Η υπόθεση της Ζαπορίζια και του πυρηνικού της συγκροτήματος εύλογα απασχολεί τη διεθνή επικαιρότητα, μπροστά στο φάσμα ενός πυρηνικού ατυχήματος με ανυπολόγιστες συνέπειες. Στο άρθρο που ακολουθεί αναλύονται η γεωπολιτική και η τεχνική διάσταση ενός έτσι κι αλλιώς σύνθετου ζητήματος.

Πράγματι, η Ρωσία πρώτη έθεσε στη δημόσια συζήτηση το θέμα των πυρηνικών, αρχικά στην κατεύθυνση ότι θα μπορούσε ακόμη και να χρησιμοποιήσει ελαφρά πυρηνικά προκειμένου να προστατεύσει τα συμφέροντα της την Ουκρανία.  Η σκέψη και μόνο, πολλώ δε μάλλον η δημόσια διατύπωση της, πάγωσε το αίμα της διεθνούς κοινότητας, ακόμη και στο σενάριο η Μόσχα να μπλοφάρει. Και αυτό γιατί είχε σπάσει ένα ταμπού, που σχετιζόταν με τη χρήση πυρηνικών, καθιστώντας επιτακτική μία νέα συμφωνία προσαρμοσμένη στα σημερινά δεδομένα. Το μήνυμα βέβαια του Κρεμλίνου προς τη Δύση αλλά και προς το εσωτερικό της Ρωσίας ήταν πως θα έκανε τα πάντα, ακόμη δηλαδή και να χρησιμοποιήσει το πυρηνικό το οπλοστάσιο, προκειμένου να μην ηττηθεί στην Ουκρανία.

Αυτή η ανεύθυνη στάση εκ μέρους των Ρώσων ιθυνόντων, που ασφαλώς κινείται στην κόψη του ξυραφιού, προκάλεσε παγκόσμια ανησυχία για το ενδεχόμενο η ρωσική κατοχή του ουκρανικού πυρηνικού σταθμού της Ζαπορίζια να έθετε σε αμφιβολία την ασφάλειά του, αν και τα δύο θέματα δεν σχετίζονται. Ωστόσο, σε ένα πόλεμο που, όπως λέγεται, το πρώτο θύμα είναι η αλήθεια και κυριαρχεί η εκατέρωθεν προπαγάνδα, πρέπει να είμαστε προσεκτικοί για τις πληροφορίες που βλέπουν το φως της δημοσιότητας και τον τρόπο που διοχετεύονται. Στην προκειμένη δε περίπτωση, επειδή ο κίνδυνος είναι υπαρκτός, έστω και περιορισμένος, όμως ο αντίκτυπος θα ήταν ανυπολόγιστος, ως θέμα προσφέρεται για αλληλοδυσφήμηση ανάμεσα στα αντίπαλα στρατόπεδα. Πάντως, παρά τις αλληλοκατηγορίες, είναι ενθαρρυντική η εγρήγορση απ’ όλα τα μέρη, αρκεί να επικρατήσει η λογική. Επειδή, όμως, υπεισέρχεται ο ανθρώπινος παράγοντας, αναλογιζόμενοι την πίεση κάτω από την οποία εργάζονται οι Ουκρανοί αλλά και την εν γένει αντιπαράθεση των δύο πλευρών, ελλοχεύει πάντα ο κίνδυνος πρόκλησης ενός ατυχήματος. 

Χαρακτηριστική της ανησυχίας είναι η έκκληση του γενικού γραμματέα του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών για αποστρατιωτικοποίηση της ευρύτερης περιοχής, πρόταση που για την ώρα έχει πέσει στο κενό. Ένα λειτουργικής φύσεως αλλά και πρακτικό συνάμα ζήτημα είναι ποια πλευρά θα παρενέβαινε σε περίπτωση διαρροής ραδιενεργού υλικού, μιας και Κίεβο και Μόσχα ερίζουν για το ποιος θα πρέπει να έχει τον έλεγχο της εγκατάστασης. Οι ρωσικές δυνάμεις την ελέγχουν, Ρώσοι επιστήμονες έχουν την ευθύνη αλλά οι εργαζόμενοι-τεχνικοί είναι Ουκρανοί και ναι μεν υπακούν αλλά εργάζονται υπό εξαιρετικά πιεστικές συνθήκες. Η εμπλοκή, όπως θα δούμε παρακάτω, της Διεθνούς Υπηρεσίας Ατομικής Ενέργειας (IAEA), αποτελεί sine qua non συνθήκη για την εξασφάλιση της ομαλής λειτουργίας, με βασική προϋπόθεση τη διακοπή ενεργειών (όπως βομβαρδισμοί, δολιοφθορές) που πολλαπλασιάζουν τους κινδύνους.

