Ο πόλεμος στην Ουκρανία έχει δημιουργήσει ένα τεράστιο προσφυγικό κύμα. Σύμφωνα με τον ΟΗΕ περισσότεροι από 13 εκατομμύρια άνθρωποι παραμένουν ξεριζωμένοι από τα σπίτια τους. Ο αριθμός αυτός περιλαμβάνει σχεδόν 8 εκατομμύρια πρόσφυγες που βρίσκονται σε χώρες σε όλη την Ευρώπη και περίπου 5 εκατομμύρια ανθρώπους που έχουν εκτοπιστεί στο εσωτερικό της Ουκρανίας για να ξεφύγουν από τον πόλεμο και τις ζοφερές του συνέπειες. Ένα χρόνο μετά, πάνω από ένα εκατομμύριο άνθρωποι έχουν επιστρέψει στη γενέτειρά τους, -παρά τις συνεχιζόμενες μάχες, τις εκτεταμένες ζημιές σε υποδομές και την αβεβαιότητα για το μέλλον- σε μία απέλπιδα προσπάθεια να συνεχίσουν τις ζωές τους και να επανενωθούν με τους αγαπημένους τους.
Τον περασμένο Οκτώβριο, η ουκρανική κυβέρνηση είπε στους πρόσφυγες που σκέφτονταν να επιστρέψουν να περιμένουν μέχρι την άνοιξη επειδή φοβόταν ότι δεν θα μπορούσε να ανταπεξέλθει σε μαζικές ανθρωπιστικές ανάγκες κατά τους χειμερινούς μήνες, καθώς η Ρωσία κατέστρεφε το ηλεκτρικό δίκτυο της χώρας και άλλες κρίσιμες υποδομές . Για όσους έχουν επιστρέψει, ΜΚΟ και οι υπηρεσίες του ΟΗΕ παρέχουν βοήθεια σε μετρητά, προμήθειες υγιεινής, τρόφιμα, καθώς και βοηθούν στην επισκευή κατεστραμμένων σπιτιών. Σε περιοχές γύρω από το Κίεβο ή το Chernihiv, στο βόρειο τμήμα της Ουκρανίας, πολλοί από τους επαναπατρισθέντες είναι «ηλικιωμένοι ή κοινωνικοοικονομικά ευάλωτοι άνθρωποι που δεν μπορούν να πληρώσουν οι ίδιοι για τέτοιες επισκευές», είπε η Karolina Lindholm Billing, εκπρόσωπος της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες στην Ουκρανία.
Οι συνθήκες που αντιμετωπίζουν οι πρόσφυγες όταν επιστρέφουν στην Ουκρανία διαφέρουν σημαντικά ανάλογα με το μέρος της χώρας στο οποίο επιστρέφουν και με το πώς επηρεάστηκαν οι ζωές και τα μέσα διαβίωσής τους από τον πόλεμο. Oι κάτοικοι της δυτικής Ουκρανίας, η οποία δεν είχε χερσαίες μάχες, ενδέχεται να μπορέσουν να επιστρέψουν στα σπίτια τους και στην εργασία τους. Αλλά άλλοι από περιοχές γύρω από το Κίεβο που καταλήφθηκαν από ρωσικά στρατεύματα στις αρχές του πολέμου, ή στα ανατολικά της χώρας κοντά στις σημερινές γραμμές του μετώπου, αντιμετωπίζουν μια πολύ διαφορετική κατάσταση.
Ο Oleksandr Havriluk, ήταν ένας από τους εκατομμύρια πρόσφυγες που μετά την ρωσική εισβολή, αναγκάστηκε να αφήσει το αγρόκτημά του για να σωθεί. Μιλώντας στο CNN περιέγραψε τη συγκίνηση που ένιωσε όταν ξαναγύρισε μετά από έναν χρόνο τον τόπο του και την απελπισία που τον κυρίευσε όταν αντίκρυσε τις στάχτες της προηγούμενης ζωής του. Τα κτίρια του αγροκτήματος έχουν καταστραφεί σχεδόν ολοκληρωτικά, βαριά μηχανήματα αξίας εκατομμυρίων δολαρίων είχαν μείνει ερειπωμένα και η περσινή σοδειά σιταριού είχε αποτεφρωθεί.
