Ο Κορνήλιος Καστοριάδης, ένας από τους σημαντικότερους στοχαστές του 20ού αιώνα, κινήθηκε στα όρια της φιλοσοφίας, της ψυχανάλυσης και της πολιτικής θεωρίας, αναζητώντας τη βαθύτερη ουσία της ανθρώπινης δημιουργικότητας. Το έργο του δεν είναι απλώς μια φιλοσοφική αναζήτηση, αλλά ένα διαρκές κάλεσμα να δούμε τον κόσμο ως ένα ανοιχτό πεδίο δυνατοτήτων, όπου η κοινωνία δεν είναι κάτι στατικό ή δεδομένο, αλλά μια συλλογική πράξη αυτοδημιουργίας.
Στον πυρήνα της σκέψης του βρίσκεται η έννοια του φαντασιακού – όχι ως φυγή από την πραγματικότητα, αλλά ως θεμελιώδης δημιουργική δύναμη που γεννά τους θεσμούς, τις αξίες και τις κοινωνικές μορφές. Για τον Καστοριάδη, η κοινωνία υπάρχει γιατί οι άνθρωποι επινοούν νόημα, δημιουργούν κόσμους που ξεπερνούν τη βιολογική τους επιβίωση. Αυτό το φαντασιακό, όμως, μπορεί να είναι τόσο ελευθερωτικό όσο και καταπιεστικό. Η ιστορία, κατά τον ίδιο, δεν είναι γραμμική ούτε προκαθορισμένη· είναι μια συνεχής πάλη μεταξύ της δημιουργίας και της παγίωσης, της αυτονομίας και της ετερονομίας.
Η σκέψη του εμπνέεται από το αρχαιοελληνικό ιδεώδες της αυτονομίας, της δυνατότητας δηλαδή των ανθρώπων να ορίζουν συλλογικά τη ζωή τους, χωρίς να καθοδηγούνται από αυθαίρετες εξουσίες ή δογματικές αλήθειες. Παράλληλα, η κριτική του στην καπιταλιστική κοινωνία και τον τεχνοκρατικό τρόπο σκέψης αναδεικνύει την αποξένωση του σύγχρονου ανθρώπου από την ίδια τη δημιουργικότητά του.
Το 1979, ο Κορνήλιος Καστοριάδης ανέλαβε τη θέση του διευθυντή σπουδών στην Ανωτάτη Σχολή για τις Κοινωνικές Επιστήμες (Écoles des Hautes Études en Sciences Sociales), στο Παρίσι, όπου συνέχισε να διαμορφώνει νέους ορίζοντες σκέψης.
Στα τελευταία χρόνια της ζωής του, επισκέφθηκε συχνά την Ελλάδα, επιστρέφοντας στις ρίζες που τροφοδότησαν τη φιλοσοφία του. Έδωσε διαλέξεις στη Θεσσαλονίκη, το Ηράκλειο, τον Βόλο, το Ρέθυμνο και άλλες πόλεις, αφήνοντας το στίγμα του στις πνευματικές αναζητήσεις του τόπου. Το 1989, το Πάντειο Πανεπιστήμιο τον τίμησε αναγορεύοντάς τον επίτιμο διδάκτορα, αναγνωρίζοντας το βάθος και την πρωτοπορία του έργου του.
Στις 26 Δεκεμβρίου 1997, στο Παρίσι, έφυγε από τη ζωή σε ηλικία 75 ετών, μετά από επιπλοκές εγχείρησης ανοιχτής καρδιάς. Η φιλοσοφία του, όμως, συνέχισε να εμπνέει, προσκαλώντας γενιές ανθρώπων να φανταστούν έναν κόσμο που δεν περιορίζεται από το υπάρχον, αλλά γεννιέται συνεχώς από τη δημιουργική δύναμη του ανθρώπου.
