Όρκες που ζουν στα ανοιχτά της ιβηρικής ακτής της Ευρώπης χτύπησαν πρόσφατα και βύθισαν ένα γιοτ στο στενό του Γιβραλτάρ. Οι επιστήμονες λένε ότι αυτό είναι το τρίτο σκάφος που βύθισε ο συγκεκριμένος υποπληθυσμός φαλαινών δολοφόνων από τον Μάιο του 2020, όταν μια θηλυκή όρκα που θεωρείται ότι ήταν η πρώτη που παρουσίασε αυτήν τη συμπεριφορά, υπέστη τραυμαρισμό από βάρκα.
Στις περισσότερες περιπτώσεις, οι όρκες δαγκώνουν, λυγίζουν και σπάνε τα πηδάλια των ιστιοφόρων. Πώς έμαθαν όμως να μιμούνται αυτή τη συμπεριφορά — και γιατί; Ο Δρ Luke Rendell, ο οποίος ερευνά τη μάθηση, τη συμπεριφορά και την επικοινωνία μεταξύ θαλάσσιων θηλαστικών στο Πανεπιστήμιο του St Andrews, έχει μια θεωρία για το περίεργο αυτό φαινόμενο.
Γιατί οι φάλαινες δολοφόνοι επιτίθενται σε σκάφη;
Μέχρι στιγμής δεν έχουμε μια σίγουρη απάντηση, παρά μόνο εικασίες, αφού δε γνωρίζουμε αρκετά για τα κίνητρα των φαλαινών. Το στοίχημα για τους βιολόγους είναι να κατανοήσουν πώς αναπτύχθηκε αυτό το φαινόμενο.
Αρχικά, δε φαίνεται αυτή η συμπεριφορά να εκδηλώνεται για λόγους επιβίωσης, αφού οι φάλαινες δε κερδίζουν κάτι (πχ: φαγητό) από αυτό. Δεν είναι δηλαδή ένα προσπαρμοστικό χαρακτηριστικό, αφού δεν τους προσφέρει άμεσα κάποιο εξελικτικό όφελος που θα τις βοηθούσε να βρουν τροφή, να ζευγαρώσουν ή να μεγαλώσουν τα μικρά τους.
Ωστόσο, σύμφωνα με τον Δρ Rendell, υπάρχουν πολλές αναφορές για μεμονωμένες ομάδες όρκας που αναπτύσσουν ιδιοσυγκρασιακές και όχι αμιγώς προσαρμοστικές συνήθειες. Τι συνήθειες; Παράξενες κι ανεξήγητες, ακόμη και για τους ειδικούς. Κάποιες έφηβες φάλαινες ξεκίνησαν από το πουθενά να κουβαλούν νεκρούς σολομούς στα κεφάλια τους, σαν καπέλα. Άλλες άρχισαν να μιμούνται τους ήχους που κάνουν τα θαλάσσια λιοντάρια. Κάποιοι επιστήμονες υπέθεσαν ότι αυτή η τελευταία συμπεριφορά μπορεί να ήταν προσαρμοστική, ώστε να πείσουν τα θαλάσσια λιοντάρια ότι ανήκουν στο ίδιο είδος και δεν είναι αδηφάγα αρπακτικά. Ωστόσο, οι ειδικοί δεν κατάφεραν να αποδείξουν τη θεωρία τους. Εν πολλοίς, οι παραπάνω ιδεοσυγκρασιακές συμπεριφορές μοιάζουν περισσότερο με βραχύβιες μόδες και τάσεις που ακολουθούν τα θηλαστικά αυτά.
Η προέλευση και η εξάπλωση αυτών των επιθέσεων σε σκάφη μοιάζε να είναι άλλη μια προσωρινή μόδα, και μένει να δούμε πόσο καιρό θα κρατήσει.
Αν, αντ’ αυτού, υπάρχει μια προσαρμοστική εξήγηση, ο Δρ Rendell πιστεύει ότι ίσως το κάνουν από περιέργεια. Περιέργεια, που μπορεί να τους οδηγήσει στην εύρεση τροφής, που στη συνέχεια θα μπορούσαν να τη μοιραστούν με το κοπάδι τους.
Πώς έχει μεταδοθεί αυτή η συμπεριφορά;
Το φαινόμενο πιθανότατα ξεκίνησε με μεμονωμένες όρκες, αλλά φαίνεται να έχει εξαπλωθεί μέσω της κοινωνικοποίησης. Εξάλλου οι όρκες είναι εξαιρετικά κοινωνικά ζώα, τα οποία -όπως κι ο άνθρωπος- εξερευνούν, μιμούνται και μαθαίνουν για τον γύρω κόσμο μέσω της κοινότητας. Αυτό ονομάζεται κοινωνική μάθηση. Έτσι, όπως και στις ανθρώπινες κοινότητες, συχνά αναπτύσσονται συμπεριφορές που δύσκολα εξηγούνται λογικά και δεν είναι τίποτα άλλο από μόδες, τάσεις, φαινόμενα που έρχονται και φεύγουν.