Αλλά το μεγαλύτερο πρόβλημα για τον Havriluk ήταν οι νάρκες που είχαν θαφτεί στα 12 τετραγωνικά μίλια των γύρω αγρών. Οι νάρκες αποτελούν μία από τις πιο επικίνδυνες προκλήσεις που έχουν να αντιμετωπίσουν όσοι αποφασίζουν να γυρίσουν στις περιοχές που οι εχθροπραξίες ήταν έντονες. Έχοντας εγκαταλείψει τη ζωή τους, οι κάτοικοι των περιοχών αυτών βιώνουν μια άνευ προηγουμένου ανθρωπιστική κρίση. Επιστρέφοντας σε μία πόλη με κατεστραμμένες υποδομές, χωρίς βασικά αγαθά και εισόδημα, οι Ουκρανοί αγρότες έρχονται αντιμέτωποι με μία σκληρή πραγματικότητα: είτε θα ‘καθαρίσουν΄ τα χωράφια τους από τις εκρηκτικές ύλες και τις νάρκες ώστε να τα κάνουν πάλι καλλιεργήσιμα, είτε θα περάσουν άλλη μία χρονιά χωρίς εισόδημα.
Σύμφωνα με έρευνες, τόσο οι ρωσικές όσο και οι ουκρανικές δυνάμεις φαίνεται να έχουν χρησιμοποιήσει νάρκες κατά προσωπικού, (παρόλο που το διεθνές δίκαιο έχει απαγορεύσει τη χρήση τους) καθώς και πλήθος εκρηκτικών μηχανισμών που βρίσκονται διάσπαρτα σε μεγάλος μέρος της επικράτειας. Το Παρατηρητήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων κατέγραψε πολυάριθμες περιπτώσεις κατά τις οποίες ρουκέτες που μετέφεραν νάρκες κατά προσωπικού PFM, που ονομάζονται επίσης «νάρκες πεταλούδας» ή «νάρκες πετάλων», εκτοξεύτηκαν σε κατεχόμενα από ρωσικά στρατεύματα εδάφη και κοντά σε ρωσικές στρατιωτικές εγκαταστάσεις (παρόλο που η Ουκρανία είναι συμβαλλόμενο κράτος στη Συνθήκη για την απαγόρευση των ναρκών του 1997, η οποία απαγορεύει οποιαδήποτε χρήση ναρκών κατά προσωπικού).
Σύμφωνα με έκθεση του Παρατηρητηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, και οι ρωσικές δυνάμεις έχουν χρησιμοποιήσει νάρκες κατά προσωπικού σε πολλές περιοχές σε ολόκληρη την Ουκρανία, συμπεριλαμβανομένων παγίδων που ενεργοποιούνται από ανθρώπινη κινητικότητα. «Οι ουκρανικές δυνάμεις φαίνεται να έχουν διασκορπίσει εκτενώς νάρκες γύρω από την περιοχή Izium, προκαλώντας απώλειες αμάχων και θέτοντας έναν συνεχή κίνδυνο», δήλωσε ο Steve Goose, διευθυντής του τμήματος όπλων στο Human Rights Watch. «Οι ρωσικές δυνάμεις έχουν επανειλημμένα χρησιμοποιήσει νάρκες κατά προσωπικού και έχουν διαπράξει φρικαλεότητες σε ολόκληρη τη χώρα, αλλά αυτό δεν δικαιολογεί τη χρήση αυτών των απαγορευμένων όπλων από την Ουκρανία». Ενώ οι περισσότεροι τύποι ναρκών κατά προσωπικού τοποθετούνται με το χέρι, οι νάρκες κατά προσωπικού PFM που χρησιμοποιούνται μέσα και γύρω από το Izium λειτουργούν μόνο όταν διασκορπίζονται από αεροσκάφη, ρουκέτες και πυροβολικό ή όταν εκτοξεύονται από εξειδικευμένα οχήματα ή εκτοξευτές. Η χρήση ναρκών κατά προσωπικού παραβιάζει το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο επειδή δεν μπορούν να κάνουν διακρίσεις μεταξύ αμάχων και μαχητών.