✥ Tαιριάζει στην αριστερίστικη παράδοση, και στην Aριστερά, να καταδικάζουν την ιδέα του ηγέτη αλλά μόνον στα λόγια και μάλιστα να την παρουσιάζουν ως ιδέα της Δεξιάς. Tι υποκρισία… H δική μου άποψη είναι η εξής: Ορισμένα άτομα διαθέτουν κάποιες φορές, κάποτε μάλιστα σε μακρά διάρκεια, την ικανότητα να εκφράζουν πολύ καλύτερα από τους άλλους αυτό που όλοι αισθάνονται• ορισμένα άτομα έχουν την ικανότητα να επινοούν πράγματα, στα οποία οι άλλοι αναγνωρίζουν τον εαυτό τους. Aυτά τα άτομα θεωρώ ότι είναι ηγέτες.
✥ Η επανάσταση δε σημαίνει χείμαρρους αίματος, την κατάληψη των Χειµερινών Ανακτόρων κοκ. Η επανάσταση σημαίνει τον ριζικό μετασχηματισμό των θεσμών της κοινωνίας. Με αυτή την έννοια, φυσικά είμαι επαναστάτης.
✥ Διανοούμενους θεωρώ όλους εκείνους που, ανεξάρτητα από το επάγγελμά τους, επιχειρούν να υπερβούν τη σφαίρα της ειδίκευσής τους και ενδιαφέρονται ενεργά για ό,τι συμβαίνει στην κοινωνία.
✥ Η ιδέα ενός ιστορικού νόμου, εγγυητή μιας ιδανικής κοινωνίας, είναι ιδέα άγνωστη στους Έλληνες, όπως άγνωστος είναι ο μεσσιανισμός ή η δυνατότητα εξωκοσμικής φυγής. Η θεώρηση αυτή εμπνέει μια στάση, σύμφωνα με την οποία ό,τι είναι να γίνει, θα γίνει εδώ.
✥ Η δημοκρατία δυτικού τύπου είναι φιλελεύθερη ολιγαρχία.
✥ Εκείνο που κυρίως καταναλώνουν σήμερα οι άνθρωποι είναι τη-λε-ό-ρα-ση. Και μέσα από την τηλεόραση καταναλώνουν, δι’ αντιπροσώπου, τη φαντασίωση μιας ζωής που θα ήταν λεφτά, σεξ, εξουσία και βία.
✥ Η πολιτική δεν έπαψε να είναι χειραγώγηση που αυτοκαταγγέλλεται η ίδια, αφού παραμένει ως επιδίωξη από ιδιαίτερα κοινωνικά στρώματα των ιδιαίτερών τους στόχων κάτω από τη μάσκα του γενικού συμφέροντος και με τη χρησιμοποίηση ενός καθολικής φύσεως οργάνου, του Κράτους.
✥ Η σημερινή «πολιτική» κοινωνία κατακερματίζεται όλο και περισσότερο, κυριαρχείται από λόμπι κάθε είδους, τα οποία προκαλούν γενική τροχοπέδηση του συστήματος, γιατί το καθένα απ’ αυτά είναι σε θέση να παρεμποδίσει αποτελεσματικά κάθε πολιτική που αντιτίθεται στα πραγματικά ή στα υποτιθέμενα συμφέροντα του: κανένα τους δεν έχει γενική πολιτική θέση, αλλά, και να είχαν, δεν θα μπορούσαν να την επιβάλουν.
✥ Ακόμα κι αν υποθέσουμε ότι μια δημοκρατία τέλεια, ολοκληρωμένη κ.λπ. μας πέφτει από τον ουρανό, είναι σίγουρο ότι δεν θα μπορέσει να επιζήσει περισσότερο από μερικά χρόνια, αν δεν δημιουργήσει τα άτομα που της αντιστοιχούν και που είναι, πρώτα και πάνω απ’ όλα, ικανά να την κάνουν να λειτουργήσει και να την αναπαραγάγουν. Δεν μπορεί να υπάρξει δημοκρατική κοινωνία χωρίς δημοκρατική παιδεία.
✥ Η ιδέα πως ένα δημοκρατικό καθεστώς θα μπορούσε να παραλάβει από την ιστορία, ready made, δημοκρατικά άτομα που θα το έκαναν να λειτουργήσει, αποτελεί και αυτή πλάνη. Τέτοιου είδους άτομα μπορούν να διαπλαστούν μονάχα μέσα σε δημοκρατική παιδεία και μέσω αυτής. Η δημοκρατική παιδεία δεν φυτρώνει σαν φυτό παρά πρέπει ν’ αποτελεί κεντρικό αντικείμενο της πολιτικής μέριμνας.
