale) και Xing Guo (Τράπεζα του Καναδά). Η Ευρώπη είναι ένας ελκυστικός τόπος διαμονής, αλλά θα μπορούσε να γίνει πιο φιλόξενη για ξένους ερευνητές, τόσο όσον αφορά τη βίζα εργασίας όσο και τις επαγγελματικές προοπτικές. 

Το τελευταίο στοιχείο είναι η ελευθερία στην έρευνα. Οι ευρωπαϊκές γραφειοκρατικές διαδικασίες και οι περιορισμοί στην πρόσβαση σε δεδομένα πρέπει να απλοποιηθούν. Η ήπειρος χρειάζεται περισσότερες εγκαταστάσεις παγκόσμιας κλάσης και ευρύτερα ερευνητικά δίκτυα για διεθνείς συνεργασίες. Όμως υπάρχει ο κίνδυνος ότι η αντιμετώπιση των ερευνητών ως στρατηγικού πόρου θα οδηγήσει σε εθνικό κατακερματισμό της επιστήμης—κάτι που συνέβη στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο με αποτέλεσμα να μειωθεί η παραγωγικότητα των επιστημόνων. Αυτή τη φορά η Ευρώπη ελπίζει να ενισχύσει τη συνεργασία με την Αμερική, ενώ ταυτόχρονα ανταγωνίζεται για να προσελκύσει τα επιστημονικά της αστέρια. 

*Με στοιχεία από τον Economist.

 

➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.