Ο ουκρανικός στρατός εκτιμά ότι περίπου το ένα τρίτο της χώρας είναι επί του παρόντος ‘μολυσμένο’ από πυρομαχικά που δεν έχουν εκραγεί, θέτοντας σε κίνδυνο τη φετινή συγκομιδή, αφήνοντας τεράστιες εκτάσεις εύφορης γης να βρίσκονται σε αδράνεια λόγω των θανατηφόρων υπολειμμάτων ενός πολέμου που εξακολουθεί να διεξάγεται. Πολλοί αγρότες, όπως ο 69χρονος Havriluk αναγκάζονται να σκάβουν οι ίδιοι ακόμα και με τα χέρια, σε μια απέλπιδα προσπάθεια να καθαρίσουν μερικά από τα χωράφια τουw πριν ξεκινήσει η περίοδος σποράς στις αρχές Απριλίου. «Φοβόμουν πολύ», είπε ο Havriluk. «Αλλά πρέπει να σπείρω». Μέχρι στιγμής, ο Havriluk υποστηρίζει ότι έχει αφαιρέσει περίπου 20 νάρκες από τα χωράφια του στη Valika Komyshuvaha, κοντά στην πόλη Izium, χρησιμοποιώντας μόνο έναν ανιχνευτή μετάλλων που αγόρασε ο ίδιος. «Πηγαίνεις, το βρίσκεις, παίρνεις ένα ραβδί, το χτυπάς για να προσδιορίσεις το μέγεθος και μετά σκάβεις», είπε. «Και μετά το σηκώνεις απαλά και το βγάζεις. Είναι μία πολύ επικίνδυνη διαδικασία, αλλά δεν έχω άλλη επιλογή».
Η ρωσική εισβολή έχει ήδη στραγγαλίσει τις εξαγωγές σιτηρών από την Ουκρανία –έναν από τους μεγαλύτερους παραγωγούς σιτηρών στον κόσμο– και συνέβαλε στην άνοδο των τιμών των βασικών προϊόντων όπως το ψωμί και τα δημητριακά (ακόμη και η συμφωνία με τη μεσολάβηση των Ηνωμένων Εθνών που επέτρεψε τη διέλευση ουκρανικών πλοίων από το Black Θάλασσα δε φαίνεται να βοήθησε στην εξισορρόπηση των τιμών). Τους τελευταίους μήνες, αρκετοί αγρότες τραυματίστηκαν ή σκοτώθηκαν ενώ εργάζονταν στα χωράφια τους, συμπεριλαμβανομένου ενός 65χρονου άνδρα που πέθανε ακαριαία όταν πάτησε εκρηκτικά κοντά στο χωριό Chervone στη νότια Ουκρανία, σύμφωνα με τοπικούς αξιωματούχους.
Σύμφωνα με πληροφορίες του Ουκρανικού στρατού, οι ναρκαλιευτές των Ενόπλων Δυνάμεων έχουν εξουδετερώσει τουλάχιστον 45.000 εκρηκτικούς μηχανισμούς κατά τη διάρκεια του έτους. Οι επιχειρήσεις εκκαθάρισης ναρκοπεδίων έχουν ξεκινήσει εδώ και καιρό, αλλά πρόκειται για μία δύσκολη και πολύ δαπανηρή διαδικασία.