Στο τεχνικό σκέλος, το πυρηνικό συγκρότημα της Ζαπορίζια στην Ουκρανία είναι το μεγαλύτερο στην Ευρώπη. Αποτελείται από έξι πυρηνικούς αντιδραστήρες παραγωγής ηλεκτρισμού, από ισάριθμες δεξαμενές ψύξης των αναλωμένων πυρηνικών καυσίμων του και από εκατοντάδες ειδικούς πύργους αποθήκευσης αυτών των καυσίμων. Το πυρηνικό συγκρότημα της Ζαπορίζια είναι σημαντικό για τη χώρα, καθότι σε πλήρη λειτουργία του καλύπτει περισσότερο από 20% των αναγκών της χώρας σε ηλεκτρισμό.

Σήμερα όμως το Ζαπορίζια έχει προκαλέσει το παγκόσμιο ενδιαφέρον. Θεωρείται μεγάλη πυρηνική απειλή όχι μόνο για τη χώρα αλλά και για την πολύ ευρύτερη γεωγραφική περιοχή και όχι μόνον. Ο λόγος είναι γνωστός και αναφέρεται καθημερινά από τα διεθνή ΜΜΕ. Είναι ο πόλεμος στη Ουκρανία και ειδικότερα, η κατοχή του συγκροτήματος από ρωσικά στρατεύματα. Προπαντός όμως μεγάλη ανησυχία προκαλούν οι βομβαρδισμοί που δέχεται το συγκρότημα, σύμφωνα πάντα με τις εκθέσεις των αρμόδιων Ουκρανικών αρχών προς τον αρμόδιο Οργανισμό του ΟΗΕ, την Διεθνή Υπηρεσία Ατομικής Ενέργειας. Θα πρέπει να επισημανθεί ότι Ρωσία αρμοδίως αναφέρει μετ’ επιτάσεως ότι τους βομβαρδισμούς στις πυρηνικές εγκαταστάσεις της Ζαπορίζια τους πραγματοποιούν ουκρανικές δυνάμεις και μόνον. Ως γνωστόν η αλληλοεπίρριψη ευθυνών (blame game) δεν λείπει από κανέναν πόλεμο. Εν τούτοις, αυτό δεν αλλάζει την πραγματικότητα.

Υπάρχουν μεγάλοι κίνδυνοι με πιθανές τραγικές συνέπειες που επιφυλάσσει η πυρηνική απειλή  μέσα από την επικρατούσα κατάσταση στη Ζαπορίζια: ο μεγαλύτερος κίνδυνος σε σχέση με τα τραγικά αποτελέσματα που μπορεί να επιφέρει, γνωστά ήδη από το ατύχημα του 1986  στο Τσερνόμπιλ, είναι το “λειώσιμο της καρδιάς” ενός ή περισσοτέρων αντιδραστήρων (core meld down). Αυτό μπορεί να συμβεί μετά από έκρηξη που θα προκαλέσει ένας ισχυρός και στοχευμένος  βομβαρδισμός του αντιδραστήρα, ή ένα ακούσιο ή ακόμα και εκούσιο ανθρώπινο λάθος!

Ο στοχευμένος βομβαρδισμός έχει πολύ μικρές πιθανότητες να συμβεί. Είναι ακραίος παραλογισμός, ουσιαστικά αυτοκτονικός, που αποκλείεται να  διακρίνει τη στρατιωτική ή πολιτική ηγεσία της Ρωσίας. Επιπλέον, το μάθημα του Τσερνόμπιλ οδήγησε σε μεγάλη ενίσχυση των μέτρων φυσικής προστασίας της καρδιάς όλων των πυρηνικών αντιδραστήρων αυτού του Σοβιετικού τύπου. Απεναντίας, είναι πολύ πιθανότερο να συμβεί ένα ακούσιο λάθος στον χειρισμό λειτουργίας του αντιδραστήρα, δεδομένου ότι οι Ουκρανοί χειριστές των αντιδραστήρων στη Ζαπορίζια ενεργούν κάτω από τον αυστηρό έλεγχο της ρωσικής στρατιωτικής κατοχής. Ας μην ξεχνάμε ότι στην ουσία σε ανθρώπινο λάθος οφειλόταν και το ατύχημα του Τσερνόμπιλ και μάλιστα όχι κάτω από ανάλογες συνθήκες πολέμου.

