Ο παππούς μου ήταν ναυτικός, λοστρόμος για την ακρίβεια, και σε όλη του την ζωή επιβεβαίωνε το στερεότυπο (τατουάζ, τσαμπουκάς, ξεροκεφαλιά, δύναμη, τσιγάρο, ρεμπέτικα, ΠΑΣΟΚ) των ανθρώπων που έχουν ταξιδέψει σε όλον τον κόσμο, τότε, την εποχή που πιτσιρικάδες -πριν καν ενηλικιωθούν- μπάρκαραν με καράβια που έφευγαν από τον Πειραιά.

«Έχω γυρίσει όλο τον κόσμο», ήταν μία από τις αγαπημένες του ατάκες, ενώ συνήθως την συμπλήρωνε με το «Εγώ τα ξέρω όλα». Σπάνια του πήγαινε κάποιος κόντρα, εκτός εξαιρέσεων, και αυτό όχι γιατί ο παππούς είχε δίκιο, αλλά η συζήτηση με έναν ισχυρογνώμων άνθρωπο δεν οδηγεί πουθενά. Παρ’ όλα αυτά, εγώ πάντα τον άκουγα με προσοχή. Δεν αφομοίωνα όλα όσα έλεγε, αλλά μετά από φιλτράρισμα, έκανα κτήμα μου κομμάτια της βιωματικής του γνώσης.

Δεν ήταν ένας μορφωμένος άνθρωπος, δεν είχε τελειώσει καν το σχολείο. Κάποια στιγμή, σύμφωνα με τις αφηγήσεις του, ανέβηκε σε ένα καΐκι του Λάτση (ναι, του γνωστού) και κατέληξαν Τουρκία για να φορτώσουν ένα «επικίνδυνο εμπόρευμα». Από εκεί και πέρα, περισσότερο πάτησε κατάστρωμα παρά στεριά.

Ωστόσο, όλα αυτά που έζησε του έδωσαν το δικαίωμα να υπερηφανεύεται για πράγματα «που εμείς δεν ξέρουμε» και δεν είμαστε σε θέση να καταλάβουμε. Η συμπυκνωμένη σοφία της ζωής τους είχε συμπυκνωθεί στο «Φοβάμαι τους βλάκες». Μάλιστα, το είχε γράψει και σε μία αυτοσχέδια ταμπέλα που είχε πάντα κρεμασμένη στο πίσω μέρος του σπιτιού στο χωριό. Δεν ξέρω αν το είχε ακούσει από κάποιον άλλον ή αν ήταν δικό του απόσταγμα γνώσης, αλλά αυτή την φιλοσοφία την έχω συνδέσει μαζί του.

Πέρασαν αρκετά χρόνια για να κατανοήσω τι κρύβεται πίσω απ’ αυτές τις απλές λέξεις και, απ’ την στιγμή που τα κατάφερα, ξεκίνησα να το εφαρμόζω στην καθημερινότητά μου.

«Φοβάμαι τους βλάκες»

Κάποιος μπορεί να αναρωτηθεί, εύλογα, γιατί να φοβάται τους βλάκες και όχι τους κακούς, αλλά η απάντηση είναι σχετικά απλή. Τις περισσότερες φορές το κακό είναι εξόφθαλμο, ενώ η βλακεία είναι καλά κρυμμένη πίσω από συγκεκριμένες πρακτικές, λέξεις, σκέψεις και στάση ζωής. Βέβαια, πολλές φορές συνδέουμε την άγνοια με την βλακεία, και αυτό είναι ένα μεγάλο λάθος που κάνουμε.

Αν για παράδειγμα κάποιος σας ρωτήσει ποιο είναι το επίθετο του Χίτλερ, δεν είναι βλάκας, αλλά αμαθής. Αυτή η άγνοια όταν εκφράζεται με έναν αθώο και αφελή τρόπο, φέρνει πολλά γέλια και προκαλεί (καλοπροαίρετα) πειράγματα – δεν χρειάζεται να προσβάλλουμε κάποιον για κάτι που δεν γνωρίζει, ακόμα και αν αυτό θεωρείται βασικό στοιχείο γνώσης.

Όμως, πώς να αντιδράσεις απέναντι σε έναν flat earther, εκείνον δηλαδή που πιστεύει ότι η Γη είναι επίπεδη; Αυτοί οι άνθρωποι ενώ έχουν διαθέσιμη όλη την γνώση που, σε λογικά πλαίσια, δεν αμφισβητείται, συνεχίζουν να πιστεύουν σε κάτι που όχι μόνο μπορεί να προκαλέσει αλυσιδωτές σκέψεις για συνωμοσίες κλπ, αλλά και να σηκώσει ένα κύμα παραπληροφόρησης.

Προσπαθώ να δώσω έναν ορισμό στον βλάκα,αλλά οδηγούμαι σε αδιέξοδο. Όχι γιατί δεν μπορώ να τον αναγνωρίσω, αλλά γιατί τα κριτήρια που πρέπει να πληροί για να τον χαρακτηρίσω έτσι, είναι πολλά και αναιρεί το ένα το άλλο -όπως το επίπεδο της μόρφωσης που δεν εμπεριέχει απαραίτητα κριτική σκέψη, κοινή λογική και γενικότερη αντίληψη.