Το 2018 δημοσιεύτηκε μια έρευνα που υποστήριζε ότι παρόμοια συμπεριφορά εκδηλώνουν και τα δελφίνια, όσον αφορά τις τάσεις. Το 1988 ένα δελφίνι, η Billie επέστρεψε πίσω στο σπίτι της στον ωκεανό μετά από χρόνια αιχμαλωσίας σε δελφινάριο. Επτά χρόνια μετά τα δελφίνια της περιοχής παρουσίαζαν μια αλλόκοτη συμπεριφορά: για κάποιο λόγο όλα στέκονταν πάνω στην ουρά τους και «περπατούσαν». Οι επιστήμονες αργότερα συμπαίραναν ότι αυτήν την συμπεριφορά την είχαν μάθει από την Billie, και ήταν άλλη μια «πολιτισμική μόδα».
Σύμφωνα με τους ειδικούς, αυτό ακριβώς συνέβη και στην περίπτωση των φαλαινών. Το 2020 μια όρκα φαίνεται να τραυματίστηκε από πηδάλιο σκάφους. Την επόμενη φορά που είδε σκάφος στα ανοιχτά, πάνω στον πανικό της, επιτέθηκε στο σκάφος με αποτέλεσμα να το βυθίσει.
Αυτό που γνωρίζουμε ότι η συμπεριφορά έχει εξαπλωθεί πια και στην ομάδα της μέσω της κοινωνικής μάθησης και τη διάδοση πληροφοριών.
Έχει συμβεί κάτι αντίστοιχο στο παρελθόν;
Ο Δρ Rendell θυμάται: «Μου έχει συμβεί όρκες να κολυμπούν πολύ κοντά στο σκάφος μας στα νερά κοντά στον Άγιο Βικέντιο, στην ανατολική Καραϊβική, κατά τη διάρκεια μιας έρευνας. Το σκάφος μας, όπως και εκείνα που εμπλέκονται σε αυτές τις αλληλεπιδράσεις, ήταν περίπου στο μέγεθος μιας μεγάλης φάλαινας. Ίσως μας ερευνούσαν, αλλά ποτέ δεν κλιμακώθηκε σε κανενός είδους βίαιης αλληλεπίδρασης».
«Η εντύπωσή μου ήταν ότι τους τράβηξε το ενδιαφέρον η προπέλα του σκάφους και τα ρεύματα που δημιουργούσε – μια φορά ήρθαν τόσο κοντά που χρειάστηκε να σβήσουμε τον κινητήρα για να αποτρέψουμε έναν τραυματισμό. Άρα, το να πλησιάζουν τα σκάφη δεν είναι καινούργιο. Ωστόσο, το να τους επιτίθενται με τόσο αποφασιστικό τρόπο δεν είναι κάτι που έχω ακούσει ποτέ να κάνουν όρκες».
Φυσικά, είναι γνωστό ότι συμβαίνει και σε άλλα είδη – ιδιαίτερα στις φάλαινες φυσητήρες. Μια τέτοια φάλαινα ήταν εξάλλου κι ο Μόμπι Ντικ, ο «πρωταγωνιστής» του κλασικού μυθιστορήματος. Η πλοκή του Μόμπι Ντικ είναι εμπνευσμένη από έναν συνδυασμό αφηγήσεων για μια τεράστια λευκή φάλαινα στα ανοικτά των ακτών της Νότιας Αμερικής με την ονομασία «Mocha Dick». Η φάλαινα ονομάστηκε έτσι επειδή την έβλεπαν συχνά να κολυμπά κοντά στο νησί Μόκα της Χιλής. Το χαρακτηριστικό λευκό της χρώμα θεωρείται ότι ήταν αποτέλεσμα αμλπινισμού. Πάνω της είχε κολλημένα δεκάδες καμάκια ως απόρροια των μαχών με τους φαλαινοθήρες.
Το τέλος του μυθιστορήματος είναι εμπνευσμένο από άλλο ένα πραγματικό γεγονός. Το 1820 το φαλαινοθητικό σκάφος «Essex» εμβολιάστηκε και βυθίστηκε από άλλη μια φάλαινα φυσητήρα.
Τι μπορεί να συμαίνει αυτό για το μέλων των φαλαινών της περιοχής;
«Εάν αυτές οι φάλαινες δολοφόνοι συνεχίσουν να επιτίθενται σε βάρκες, θα γίνει πιο δύσκολη η προστασία τους. Όχι μόνο η αλληλεπίδραση με τους περιστρεφόμενους έλικες αυξάνει τον κίνδυνο τραυματισμού αυτών των ζώων, αλλά απειλεί επίσης τους ανθρώπους – από τον τραυματισμό των πληρωμάτων μέχρι τη βύθιση πλοίων – κάτι που στο μέλλον θα επιφέρει πολιτικές πιέσεις για να αλλάξει κάτι.
