Αρκετά πολιτικά κόλπα κρύβονται καλά κάτω από έναν μανδύα σοβαροφάνειας κι έπειτα υπάρχουν και εκείνα που δε χρειάζεται καν να κρυφτούν, γιατί είναι τόσο τεχνικά, τόσο περίπλοκα, που μοιάζουν σχεδόν αόρατα. Το gerrymandering ανήκει στη δεύτερη κατηγορία. Είναι η τέχνη του να κερδίζεις τις εκλογές όχι στην κάλπη, αλλά σε ένα αχαρτογράφητο παρασκήνιο. Να διαμορφώνεις τα σύνορα των εκλογικών περιφερειών με τρόπο που να εξασφαλίζεις το αποτέλεσμα προτού καν αρχίσει η πολιτική μάχη και το πιο τρομακτικό; Είναι απολύτως νόμιμο στις περισσότερες περιπτώσεις.
Η λέξη gerrymandering γεννήθηκε το 1812 στις Ηνωμένες Πολιτείες όταν ο κυβερνήτης της Μασαχουσέτης, Elbridge Gerry ενέκρινε έναν χάρτη εκλογικών περιφερειών που είχε σχεδιαστεί με τέτοια “μαεστρία”, ώστε να εξυπηρετεί το κόμμα του. Μία από τις περιφέρειες είχε σχήμα τόσο παράξενο που ένας σκιτσογράφος της εποχής την παρομοίασε με σαλαμάνδρα (salamander). Από εκεί προέκυψε το λογοπαίγνιο Gerry + salamander = gerrymander.
Δύο αιώνες μετά η πρακτική παραμένει ένα από τα πιο διαβρωτικά φαινόμενα της δημοκρατίας. Δεν αφορά μόνο την Αμερική, αν και εκεί το φαινόμενο έχει πάρει σχεδόν βιομηχανική κλίμακα. Σε διαφορετικές μορφές η χειραγώγηση εκλογικών περιφερειών υπάρχει παντού: σε τοπικές εκλογές, σε πολιτικά συστήματα, σε δημοτικά συμβούλια.
Το gerrymandering βασίζεται σε μια απλή, αλλά πανίσχυρη ιδέα: αν δεν μπορείς να κερδίσεις τον λαό, μπορείς να “ορίσεις” τον λαό που θα ψηφίσει.
Υπάρχουν δύο βασικές τεχνικές:
1. “Packing” (συσσώρευση): Βάζεις όσο το δυνατόν περισσότερους ψηφοφόρους της αντίπαλης παράταξης σε λίγες περιφέρειες, ώστε να “σπαταλήσουν” τη δύναμή τους εκεί. Κερδίζουν μεν αυτές τις λίγες έδρες με συντριπτικά ποσοστά, αλλά χάνουν πολλές άλλες.
2. “Cracking” (διάσπαση): Σπας τους ψηφοφόρους της αντίπαλης παράταξης σε πολλές περιφέρειες, έτσι ώστε να μην έχουν αρκετή δύναμη σε καμία για να κερδίσουν.
Στην πράξη το αποτέλεσμα είναι το ίδιο: μπορεί ένα κόμμα να πάρει λιγότερες ψήφους πανεθνικά, αλλά να κατακτήσει την πλειοψηφία των εδρών. Το παιχνίδι έχει ήδη στηθεί από τον χάρτη. Ειδικά για το παράδειγμα της Αμερικής.
Το gerrymandering αποκαλύπτει μια δυσάρεστη αλήθεια για τα σύγχρονα πολιτικά συστήματα: η δημοκρατία μπορεί να παρακαμφθεί όχι με βία, αλλά με “γεωμετρία” και όλα τα νέα εργαλεία που προ-αποφασίζουν. Με καλοσχεδιασμένες καμπύλες και διασπάσεις, οι εκλογές μετατρέπονται σε προσομοίωση δημοκρατίας, ένα αποτέλεσμα ήδη προαποφασισμένο που απλώς επιβεβαιώνεται από την κάλπη.