Ο HALO Trust , ο μεγαλύτερος οργανισμός εκκαθάρισης ναρκών στον κόσμο, απασχολεί επί του παρόντος 700 υπαλλήλους στην Ουκρανία, (αριθμός που σχεδιάζουν να διπλασιαστεί σχεδόν μέχρι το τέλος του έτους) οι οποίοι εργάζονται τετραγωνικό προς τετραγωνικό με ανιχνευτές μετάλλων, δημιουργούν χάρτες, εξουδετερώνουν νάρκες και παγίδες. «Το πρόβλημα είναι τεράστιο και έχει εξαπλωθεί σε ολόκληρη τη χώρα», δήλωσε στο CNN η Mairi Cunningham, η οποία διευθύνει την ομάδα εργασίας αποναρκοθέτησης HALO Trust στην Ουκρανία. «Η ουκρανική ομάδα μας είναι εξαιρετικά αφοσιωμένη στην προώθηση της ανοικοδόμησης της χώρας παρά τον συνεχιζόμενο πόλεμο». «Η κλίμακα του προβλήματος είναι τέτοια ωστόσο, που δεν αποτελεί ζήτημα είναι για έναν μόνο οργανισμό, αλλά απαιτεί μία εθνική προσπάθεια». Εκτός από το ζήτημα της ασφάλειας των ανθρώπων, η γεωργική γη αποτελεί προτεραιότητα για να «διασφαλιστεί ότι η Ουκρανία θα μπορέσει να σταθεί ξανά στα πόδια της», είπε η Cunningham.
Ήδη πριν από τη ρωσική επίθεση τον Φεβρουάριο, η Ουκρανία ήταν διάσπαρτη σε μεγάλο βαθμό με νάρκες και πυρομαχικά, εν μέρει από τους παγκόσμιους πολέμους, εν μέρει από τον πόλεμο στο Ντονμπάς από το 2014. Ακόμη και οι ειδικοί δεν μπορούν επί του παρόντος να υπολογίσουν πόσες νάρκες θα πρέπει να καθαριστούν στην Ουκρανία στο μέλλον. «Η διεθνής κοινότητα πρέπει να γνωρίζει ότι υπάρχει μια τεράστια πρόκληση μπροστά. Η απειλή είναι διάχυτη και θανατηφόρα».
Η «μεγαλύτερη πρόκληση» είναι η έλλειψη ενός μοτίβου, είπε η Cunningham. Υπάρχουν διάσπαρτοι διαφορετικοί τύποι πυρομαχικών, διαφορετικής έντασης που εξαπλώνονται σε ολόκληρη τη γεωγραφική περιοχή της Ουκρανίας. «Βλέπουμε νάρκες κατά των οχημάτων, μεταλλικές και πλαστικές. Βλέπουμε νάρκες κατά προσωπικού. Βλέπουμε νάρκες κατά προσωπικού δεμένες σε συρματόσχοινα, χειροβομβίδες σε συρματόσχοινα και βλέπουμε επίσης πυρομαχικά διασποράς». Μία τέτοια κατάσταση απαιτεί εκπαίδευση και εξατομικευμένες μεθόδους. «Η απομάκρυνσή τους θα διαρκέσει χρόνια», καθώς εκτιμάται ότι μια μέρα πολέμου ισοδυναμεί με αρκετούς μήνες εργασίας εκκαθάρισης. Και με μια ενεργό σύγκρουση να μαίνεται ακόμη, οι επιχειρήσεις μπορούν να πραγματοποιηθούν μόνο μακριά από τις πρώτες γραμμές του πολέμου, για να προστατεύσουν την ασφάλεια των ανιχνευτών και του λοιπού προσωπικού.
Οι ειδικοί προτρέπουν τους αγρότες να μην παίρνουν την κατάσταση στα χέρια τους. «Το να σηκώνεις αντιαρματικές νάρκες είναι εξαιρετικά επικίνδυνο», είπε η Cunningham. «Συχνά υπάρχουν αντι-ανυψωτικές συσκευές που έχουν σχεδιαστεί ειδικά για να σκοτώνουν και να τραυματίζουν ανθρώπους που προσπαθούν να το κάνουν». Ωστόσο, οι προειδοποιήσεις ασφαλείας δεν θα σταματήσουν τον Oleksandr Havriluk από την αποστολή του. Λέει ότι έχτισε το αγρόκτημά του από το τίποτα, τα τελευταία 25 χρόνια και θα το ξαναφτιάξει πάση θυσία.
«Το πιο σημαντικό πράγμα είναι να καθαρίσω τα χωράφια μου, για να εξασφαλίσω το μέλλον της οικογένειάς μου».
Με πληροφορίες από: CNN, Human Rights Watch, HALO Trust