Τέλος αναφορικά με ένα ενδεχόμενο εκούσιο ανθρώπινο λάθος, θα θέλαμε να επαναλάβουμε κάτι που δεν συζητιέται, τουλάχιστον δημόσια. Το ενδεχόμενο μιας αυτοκτονικής πράξης απελπισίας των Ουκρανών χειριστών των αντιδραστήρων. Κάτι παρόμοιο με αυτό που η ιστορία πολλών χωρών μνημονεύει σαν πράξη ηρωισμού. Αναφερόμαστε στον Σαμψών και στο «Αποθανέτω η ψυχή μου μετά των αλλοφύλων», στον δικό μας καλόγερο Σαμουήλ που θυσιάστηκε ανατινάζοντας το Κούγκι, στους Ιάπωνες αεροπόρους καμικάζι,  στους παλαιστίνιους και μη αεροπειρατές αυτοκτονίας, στους τζιχαντιστές τρομοκράτες αυτοκτονίας, κοκ. Ας μην παραβλέπουμε τις παρόμοιες συνθήκες πολέμου που ζουν σήμερα οι χειριστές της Ζαπορίζια και οι οικογένειές τους στην εμπόλεμη περιοχή τους. Ο κίνδυνος αυτός δεν πρέπει να αγνοείται ούτε οι τραγικές συνέπειές του.

Μεγαλύτερος πάντως από τους προαναφερθέντες κινδύνους θεωρείται αυτός της ανάφλεξης και τελικά έκρηξης των αναλωμένων πυρηνικών καυσίμων των αντιδραστήρων που βρίσκονται στις υδάτινες δεξαμενές ψύξης. Υπενθυμίζεται η παρόμοια περίπτωση της Φουκουσίμα το 2011 και οι δραματικές συνέπειες του πυρηνικού δυστυχήματος. Η ασφάλεια των συγκεκριμένων εγκαταστάσεων που βρίσκονται στο χώρο του κάθε αντιδραστήρα στη Ζαπορίζια εξαρτάται αποκλειστικά από τον ηλεκτρισμό που παρέχει την απαραίτητη ψύξη του νερού γύρω από τα καύσιμα. Αυτός ο ηλεκτρισμός φθάνει στο συγκρότημα της Ζαπορίζια από τέσσερεις εξωτερικές γραμμές, και σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης παρέχεται από γεννήτριες εγκαταστημένες εντός του χώρου του συγκροτήματος. Από τον Μάρτιο που καταλήφθηκε το συγκρότημα και μέχρι σήμερα, σύμφωνα με τις ουκρανικές αρχές, αυτές οι παροχές έχουν επανειλημμένα γίνει στόχος βομβαρδισμών. Επιπλέον, η Ουκρανία πρόσφατα δήλωσε ότι τη Δευτέρα 22 Αυγούστου οι βομβαρδισμοί κατέστρεψαν τους μετασχηματιστές του κοντινού θερμοηλεκτρικού εργοστασίου, προκαλώντας αποσύνδεση της γραμμής ηλεκτρικής ενέργειας που το συνδέει με το πυρηνικό συγκρότημα της Ζαπορίζια. Η διακοπή διήρκεσε αρκετές ώρες πριν αποκατασταθεί αργότερα την ίδια ημέρα.

Μέσα σε αυτό το επικίνδυνα εκρηκτικό κλίμα, η Ουκρανία συνεχίζει να υπογραμμίζει την επείγουσα ανάγκη για μια αποστολή εμπειρογνωμόνων της ΙΑΕΑ, όπως δήλωσε πρόσφατα ο ΓΔ της ΙΑΕΑ Rafael Grossi: «Η παρουσία της ΙΑΕΑ θα συμβάλει στη σταθεροποίηση της κατάστασης της πυρηνικής ασφάλειας και προστασίας στις εγκαταστάσεις και στη μείωση του κινδύνου σοβαρού πυρηνικού ατυχήματος στην Ευρώπη. Η αποστολή αναμένεται να πραγματοποιηθεί εντός των επόμενων ημερών, εάν οι συνεχιζόμενες διαπραγματεύσεις επιτύχουν». Και από την άλλη μεριά η Ρωσία αναρωτιέται: «Αφού καλείται η ΙΑΕΑ, γιατί δεν πηγαίνει;». Όταν, λοιπόν, υπάρχει θέληση τα λόγια περιττεύουν. Οι πράξεις πρέπει να ακολουθήσουν και μάλιστα γρήγορα, πριν να είναι αργά για όλους.

❈ To παραπάνω κείμενο συνυπογράφουν οι Κωνσταντίνος Φίλης, Διευθυντής του Ινστιτούτου Διεθνών Υποθέσεων και αναπληρωτής καθηγητής  του Αμερικανικού Κολλεγίου Ελλάδος και  Παντελής Οικονόμου, είναι πρώην πυρηνικός επιθεωρητής της Διεθνούς Υπηρεσίας Ατομικής Ενέργειας.