Ειδικά στις ΗΠΑ η τεχνολογία έχει κάνει το φαινόμενο πιο ακριβές από ποτέ. Με τα δεδομένα των ψηφοφόρων, τις δημογραφικές προβλέψεις και τους αλγορίθμους, οι πολιτικοί μπορούν να “σχεδιάσουν” περιφέρειες σχεδόν με ακρίβεια GPS μεγιστοποιώντας την εκλογική τους ισχύ. Ορισμένοι χάρτες είναι τόσο εξωφρενικά “πειραγμένοι” που μοιάζουν με έργα σουρεαλιστικής τέχνης.
Το πιο ανησυχητικό δεν είναι ότι το gerrymandering υπάρχει, είναι ότι είναι νόμιμο. Επειδή αφορά τον σχεδιασμό εκλογικών περιφερειών, μια διαδικασία θεσμικά κατοχυρωμένη σπάνια τιμωρείται κι όμως παραβιάζει την ουσία της αντιπροσώπευσης.
Δημοκρατία δεν σημαίνει απλώς να ψηφίζεις. Σημαίνει να μετράει η ψήφος σου το ίδιο με του διπλανού σου. Το gerrymandering ακυρώνει αυτή την αρχή, κάνει τις ψήφους κάποιων ανθρώπων βαρύτερες και άλλων ελαφρύτερες. Είναι με άλλα λόγια ένα μαλακό πραξικόπημα. Δεν χρειάζεται να καταργήσεις το σύνταγμα, απλώς να το “ξαναζωγραφίσεις”.
Οι μεγάλοι κερδισμένοι είναι τα κόμματα που βρίσκονται ήδη στην εξουσία. Με τον έλεγχο των χαρτών, μπορούν να εξασφαλίζουν την επανεκλογή τους με μικρότερο πολιτικό κόστος, να μειώνουν την ανταγωνιστικότητα και να περιθωριοποιούν μειονότητες ή πολιτικά κινήματα που δεν τους εξυπηρετούν.
Οι χαμένοι είναι όπως πάντα οι πολίτες. Όχι μόνο επειδή η ψήφος τους “κοστίζει” λιγότερο, αλλά γιατί το gerrymandering σκοτώνει τη δημοκρατική αντιπαράθεση. Όταν μια περιφέρεια είναι “ασφαλής” για ένα κόμμα, ο αντίπαλος δεν έχει λόγο να προσπαθήσει. Οι εκλογές γίνονται τυπική διαδικασία, όχι ουσιαστική επιλογή.
Ίσως η πιο επικίνδυνη επίδραση του gerrymandering δεν είναι πολιτική, αλλά ψυχολογική. Όταν οι πολίτες νιώθουν ότι η ψήφος τους δεν έχει πραγματικό αντίκτυπο παύουν να συμμετέχουν. Η δημοκρατία μετατρέπεται σε παιχνίδι για τους “παίκτες του συστήματος” και όχι για τους πολίτες. Η αποχή γίνεται σχεδόν φυσική συνέπεια και σε αυτό το σημείο το gerrymandering δε χρειάζεται καν να λειτουργεί τέλεια. Αρκεί να πειθαρχεί τη συμμετοχή, να την περιορίζει στους ήδη “προβλέψιμους” ψηφοφόρους.
Δεν είναι εύκολο, αλλά υπάρχουν κινήσεις. Σε ορισμένες πολιτείες των ΗΠΑ ο σχεδιασμός των εκλογικών χαρτών έχει περάσει σε ανεξάρτητες επιτροπές αντί για κομματικά επιτελεία. Η διαφάνεια και η λογοδοσία μπορούν να περιορίσουν τα φαινόμενα χειραγώγησης.
Επιπλέον η τεχνολογία μπορεί να στραφεί εναντίον του ίδιου του προβλήματος: με εργαλεία ανοιχτού κώδικα και ανάλυση δεδομένων, πολίτες και οργανισμοί παρακολουθούν τους χάρτες και εντοπίζουν περιπτώσεις χειραγώγησης. Όμως η αλήθεια είναι ότι το gerrymandering δε θα εξαφανιστεί μόνο με τεχνικές λύσεις. Χρειάζεται πολιτική βούληση κι αυτή όπως ξέρουμε δύσκολα έρχεται από όσους ωφελούνται από το πρόβλημα.