Φυσικά, οι χειριστές μικρών σκαφών δεν χρειάζεται να πλοηγούνται στις περιοχές κατά μήκος των ακτών του Ατλαντικού της Ισπανίας και της Πορτογαλίας, όπου έχουν συμβεί αυτές οι επιθέσεις από όρκες. Η αποτροπή τους από το να το κάνουν θα έλυνε το πρόβλημα – αλλά για πολλούς χειριστές και ιδιοκτήτες σκαφών, αυτή είναι η συντομότερη διαδρομή τους, ενώ το να κατευθυνθούν στην ανοικτή θάλασσα είναι πιο επικίνδυν. Η απώλεια εσόδων από τον τουρισμό εάν σταματήσουν αυτά τα πλοία θα αυξήσει την πίεση για μόνιμη λύση» εξηγεί ο Δρ Rendell.
«Είναι πιθανό ορισμένοι να ζητήσουν να υπάρξει έλεγχος ακόμη και θανάτωση των φαλαινών, εάν συνεχίσουν να απειλούν την ανθρώπινη ζωή και τα κέρδη. Αυτό θέτει σημαντικά ηθικά ερωτήματα σχετικά με τη σχέση μας με τα ζώα.
Πρέπει, όντας το είδος που κατέχει τελικά τη μεγαλύτερη δύναμη, να εκκενώνουμε μικρά, ευάλωτα σκάφη από τον βιότοπο των όρκων ως μέρος μιας μεταβαλλόμενης σχέσης με τη θάλασσα, η οποία γνωρίζουμε ότι επιδεινώνεται ως αποτέλεσμα των πράξεών μας;
Ή μήπως πρέπει να δώσουμε στον εαυτό μας το δικαίωμα να πλοηγούμαστε όπως θέλουμε και να ελέγχουμε -ακόμη και να σκοτώνουμε- ζώα που μας εμποδίζουν σε αυτό; Ιστορικά, η τελευταία άποψη έχει σχεδόν επικρατήσει, και ίσως θα επικρατήσει κι εδώ. Αλλά είναι ένα ερώτημα στο οποίο πρέπει να απαντήσει η κοινωνία και όχι οι επιστήμονες, ώστε να αποφασίσει προς ποια κατεύθυνση θα στραφούν τελικά οι αρμόδιες αρχές».
Δείτε αυτή τη δημοσίευση στο Instagram.
Μπορούν οι φάλαινες να κατανοήσουν τις έννοιες της αυτοάμυνας και της αλληλεγγύης;
Αν όλο αυτό ξεκίνησε πιθανότατα από τον τραυματισμό μιας όρκας, θα μπορούσαν οι επιθέσεις αυτές να οφείλονται σε αισθήματα αυτοάμυνας, αλληλεγγύης κι ενότητα; Οι ειδικοί το θεωρούν εύλογη εικασία, ειδικά λαμβάνοντας υπόψη την αυξημένη πίεση στον βιότοπό τους και τη φυσική τους περιέργεια. Πάντως, η έννοια της συλλογικής αυτοάμυνας στα κητώδη (υδρόβια θηλαστικά συμπεριλαμβανομένων των φαλαινών, των δελφινιών και των φώκαιων) υπάρχει. Για παράδειγμα, έχουμε αφηγήσεις για φάλαινες φυσητήρες που ενώνονονται και βοηθούν η μία την άλλη όταν οι όρκες επιτίθενται.
Η αλληλεγγύη είναι ένα πιο υποκειμενικό ζήτημα και δεν έχουμε πρόσβαση στις εσωτερικές ψυχικές καταστάσεις αυτών των ζώων για να καταλάβουμε πραγματικά αν είναι κάτι που μπορούν να βιώσουν. Δεν είναι απίθανο πάντως. Η μεγάπτερη φάλαινα βοηθά διάφορα ζώα και ειδικά τις φώκιες, όταν δέχονται επίθεση από όρκες. Ο Robert Pitman, ο επιστήμονας που ανακάλυψε αυτήν την συμπεριφορά, είπε ότι τη θεωρεί «ακούσιο αλτρουισμό» που βασίζεται σε έναν απλό εμπειρικό κανόνα: «Όταν ακούς μια επίθεση φάλαινας δολοφόνος, πήγαινε να τη διαλύσεις».
Αυτά τα παραδείγματα εγείρουν ενδιαφέροντα ερωτήματα σχετικά με τα κίνητρα πίσω από τις επιθέσεις σε σκάφη. Δεν είναι αδύνατο αυτές οι όρκες να αντιλαμβάνονται τα σκάφη ως τον κοινό τους εχθρό.
