Η εποχή μας χαρακτηρίζεται από κοινωνική και πολιτική αστάθεια που φαίνεται να φτάνει σε επίπεδα άνευ προηγουμένου. Από την άνοδο των αντι-εξουσιαστικών κομμάτων στην Ευρώπη και την Ιαπωνία μέχρι το MAGA κίνημα στις Ηνωμένες Πολιτείες, η βία, οι αντικυβερνητικές διαδηλώσεις και οι κοινωνικές εντάσεις αυξάνονται με ανησυχητικό ρυθμό. Μπροστά σε αυτά τα φαινόμενα, εύλογα αναρωτιόμαστε: πώς μπορεί μια κοινωνία να πλεύσει μέσα σε τόσο ταραχώδη νερά χωρίς να οδηγηθεί σε εμφύλιο πόλεμο; Η ιστορία μας δίνει πολύτιμα μαθήματα.
Αρχικά οι κρίσεις δεν είναι μοναδικά φαινόμενα ούτε προϊόντα τυχαίων συνθηκών. Αντίθετα, επαναλαμβάνονται μέσα από σταθερούς μηχανισμούς. Ένας από τους πιο καθοριστικούς είναι η λεγόμενη “αντλία πλούτου” («wealth pump»), που μεταφέρει πόρους από τη βάση της κοινωνίας προς την ελίτ εντείνοντας τόσο τις οικονομικές όσο και τις πολιτικές ανισότητες. Στην αρχαιότητα οι αγρότες έχαναν τα μέσα παραγωγής τους υπέρ των γαιοκτημόνων, ενώ σήμερα η εργατική τάξη βλέπει το μεγαλύτερο μέρος της οικονομικής ανάπτυξης να συγκεντρώνεται σε λίγες δεκάδες επιχειρηματικά και πολιτικά ισχυρές οικογένειες. Η ανισότητα αυτή προκαλεί δυσαρέσκεια, μειώνει τη σταθερότητα των δημοκρατικών θεσμών και τελικά οδηγεί σε κοινωνική έκρηξη.
Η ιστορική εμπειρία είναι σαφής: η ανισορροπία δημιουργεί όχι μόνο δυσαρεστημένες μάζες, αλλά και “υπερπαραγωγή” ελίτ. Σήμερα ο αριθμός των δισεκατομμυριούχων και των πανεπιστημιακά εξειδικευμένων νέων που διεκδικούν περιορισμένες θέσεις ισχύος αυξάνεται εκθετικά. Όταν οι φιλοδοξίες πολλών συγκρούονται με τις διαθέσιμες ευκαιρίες, δημιουργείται ένα εκρηκτικό μείγμα: μαζική ενέργεια, οργανωμένες δράσεις και χαρισματικοί ηγέτες που μπορούν να οδηγήσουν σε επαναστάσεις ή κοινωνικές συγκρούσεις, όπως συνέβη στη Ρώμη με τους Gracchi και τον Ιούλιο Καίσαρα ή στη Γαλλία του 1789.
Οι κοινωνίες μπορούν να αποφύγουν το χάος. Το βασικό μάθημα είναι ότι η κρίση μπορεί να αντιμετωπιστεί όταν η “αντλία πλούτου” σταματά και οι θεσμοί προσαρμόζονται, ώστε να διανεμηθεί πιο δίκαια ο πλούτος και η εξουσία. Παραδείγματα υπάρχουν: στην αρχαία Ρώμη, οι πατρίκιοι συμφώνησαν να μοιραστούν την εξουσία με τους πληβείους, αποσοβώντας τον εμφύλιο. Στην Αγγλία του 19ου αιώνα, η κατάργηση των “σάπιων” εκλογικών διαμερισμάτων και η επέκταση του εκλογικού σώματος μετέβαλαν τις ισορροπίες υπέρ της αναδυόμενης εμπορικής ελίτ, ενώ η κατάργηση των Corn Laws μείωσε τις τιμές βασικών αγαθών. Στη Ρωσία οι Μεγάλες Μεταρρυθμίσεις κατήργησαν την κτηνοτροφική δουλεία, εκσυγχρόνισαν τη δικαιοσύνη και τον στρατό, και εισήγαγαν οικονομικές και εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις. Στις ΗΠΑ το New Deal ενίσχυσε την κοινωνική ασφάλεια, τους μισθούς και την πρόσβαση στην εκπαίδευση, ενώ οι κοινωνικές μεταρρυθμίσεις στη Σκανδιναβία απέδειξαν την αποτελεσματικότητα της συνετής διανομής πόρων.
Τα παραδείγματα αυτά έχουν κοινά χαρακτηριστικά: μακροπρόθεσμες προσπάθειες, συντονισμένη δράση από μαζικά κινήματα και τμήματα ελίτ που αντιλήφθηκαν ότι η ακραία άνιση κατανομή πλούτου και ισχύος υπονομεύει τη συνολική σταθερότητα. Η επιτυχία προϋποθέτει βαθιές αλλαγές στην οικονομία, στη φορολογία, στην αγορά εργασίας και στη ρύθμιση της πολιτικής εξουσίας. Η προοδευτική φορολογία, οι φόροι κληρονομιάς, η ενίσχυση των συνδικάτων, η καταπολέμηση της διαφθοράς και η διαφάνεια αποτελούν θεμέλια για την ανακοπή της “αντλίας πλούτου”.
Σημαντικότερο όμως, είναι η αλλαγή αφηγήματος. Οι κοινωνίες πρέπει να καταρρίψουν τον μύθο ότι η ακραία ανισότητα είναι φυσική ή ότι η φτώχεια οφείλεται σε ηθική αποτυχία. Αντίθετα, πρέπει να καλλιεργηθεί μια ηθική αλληλεγγύης και κοινής ευθύνης. Η έννοια του κοινού καλού δεν είναι διακοσμητική. Αποτελεί προϋπόθεση για την κοινωνική σταθερότητα.
Η διαδικασία δεν είναι γρήγορη και σίγουρα δεν είναι εύκολη. Οι αντίπαλοι συμφερόντων θα αντισταθούν, οι θεσμοί συχνά αργούν να ανταποκριθούν και οι κοινωνικές εντάσεις μπορεί να διαρκέσουν δεκαετίες. Αλλά η εμπειρία μας διδάσκει ότι η συλλογική βούληση, η σταδιακή μεταρρύθμιση και η ικανότητα να αντιμετωπίζουμε ανισότητες με ρεαλισμό μπορούν να οδηγήσουν σε έξοδο από κρίσεις χωρίς βία. Η πρόκληση της εποχής μας είναι να εφαρμόσουμε αυτά τα μαθήματα πριν η κατάσταση ξεφύγει από κάθε έλεγχο.
Συμπερασματικά η διαχείριση κρίσεων στην εποχή μας απαιτεί συνδυασμό ιστορικής σοφίας, οικονομικής δικαιοσύνης, πολιτικής διαφάνειας και κοινωνικής αλληλεγγύης. Τα γεγονότα αποδεικνύουν ότι οι κοινωνίες μπορούν να αποφύγουν τη βία και την κατάρρευση, αρκεί να αναγνωρίσουν τις δομικές αιτίες των κρίσεων και να δράσουν με τόλμη και σύνεση. Το μέλλον δεν είναι προκαθορισμένο, η συλλογική δράση μπορεί να σφραγίσει την πορεία προς σταθερότητα, δικαιοσύνη και ειρήνη.
➪ Ακολουθήστε το OLAFAQ στο Facebook, Bluesky και Instagram.