Το gerrymandering είναι κάτι περισσότερο από πολιτικό τέχνασμα. Είναι σύμπτωμα της ευρύτερης κρίσης της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Δείχνει πως οι θεσμοί μπορούν να λειτουργούν τυπικά ενώ στην ουσία χειραγωγούνται, πως η δημοκρατία μπορεί να είναι “ζωντανή” στα χαρτιά αλλά απονευρωμένη στην πράξη.
Μας αναγκάζει να αναμετρηθούμε με ένα δύσκολο ερώτημα: Τι σημαίνει πραγματικά να έχεις φωνή σε ένα σύστημα που μπορεί να σε “περιθωριοποιεί” με έναν χάρτη;
Δεν υπάρχει πιο σιωπηλή απειλή για τη δημοκρατία από αυτή που παίζει με τους κανόνες χωρίς να τους σπάει. Το gerrymandering δεν είναι ένα κραυγαλέο πραξικόπημα, αποτελεί μια ήρεμη, μαθηματικά σχεδιασμένη ολίσθηση της εξουσίας προς τα χέρια των λίγων. Η ιστορία δείχνει ότι όταν οι πολίτες πιστεύουν ότι δεν έχουν φωνή, παύουν να μιλούν κι όταν παύουν να μιλούν, άλλοι γράφουν τον χάρτη και το μέλλον.
Η μάχη ενάντια στο gerrymandering είναι βαθιά πολιτική και ηθική. Είναι η μάχη για το ποιος έχει το δικαίωμα να ορίζει τη φωνή του κόσμου κι αυτή η μάχη, όπως όλες οι μεγάλες μάχες της δημοκρατίας δεν κερδίζεται στα χαρτιά. Κερδίζεται στη συμμετοχή. Στην επιμονή να μη θεωρείς το παιχνίδι χαμένο πριν αρχίσει, γιατί αυτό ακριβώς θέλει το gerrymandering: να έχεις ήδη παραιτηθεί.
➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.
Αρκετά πολιτικά κόλπα κρύβονται καλά κάτω από έναν μανδύα σοβαροφάνειας κι έπειτα υπάρχουν και εκείνα που δε χρειάζεται καν να κρυφτούν, γιατί είναι τόσο τεχνικά, τόσο περίπλοκα, που μοιάζουν σχεδόν αόρατα. Το gerrymandering ανήκει στη δεύτερη κατηγορία. Είναι η τέχνη του να κερδίζεις τις εκλογές όχι στην κάλπη, αλλά σε ένα αχαρτογράφητο παρασκήνιο. Να διαμορφώνεις τα σύνορα των εκλογικών περιφερειών με τρόπο που να εξασφαλίζεις το αποτέλεσμα προτού καν αρχίσει η πολιτική μάχη και το πιο τρομακτικό; Είναι απολύτως νόμιμο στις περισσότερες περιπτώσεις.
Η λέξη gerrymandering γεννήθηκε το 1812 στις Ηνωμένες Πολιτείες όταν ο κυβερνήτης της Μασαχουσέτης, Elbridge Gerry ενέκρινε έναν χάρτη εκλογικών περιφερειών που είχε σχεδιαστεί με τέτοια “μαεστρία”, ώστε να εξυπηρετεί το κόμμα του. Μία από τις περιφέρειες είχε σχήμα τόσο παράξενο που ένας σκιτσογράφος της εποχής την παρομοίασε με σαλαμάνδρα (salamander). Από εκεί προέκυψε το λογοπαίγνιο Gerry + salamander = gerrymander.
Δύο αιώνες μετά η πρακτική παραμένει ένα από τα πιο διαβρωτικά φαινόμενα της δημοκρατίας. Δεν αφορά μόνο την Αμερική, αν και εκεί το φαινόμενο έχει πάρει σχεδόν βιομηχανική κλίμακα. Σε διαφορετικές μορφές η χειραγώγηση εκλογικών περιφερειών υπάρχει παντού: σε τοπικές εκλογές, σε πολιτικά συστήματα, σε δημοτικά συμβούλια.