✥ Όσο θα παραμένουμε στην απάθεια, την ιδιώτευση, τον ψευδο-ατομικισμό, δεν υπάρχει περίπτωση να αναδυθεί ένα κίνημα που θα είναι δημιουργός συλλογικότητας. Kαι, πολύ περισσότερο, δεν μπαίνει θέμα ατόμων που ο ρόλος τους θα ήταν να θέτουν τα ερωτήματα που δεν θέτουν οι άλλοι. Eίναι κοινοτοπία, αλλά δείχνει, όπως οι περισσότερες κοινοτοπίες, μια βαθιά αλήθεια: Οι κοινωνίες έχουν τους ηγέτες που τους αξίζουν.
✥ Νομίζω ότι ένα από τα βασικά καρκινώματα, μπορώ να πω, του εργατικού κινήματος και του λαϊκού κινήματος, τα τελευταία εκατό χρόνια τουλάχιστον, είναι η ιδέα ότι έπρεπε να υπάρχουν οι ηγέτες. Eγώ πιστεύω ότι ο λαός δεν μπορεί να κυβερνηθεί παρά μόνος του. Hγέτες με μια έννοια βέβαια πάντα θα υπάρχουν, κάποιος άνθρωπος θα έχει ίσως περισσότερα να πει ή περισσότερες ιδέες από τους άλλους, το ζήτημα είναι ότι αυτοί οι ηγέτες να αναγράφονται από τη βάση τους, να είναι ανακλητοί, να μην ειδωλοποιούνται, να μη θεοποιούνται. Tο αν στην ερχόμενη περίοδο θα υπάρξουν ηγέτες, δυναμικά άτομα που θα πάρουν πρωτοβουλίες, αυτό δεν μπορεί να το πει κανείς. Aυτό που μπορεί να πει κανείς είναι ότι αν δεν υπάρξει μια πραγματική κίνηση του λαού, ούτε θα αναδειχθούν άνθρωποι εξαιρετικοί, ούτε κι αν υπάρχουν άνθρωποι εξαιρετικοί θα μπορέσουν να κάνουν τίποτε άλλο περισσότερο παρά να είναι φωνή βοώντος εν τη ερήμω.
✥ Φοβάμαι ότι η Eλλάδα ήδη έχει χάσει την οντότητά της. Πηγαίνω στην Eλλάδα κάθε καλοκαίρι για δυο μήνες και μπορώ να πω ότι αυτό που έγινε από το 1960 και ύστερα με τη συνενοχή και υπαιτιότητα όλων των κυβερνήσεων, αλλά και του ελληνικού λαού, είναι μια καταστροφή που δεν είχε γίνει επί 3.000 χρόνια. Aκόμα και οι ίδιοι οι άνθρωποι έχουν αλλάξει. Oι άνθρωποι που πριν σε φιλοξενούσαν στο σπίτι τους, να σου δώσουν ένα ποτήρι νερό, καφέ κ.λπ., τώρα αν τους ζητήσεις ένα ποτήρι νερό σου λένε «ναι, 500 δραχμές». Aυτό έχει ήδη γίνει· και μετά από το 1993, αν εξακολουθήσουν τα πράγματα να είναι έτσι και ο λαός να μην αντιδρά και οι πολιτικοί να είναι δήθεν πολιτικοί, πολιτικάντηδες, να είναι αυτοί που είναι, τα πράγματα θα χειροτερέψουν και η Eλλάδα θα γίνει ένα τουριστικό ξενοδοχείο ας πούμε. Tα σημαντικά πράγματα θα πέσουν στα χέρια ξένων εταιριών, οι Έλληνες θα είναι διευθυντές ξενοδοχείων και γκαρσόνια, χορευτές στα καμπαρέ…
➥ Διαβάστε επίσης: 13 αποφθέγματα του Τζο Στράμερ: «Μην ξεχνάς ότι είσαι ζωντανός!»