Ο βλάκας (ή και ηλίθιος αν το προτιμάται) είναι επιθετικός προσδιορισμός που προκύπτει από, κυρίως, κάποια συμπεριφορικά χαρακτηριστικά. Αυτός δηλαδή που θα βουτήξει σε μία θάλασσα γεμάτη καρχαρίες ενώ τους βλέπει, είναι βλάκας. Αν είσαι νηφάλιος και τσακωθείς με έναν μεθυσμένο, εσύ είσαι βλάκας και όχι αυτός -αυτός απλά έχει κατεβάσει ένα μπουκάλι ρούμι. Αν κατέβεις σε πορεία στο κέντρο της Αθήνας και δεν είσαι προετοιμασμένος να φας δακρυγόνα, είσαι βλάκας -αυτοί απλά είναι μπάτσοι.

Αυτού τους είδους η βλακεία κάπως διαχειρίζεται. Αλλά υπάρχει και η βλακεία που έχει μία πολύ σκοτεινή πλευρά, άκρως επικίνδυνη.

Η θεωρία της βλακείας

Για τον θεολόγο και φιλόσοφο Dietrich Bonhoeffer, ο ηλίθιος άνθρωπος είναι συχνά πιο επικίνδυνος από τον κακό. Τι σημαίνει όμως αυτό;

Στις ταινίες και στα κόμικς ξέρουμε ποιος είναι ο κακός. Συνήθως φοράνε σκούρα ρούχα, σκοτώνουν από καπρίτσιο, μπορεί να κακαρίζουν αντί να γελάνε φυσιολογικά, αναπτύσσουν διαβολικά σχέδια. Στην πραγματικότητα επίσης οι κακοί είναι προφανείς. Οι δικτάτορες που παραβιάζουν ανθρώπινα δικαιώματα και σκοτώνουν με φυλετικά κριτήρια, οι serial killers, οι άνθρωποι που οδηγούνται σε βίαιες και εγκληματικές πράξεις.

Αυτοί οι χαρακτήρες όσο κακοί και αν είναι, δεν αποτελούν τη μεγαλύτερη μας απειλή αφού μπορούμε να τους αναγνωρίσουμε σχετικά εύκολα. Και υπάρχει πάντα η πεποίθηση πως αν το καλό συσπειρωθεί μπορεί να καταπολεμήσει το κακό και να υπερασπιστεί τον κόσμο. Ο Bonhoeffer το είχε θέσει ως εξής: «Μπορεί κανείς να διαμαρτυρηθεί ενάντια στο κακό -μπορεί να εκτεθεί και, αν χρειαστεί, να αποτραπεί με τη χρήση βίας. Το κακό φέρει πάντα μέσα του το μικρόβιο της δικής του ανατροπής». Γιατί, πιθανόν, το κακό να θέλει και να ανατραπεί κάποια στιγμή για να αναγνωριστεί το έργο του.

Η βλακεία, όμως, είναι ένα εντελώς διαφορετικό πρόβλημα. Δεν μπορούμε να το καταπολεμήσουμε τόσο εύκολα όσο φανταζόμαστε και αυτό οφείλεται σε δύο λόγους.

Πρώτον, συλλογικά είμαστε πολύ πιο ανεκτικοί απέναντί της. Σε αντίθεση με το κακό, η βλακεία δεν είναι ένα βίτσιο ή μία συνήθεια που οι περισσότεροι από εμάς παίρνουμε στα σοβαρά. Μπορεί να γελάμε με την άγνοια αλλά δεν ακυρώνουμε αυτούς τους ανθρώπους. Δεύτερον, ο βλάκας είναι ένας αντίπαλος που μπορεί να ξεγλιστρήσει εύκολα. Δεν τον νικάς σε επίπεδο συζήτησης και δεν μπορείς να τον πλαισιώσεις με λογική. Επιπλέον, ο βλάκας αν οδηγηθεί σε αδιέξοδο, αν έρθει αντιμέτωπος με τα γεγονότα και την αλήθεια, το πιο πιθανόν είναι να ξεσπάσει με νεύρα ή να αποχωρήσει.

«Ούτε οι διαμαρτυρίες ούτε η χρήση βίας καταφέρνουν τίποτα εδώ -τα λόγια πέφτουν στο κενό. Τα γεγονότα που έρχονται σε αντίθεση με την προκατάληψη του καθενός απλώς δεν γίνονται πιστευτά από τον βλάκα -σε τέτοιες στιγμές αυτός θα σε κριτικάρει- και όταν τα γεγονότα είναι αδιάψευστα, απλώς παραμερίζονται ως ασήμαντα, ως τυχαία. Σε όλα αυτά, το ηλίθιο άτομο, σε αντίθεση με το κακόβουλο, είναι απόλυτα ικανοποιημένο από τον εαυτό του και, καθώς εκνευρίζεται εύκολα, γίνεται επικίνδυνο περνώντας στην επίθεση», είχε πει ο Bonhoeffer.