Το gerrymandering βασίζεται σε μια απλή, αλλά πανίσχυρη ιδέα: αν δεν μπορείς να κερδίσεις τον λαό, μπορείς να “ορίσεις” τον λαό που θα ψηφίσει.
Υπάρχουν δύο βασικές τεχνικές:
1. “Packing” (συσσώρευση): Βάζεις όσο το δυνατόν περισσότερους ψηφοφόρους της αντίπαλης παράταξης σε λίγες περιφέρειες, ώστε να “σπαταλήσουν” τη δύναμή τους εκεί. Κερδίζουν μεν αυτές τις λίγες έδρες με συντριπτικά ποσοστά, αλλά χάνουν πολλές άλλες.
2. “Cracking” (διάσπαση): Σπας τους ψηφοφόρους της αντίπαλης παράταξης σε πολλές περιφέρειες, έτσι ώστε να μην έχουν αρκετή δύναμη σε καμία για να κερδίσουν.
Στην πράξη το αποτέλεσμα είναι το ίδιο: μπορεί ένα κόμμα να πάρει λιγότερες ψήφους πανεθνικά, αλλά να κατακτήσει την πλειοψηφία των εδρών. Το παιχνίδι έχει ήδη στηθεί από τον χάρτη. Ειδικά για το παράδειγμα της Αμερικής.
Το gerrymandering αποκαλύπτει μια δυσάρεστη αλήθεια για τα σύγχρονα πολιτικά συστήματα: η δημοκρατία μπορεί να παρακαμφθεί όχι με βία, αλλά με “γεωμετρία” και όλα τα νέα εργαλεία που προ-αποφασίζουν. Με καλοσχεδιασμένες καμπύλες και διασπάσεις, οι εκλογές μετατρέπονται σε προσομοίωση δημοκρατίας, ένα αποτέλεσμα ήδη προαποφασισμένο που απλώς επιβεβαιώνεται από την κάλπη.
Ειδικά στις ΗΠΑ η τεχνολογία έχει κάνει το φαινόμενο πιο ακριβές από ποτέ. Με τα δεδομένα των ψηφοφόρων, τις δημογραφικές προβλέψεις και τους αλγορίθμους, οι πολιτικοί μπορούν να “σχεδιάσουν” περιφέρειες σχεδόν με ακρίβεια GPS μεγιστοποιώντας την εκλογική τους ισχύ. Ορισμένοι χάρτες είναι τόσο εξωφρενικά “πειραγμένοι” που μοιάζουν με έργα σουρεαλιστικής τέχνης.
Το πιο ανησυχητικό δεν είναι ότι το gerrymandering υπάρχει, είναι ότι είναι νόμιμο. Επειδή αφορά τον σχεδιασμό εκλογικών περιφερειών, μια διαδικασία θεσμικά κατοχυρωμένη σπάνια τιμωρείται κι όμως παραβιάζει την ουσία της αντιπροσώπευσης.
Δημοκρατία δεν σημαίνει απλώς να ψηφίζεις. Σημαίνει να μετράει η ψήφος σου το ίδιο με του διπλανού σου. Το gerrymandering ακυρώνει αυτή την αρχή, κάνει τις ψήφους κάποιων ανθρώπων βαρύτερες και άλλων ελαφρύτερες. Είναι με άλλα λόγια ένα μαλακό πραξικόπημα. Δεν χρειάζεται να καταργήσεις το σύνταγμα, απλώς να το “ξαναζωγραφίσεις”.
Οι μεγάλοι κερδισμένοι είναι τα κόμματα που βρίσκονται ήδη στην εξουσία. Με τον έλεγχο των χαρτών, μπορούν να εξασφαλίζουν την επανεκλογή τους με μικρότερο πολιτικό κόστος, να μειώνουν την ανταγωνιστικότητα και να περιθωριοποιούν μειονότητες ή πολιτικά κινήματα που δεν τους εξυπηρετούν.