Ο Κορνήλιος Καστοριάδης, ένας από τους σημαντικότερους στοχαστές του 20ού αιώνα, κινήθηκε στα όρια της φιλοσοφίας, της ψυχανάλυσης και της πολιτικής θεωρίας, αναζητώντας τη βαθύτερη ουσία της ανθρώπινης δημιουργικότητας. Το έργο του δεν είναι απλώς μια φιλοσοφική αναζήτηση, αλλά ένα διαρκές κάλεσμα να δούμε τον κόσμο ως ένα ανοιχτό πεδίο δυνατοτήτων, όπου η κοινωνία δεν είναι κάτι στατικό ή δεδομένο, αλλά μια συλλογική πράξη αυτοδημιουργίας.
Στον πυρήνα της σκέψης του βρίσκεται η έννοια του φαντασιακού – όχι ως φυγή από την πραγματικότητα, αλλά ως θεμελιώδης δημιουργική δύναμη που γεννά τους θεσμούς, τις αξίες και τις κοινωνικές μορφές. Για τον Καστοριάδη, η κοινωνία υπάρχει γιατί οι άνθρωποι επινοούν νόημα, δημιουργούν κόσμους που ξεπερνούν τη βιολογική τους επιβίωση. Αυτό το φαντασιακό, όμως, μπορεί να είναι τόσο ελευθερωτικό όσο και καταπιεστικό. Η ιστορία, κατά τον ίδιο, δεν είναι γραμμική ούτε προκαθορισμένη· είναι μια συνεχής πάλη μεταξύ της δημιουργίας και της παγίωσης, της αυτονομίας και της ετερονομίας.
Η σκέψη του εμπνέεται από το αρχαιοελληνικό ιδεώδες της αυτονομίας, της δυνατότητας δηλαδή των ανθρώπων να ορίζουν συλλογικά τη ζωή τους, χωρίς να καθοδηγούνται από αυθαίρετες εξουσίες ή δογματικές αλήθειες. Παράλληλα, η κριτική του στην καπιταλιστική κοινωνία και τον τεχνοκρατικό τρόπο σκέψης αναδεικνύει την αποξένωση του σύγχρονου ανθρώπου από την ίδια τη δημιουργικότητά του.
Το 1979, ο Κορνήλιος Καστοριάδης ανέλαβε τη θέση του διευθυντή σπουδών στην Ανωτάτη Σχολή για τις Κοινωνικές Επιστήμες (Écoles des Hautes Études en Sciences Sociales), στο Παρίσι, όπου συνέχισε να διαμορφώνει νέους ορίζοντες σκέψης.
Στα τελευταία χρόνια της ζωής του, επισκέφθηκε συχνά την Ελλάδα, επιστρέφοντας στις ρίζες που τροφοδότησαν τη φιλοσοφία του. Έδωσε διαλέξεις στη Θεσσαλονίκη, το Ηράκλειο, τον Βόλο, το Ρέθυμνο και άλλες πόλεις, αφήνοντας το στίγμα του στις πνευματικές αναζητήσεις του τόπου. Το 1989, το Πάντειο Πανεπιστήμιο τον τίμησε αναγορεύοντάς τον επίτιμο διδάκτορα, αναγνωρίζοντας το βάθος και την πρωτοπορία του έργου του.
Στις 26 Δεκεμβρίου 1997, στο Παρίσι, έφυγε από τη ζωή σε ηλικία 75 ετών, μετά από επιπλοκές εγχείρησης ανοιχτής καρδιάς. Η φιλοσοφία του, όμως, συνέχισε να εμπνέει, προσκαλώντας γενιές ανθρώπων να φανταστούν έναν κόσμο που δεν περιορίζεται από το υπάρχον, αλλά γεννιέται συνεχώς από τη δημιουργική δύναμη του ανθρώπου.
