Στο βιβλίο “The Rise of Surveillance society”, ο Σκοτσέζος κοινωνιολόγος David Lyon, ενστερνιζόμενος τη φουκωική θεωρία για το Πανοπτικόν, αναφέρεται στο ψηφιακό πανοπτικόν το οποίο φαινομενικά συμβαδίζει με τις ελευθερίες του πολίτη. Μόνο που η νέα μορφή ηλεκτρονικής επιτήρησης αποδεικνύεται πιο διεισδυτική απ’ όλες όσες έχουν προϋπάρξει καθώς εδράζεται στη βάση της επιθυμίας και του καταναλωτισμού, συλλέγοντας προσωπικά δεδομένα των χρηστών στο διαδίκτυο.

Είμαστε όλοι ορατοί και αναγνωρίσιμοι σε διάφορα «συστήματα παρακολούθησης». Το Facebook μας προτείνει προϊόντα χωρίς να το ζητήσουμε. Γνωρίζει τα γούστα μας μέσα από τις αναζητήσεις μας στο διαδίκτυο. Τα προσωπικά μας δεδομένα δεν είναι πια καθόλου προσωπικά. Τα έχουμε εκχωρήσει σε τόσους φορείς, πλατφόρμες, δίκτυα και  υπηρεσίες που πλέον δεν μας ανήκουν. Όπως έχουμε εκχωρήσει ολόκληρα κομμάτια του εαυτού μας στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Τα πιάτα που μαγειρεύουμε, τα ποτά που πίνουμε, οι παρέες που βγαίνουμε, τα μέρη που συχνάζουμε βρίσκονται όλα “ον λάιν”. Μας ξενίζει, ωστόσο, η παραβίαση της ιδιωτικότητας μας . Τη στηλιτεύουμε. Αυτό δεν μας εμποδίζει να κοιτάζουμε από την κλειδαρότρυπα και να συλλέγουμε στοιχεία για τους Άλλους.

Η άσκηση κοινωνικού ελέγχου μέσα από τα ψηφιακά εργαλεία επεκτείνεται σε όλα τα πεδία της ζωής μας. Ένας πραγματικά γιγαντιαίος όγκος δεδομένων που αφορά  το αν έχουμε εμβολιαστεί, νοσήσει- ή απομακρυνθεί από την εργασία μας- έχει τεθεί -από την έναρξη της πανδημίας- στη διάθεση του «Πανεπόπτη». Η συλλογή των προσωπικών δεδομένων  έχει μετεξελιχθεί σε υπόθεση ζωτικής σημασίας για το σύγχρονο κράτος και το σύγχρονο άνθρωπο. Και η γραμμή ανάμεσα στο ατομικό δικαίωμα και στο δημόσιο συμφέρον έχει, πλέον, χαθεί…

Ο Γκι Ντεμπόρ στην «Κοινωνία του Θεάματος» -κείμενο που γράφτηκε πριν από μισό αιώνα-, εξηγεί πώς το θέαμα μας παρασύρει σε έναν δικό του κόσμο, διεισδύοντας σε όλα τα πεδία της καθημερινής ζωής με στόχο να αποκοιμίζει μάζες και να αφυπνίζει τα ηδονοβλεπτικά ένστικτά μας. Φυσικά δεν θα μπορούσε να φανταστεί πενήντα χρόνια πριν, όταν έγραφε για την  οπτικοποίηση του γεγονότος και την εμφάνιση της μαζικής κουλτούρας, τη σχέση που θα αναπτυσσόταν -μεταξύ διαδικτύου και ατόμων. Ούτε θα μπορούσε να συλλάβει τις νέες ταυτότητες που θα αναπτύσσονταν μέσα σε αυτή τη νέα ψηφιακή κοινωνία του θεάματος. Μετατρεπόμαστε με τεράστια ευκολία από είμαστε παραγωγοί εικόνων των δικών μας στιγμών σε ηδονοβλεψίες. Ρίχνουμε ευθύβολη ματιά στις ιδιωτικές στιγμές των ζωών των άλλων και δεν διστάζουμε να χλευάσουμε.

Η κοινωνία της επικοινωνίας έχει μετεξελιχθεί σε κοινωνία σοσιαλμιντιακού κανιβαλισμού. Η κοινωνία της πληροφόρησης έχει καταλήξει να είναι κοινωνία παρακολούθησης. Κι αυτό το είδος κοινωνίας, δεν απολαμβάνει μόνο τη θέαση του δρώντος υποκειμένου αλλά και τη δημόσια διαπόμπευσή του. Στο σύνδρομο της κλειδαρότρυπας στηρίζονται, ως γνωστόν, αρκετές μορφές αφήγησης, όπως για παράδειγμα τα ριάλιτι που κάνουν τον θεατή να συμμετέχει ψευδοσυναισθηματικά στο «οπτικό δρώμενο», κάτι που οδηγεί αναπόδραστα στην αποξένωση των ανθρώπων από την πραγματική εμπειρία.

Είμαστε σίγουροι πως ξέρουμε ποιοι είμαστε όλοι εμείς που κοιτάζουμε από την κλειδαρότρυπα και κατά πόσο συναινούμε να μας κοιτάζουν; Τι είναι εκείνο που τρέφει την κοινωνία του Μεγάλου Αδελφού;

Όταν παρακολουθούμε ξένες ζωές –χωρίς να συνδιαλλασσόμαστε μαζί τους– υποβιβάζουμε τους Άλλους σε θέση «αντικειμένου» με την φροϋδική έννοια του όρου . Η ψηφιακή ηδονοβλεψία τροφοδοτείται φυσικά από την ψηφιακή επιδειξιμανία και αντιστρόφως. Αυτός ο εθισμός στην εικόνα μεταβάλλει την αυτοαντίληψη μας και τις ταυτότητες μας. Τι σημαίνει αυτό; Οι ταυτότητες  γίνονται σταδιακά όλο και πιο σεξουαλικοκεντρικές, το κοινωνικό περιβάλλον γίνεται πιο ανθρωποφαγικό και εμείς όλο και πιο πειθήνιοι.

Και ξέρουμε καλά πως η  κοινωνία της επιτήρησης, μπορεί εύκολα να μεταλλαχθεί σε κοινωνία υπόπτων. Ιδίως σε χώρες που δεν υπάρχει το θεσμικό πλαίσιο να  μας προστατέψει. Τηλεφωνικές συνδιαλέξεις υποκλέπτονται ενώ υπάρχουν σχεδόν παντού κρυφές κάμερες, ενίοτε και μικρόφωνα ενώ μετά τον πόλεμο στην Ουκρανία ενισχύθηκε η άποψη πως οι ψηφιακές πλατφόρμες μοιάζουν σήμερα περισσότερο με εργαλεία άσκησης κρατικής εξουσίας παρά με χώρους δημοκρατικής χειραφέτησης. Και η επιτήρηση –βάσει της φουκωικής σκέψης– είναι ως γνωστόν το θεμέλιο της πειθαρχικής κοινωνίας.