Οι χαμένοι είναι όπως πάντα οι πολίτες. Όχι μόνο επειδή η ψήφος τους “κοστίζει” λιγότερο, αλλά γιατί το gerrymandering σκοτώνει τη δημοκρατική αντιπαράθεση. Όταν μια περιφέρεια είναι “ασφαλής” για ένα κόμμα, ο αντίπαλος δεν έχει λόγο να προσπαθήσει. Οι εκλογές γίνονται τυπική διαδικασία, όχι ουσιαστική επιλογή.
Ίσως η πιο επικίνδυνη επίδραση του gerrymandering δεν είναι πολιτική, αλλά ψυχολογική. Όταν οι πολίτες νιώθουν ότι η ψήφος τους δεν έχει πραγματικό αντίκτυπο παύουν να συμμετέχουν. Η δημοκρατία μετατρέπεται σε παιχνίδι για τους “παίκτες του συστήματος” και όχι για τους πολίτες. Η αποχή γίνεται σχεδόν φυσική συνέπεια και σε αυτό το σημείο το gerrymandering δε χρειάζεται καν να λειτουργεί τέλεια. Αρκεί να πειθαρχεί τη συμμετοχή, να την περιορίζει στους ήδη “προβλέψιμους” ψηφοφόρους.
Δεν είναι εύκολο, αλλά υπάρχουν κινήσεις. Σε ορισμένες πολιτείες των ΗΠΑ ο σχεδιασμός των εκλογικών χαρτών έχει περάσει σε ανεξάρτητες επιτροπές αντί για κομματικά επιτελεία. Η διαφάνεια και η λογοδοσία μπορούν να περιορίσουν τα φαινόμενα χειραγώγησης.
Επιπλέον η τεχνολογία μπορεί να στραφεί εναντίον του ίδιου του προβλήματος: με εργαλεία ανοιχτού κώδικα και ανάλυση δεδομένων, πολίτες και οργανισμοί παρακολουθούν τους χάρτες και εντοπίζουν περιπτώσεις χειραγώγησης. Όμως η αλήθεια είναι ότι το gerrymandering δε θα εξαφανιστεί μόνο με τεχνικές λύσεις. Χρειάζεται πολιτική βούληση κι αυτή όπως ξέρουμε δύσκολα έρχεται από όσους ωφελούνται από το πρόβλημα.
Το gerrymandering είναι κάτι περισσότερο από πολιτικό τέχνασμα. Είναι σύμπτωμα της ευρύτερης κρίσης της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας. Δείχνει πως οι θεσμοί μπορούν να λειτουργούν τυπικά ενώ στην ουσία χειραγωγούνται, πως η δημοκρατία μπορεί να είναι “ζωντανή” στα χαρτιά αλλά απονευρωμένη στην πράξη.
Μας αναγκάζει να αναμετρηθούμε με ένα δύσκολο ερώτημα: Τι σημαίνει πραγματικά να έχεις φωνή σε ένα σύστημα που μπορεί να σε “περιθωριοποιεί” με έναν χάρτη;
Δεν υπάρχει πιο σιωπηλή απειλή για τη δημοκρατία από αυτή που παίζει με τους κανόνες χωρίς να τους σπάει. Το gerrymandering δεν είναι ένα κραυγαλέο πραξικόπημα, αποτελεί μια ήρεμη, μαθηματικά σχεδιασμένη ολίσθηση της εξουσίας προς τα χέρια των λίγων. Η ιστορία δείχνει ότι όταν οι πολίτες πιστεύουν ότι δεν έχουν φωνή, παύουν να μιλούν κι όταν παύουν να μιλούν, άλλοι γράφουν τον χάρτη και το μέλλον.
Η μάχη ενάντια στο gerrymandering είναι βαθιά πολιτική και ηθική. Είναι η μάχη για το ποιος έχει το δικαίωμα να ορίζει τη φωνή του κόσμου κι αυτή η μάχη, όπως όλες οι μεγάλες μάχες της δημοκρατίας δεν κερδίζεται στα χαρτιά. Κερδίζεται στη συμμετοχή. Στην επιμονή να μη θεωρείς το παιχνίδι χαμένο πριν αρχίσει, γιατί αυτό ακριβώς θέλει το gerrymandering: να έχεις ήδη παραιτηθεί.
➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.