✥ Tαιριάζει στην αριστερίστικη παράδοση, και στην Aριστερά, να καταδικάζουν την ιδέα του ηγέτη αλλά μόνον στα λόγια και μάλιστα να την παρουσιάζουν ως ιδέα της Δεξιάς. Tι υποκρισία… H δική μου άποψη είναι η εξής: Ορισμένα άτομα διαθέτουν κάποιες φορές, κάποτε μάλιστα σε μακρά διάρκεια, την ικανότητα να εκφράζουν πολύ καλύτερα από τους άλλους αυτό που όλοι αισθάνονται• ορισμένα άτομα έχουν την ικανότητα να επινοούν πράγματα, στα οποία οι άλλοι αναγνωρίζουν τον εαυτό τους. Aυτά τα άτομα θεωρώ ότι είναι ηγέτες.
✥ Η επανάσταση δε σημαίνει χείμαρρους αίματος, την κατάληψη των Χειµερινών Ανακτόρων κοκ. Η επανάσταση σημαίνει τον ριζικό μετασχηματισμό των θεσμών της κοινωνίας. Με αυτή την έννοια, φυσικά είμαι επαναστάτης.
✥ Διανοούμενους θεωρώ όλους εκείνους που, ανεξάρτητα από το επάγγελμά τους, επιχειρούν να υπερβούν τη σφαίρα της ειδίκευσής τους και ενδιαφέρονται ενεργά για ό,τι συμβαίνει στην κοινωνία.
✥ Η ιδέα ενός ιστορικού νόμου, εγγυητή μιας ιδανικής κοινωνίας, είναι ιδέα άγνωστη στους Έλληνες, όπως άγνωστος είναι ο μεσσιανισμός ή η δυνατότητα εξωκοσμικής φυγής. Η θεώρηση αυτή εμπνέει μια στάση, σύμφωνα με την οποία ό,τι είναι να γίνει, θα γίνει εδώ.
✥ Η δημοκρατία δυτικού τύπου είναι φιλελεύθερη ολιγαρχία.
✥ Εκείνο που κυρίως καταναλώνουν σήμερα οι άνθρωποι είναι τη-λε-ό-ρα-ση. Και μέσα από την τηλεόραση καταναλώνουν, δι’ αντιπροσώπου, τη φαντασίωση μιας ζωής που θα ήταν λεφτά, σεξ, εξουσία και βία.
✥ Η πολιτική δεν έπαψε να είναι χειραγώγηση που αυτοκαταγγέλλεται η ίδια, αφού παραμένει ως επιδίωξη από ιδιαίτερα κοινωνικά στρώματα των ιδιαίτερών τους στόχων κάτω από τη μάσκα του γενικού συμφέροντος και με τη χρησιμοποίηση ενός καθολικής φύσεως οργάνου, του Κράτους.
✥ Η σημερινή «πολιτική» κοινωνία κατακερματίζεται όλο και περισσότερο, κυριαρχείται από λόμπι κάθε είδους, τα οποία προκαλούν γενική τροχοπέδηση του συστήματος, γιατί το καθένα απ’ αυτά είναι σε θέση να παρεμποδίσει αποτελεσματικά κάθε πολιτική που αντιτίθεται στα πραγματικά ή στα υποτιθέμενα συμφέροντα του: κανένα τους δεν έχει γενική πολιτική θέση, αλλά, και να είχαν, δεν θα μπορούσαν να την επιβάλουν.
✥ Ακόμα κι αν υποθέσουμε ότι μια δημοκρατία τέλεια, ολοκληρωμένη κ.λπ. μας πέφτει από τον ουρανό, είναι σίγουρο ότι δεν θα μπορέσει να επιζήσει περισσότερο από μερικά χρόνια, αν δεν δημιουργήσει τα άτομα που της αντιστοιχούν και που είναι, πρώτα και πάνω απ’ όλα, ικανά να την κάνουν να λειτουργήσει και να την αναπαραγάγουν. Δεν μπορεί να υπάρξει δημοκρατική κοινωνία χωρίς δημοκρατική παιδεία.
✥ Η ιδέα πως ένα δημοκρατικό καθεστώς θα μπορούσε να παραλάβει από την ιστορία, ready made, δημοκρατικά άτομα που θα το έκαναν να λειτουργήσει, αποτελεί και αυτή πλάνη. Τέτοιου είδους άτομα μπορούν να διαπλαστούν μονάχα μέσα σε δημοκρατική παιδεία και μέσω αυτής. Η δημοκρατική παιδεία δεν φυτρώνει σαν φυτό παρά πρέπει ν’ αποτελεί κεντρικό αντικείμενο της πολιτικής μέριμνας.