Η εξουσία και ο βλάκας

Οτιδήποτε δεν έχει «δύναμη», δεν αποτελεί απειλή. Αν όμως την παραχωρήσεις σε έναν βλάκα, η εξουσία στα χέρια του μπορεί να έχει ολέθρια αποτελέσματα. Και δυστυχώς η βλακεία εξουσιάζει.

Αυτό συμβαίνει γιατί κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει έναν βλάκα από την διεκδίκηση πολιτικών αξιωμάτων ή επαγγελματικής θέσης -έχουμε τα βιογραφικά που ψεύδονται με υπέροχο τρόπο για εμάς. Αλλά ένας βλάκας σε μία εταιρεία δεν μπορεί να προκαλέσει τόσο κακό όσο ένας υπουργός. Μπορεί και οι δύο να «μολύνουν» τους γύρω τους και την ανθρωπότητα με βλακεία, ωστόσο, οι ευθύνες τους δεν εξισώνονται.

Αποδεδειγμένα η κοινωνικοπολιτική ιστορία κάθε τόπου έχει κολυμπήσει, ανά περιόδους, στα απύθμενα νερά της ηλιθιότητας. Αλλά αυτό μάλλον συμβαίνει όχι γιατί οι άνθρωποι που τοποθετούνται στην εξουσία είναι βλάκες, ούτε γιατί αυτοί που τους ψήφισαν χαρακτηρίζονται έτσι, αλλά γιατί η φύση της πολιτικής απαιτεί οι άνθρωποι που την υπηρετούν να παραδίδουν ορισμένες σημαντικές ικανότητές και Αρχές τους, όπως η κριτική σκέψη, η κοινή λογική, το αίσθημα της ανεξαρτησίας, η αλληλεγγύη και ο ανθρωπισμός.

Το επιχείρημα του Bonhoeffer επάνω σε αυτή την προσέγγιση είναι ότι όσο περισσότερο κάποιος γίνεται μέρος του κατεστημένου, τόσο λιγότερο χάνει την αίσθηση της ατομικότητας, του εαυτού του. Και δεν είναι λίγες οι φορές που συναντήσαμε χαρισματικούς ανθρώπους, που ξεχείλιζαν από ευφυΐα και γνώσεις, αλλά αποδείχθηκαν βλάκες λίγο μετά την ανάληψη των πολιτικών καθηκόντων τους. Βέβαια, αν αποδεχθούμε κάτι τέτοιο οδηγούμαστε στην σκέψη πως, ίσως, η πολιτική είναι μία κακοποίηση της ύπαρξης του ατόμου που την ασκεί, και όπως γνωρίζουμε, η κακοποίηση μπορεί να σε κάνει να χάσεις τον εαυτό σου.

Η εξουσία αφαιρεί από τους ανθρώπους τα στοιχεία του παρορμητισμό και του ρίσκου, μετατρέποντάς τους σε κάτι που λειτουργεί στον «αυτόματο» και με φόβο. Φόβο για το μέγεθος της ευθύνης, φόβο μην χάσουν τα προνόμια, φόβο μην εκδιωχθούν από το κόμμα, φόβο για γενική κατακραυγή. Αυτές οι «παρενέργειες» της εξουσίας αποστραγγίζουν τη νοημοσύνη του ατόμου αφήνοντάς το να μοιάζει με μια μαριονέτα. Κάπως έτσι δεν έχουμε τους περισσότερους πολιτικούς στο μυαλό μας; Μαριονέτες ενός θεάτρου του παραλόγου, πιόνια σε μια στημένη σκακιέρα.

Τέλος, να μην ξεχνάμε πως ο βλάκας είναι αυτός που θα βοηθήσει τον κακό να αναλάβει την εξουσία. Χωρίς την βλακεία, η κακία θα ήταν απλά ένας μαύρος λεκές σε ένα ολόλευκο χαρτί.

Βλακεία > Κακό

Νομίζω είναι ξεκάθαρο, πλέον, ότι η βλακεία είναι πιο επικίνδυνη από το κακό, υπερισχύει σίγουρα του καλού και πως ο παππούς μου είχε δίκιο.

Αν κάτι πρέπει να φοβόμαστε είναι τους βλάκες. Το κακό ξέρουμε πώς να το διαχειριστούμε, ακόμα και αν δεν έχουμε τις δυνάμεις ή τις αντοχές να το κάνουμε, ενώ η βλακεία είναι ένα σκοτεινό μυστήριο που κρύβει άγνωστους κινδύνους.

Μπορούμε να γελάμε με την αμάθεια και την αφέλεια, με την άγνοια και την αθώα βλακεία, αλλά, τουλάχιστον, ας αναγνωρίσουμε πως η βλακεία είναι ο μεγαλύτερος εχθρός μας. Μέσα απ’ αυτή την συνειδητοποίηση ίσως καταφέρουμε κάποια στιγμή και να την κερδίσουμε αγνοώντας πλήρως την ύπαρξή της.