✥ Όσο θα παραμένουμε στην απάθεια, την ιδιώτευση, τον ψευδο-ατομικισμό, δεν υπάρχει περίπτωση να αναδυθεί ένα κίνημα που θα είναι δημιουργός συλλογικότητας. Kαι, πολύ περισσότερο, δεν μπαίνει θέμα ατόμων που ο ρόλος τους θα ήταν να θέτουν τα ερωτήματα που δεν θέτουν οι άλλοι. Eίναι κοινοτοπία, αλλά δείχνει, όπως οι περισσότερες κοινοτοπίες, μια βαθιά αλήθεια: Οι κοινωνίες έχουν τους ηγέτες που τους αξίζουν.
✥ Νομίζω ότι ένα από τα βασικά καρκινώματα, μπορώ να πω, του εργατικού κινήματος και του λαϊκού κινήματος, τα τελευταία εκατό χρόνια τουλάχιστον, είναι η ιδέα ότι έπρεπε να υπάρχουν οι ηγέτες. Eγώ πιστεύω ότι ο λαός δεν μπορεί να κυβερνηθεί παρά μόνος του. Hγέτες με μια έννοια βέβαια πάντα θα υπάρχουν, κάποιος άνθρωπος θα έχει ίσως περισσότερα να πει ή περισσότερες ιδέες από τους άλλους, το ζήτημα είναι ότι αυτοί οι ηγέτες να αναγράφονται από τη βάση τους, να είναι ανακλητοί, να μην ειδωλοποιούνται, να μη θεοποιούνται. Tο αν στην ερχόμενη περίοδο θα υπάρξουν ηγέτες, δυναμικά άτομα που θα πάρουν πρωτοβουλίες, αυτό δεν μπορεί να το πει κανείς. Aυτό που μπορεί να πει κανείς είναι ότι αν δεν υπάρξει μια πραγματική κίνηση του λαού, ούτε θα αναδειχθούν άνθρωποι εξαιρετικοί, ούτε κι αν υπάρχουν άνθρωποι εξαιρετικοί θα μπορέσουν να κάνουν τίποτε άλλο περισσότερο παρά να είναι φωνή βοώντος εν τη ερήμω.
✥ Φοβάμαι ότι η Eλλάδα ήδη έχει χάσει την οντότητά της. Πηγαίνω στην Eλλάδα κάθε καλοκαίρι για δυο μήνες και μπορώ να πω ότι αυτό που έγινε από το 1960 και ύστερα με τη συνενοχή και υπαιτιότητα όλων των κυβερνήσεων, αλλά και του ελληνικού λαού, είναι μια καταστροφή που δεν είχε γίνει επί 3.000 χρόνια. Aκόμα και οι ίδιοι οι άνθρωποι έχουν αλλάξει. Oι άνθρωποι που πριν σε φιλοξενούσαν στο σπίτι τους, να σου δώσουν ένα ποτήρι νερό, καφέ κ.λπ., τώρα αν τους ζητήσεις ένα ποτήρι νερό σου λένε «ναι, 500 δραχμές». Aυτό έχει ήδη γίνει· και μετά από το 1993, αν εξακολουθήσουν τα πράγματα να είναι έτσι και ο λαός να μην αντιδρά και οι πολιτικοί να είναι δήθεν πολιτικοί, πολιτικάντηδες, να είναι αυτοί που είναι, τα πράγματα θα χειροτερέψουν και η Eλλάδα θα γίνει ένα τουριστικό ξενοδοχείο ας πούμε. Tα σημαντικά πράγματα θα πέσουν στα χέρια ξένων εταιριών, οι Έλληνες θα είναι διευθυντές ξενοδοχείων και γκαρσόνια, χορευτές στα καμπαρέ…
➥ Διαβάστε επίσης: 13 αποφθέγματα του Τζο Στράμερ: «Μην ξεχνάς ότι είσαι ζωντανός!»
