Ζούμε σ’ έναν κόσμο που έχει κατακλειστεί από ρατσισμό, μυθοπλασίες, συνομοσιολογίες και θρησκευτικούς φανατισμούς κάθε είδους. Τη μαζική εμπορευματοποίηση, τη διαφήμιση, την πολιτική που ασκείται ως επαγγελματικός κλάδος του μάρκετινγκ, τη παντοδυναμία της τηλεόρασης. Αν παρακολουθήσουμε τα μικρά και τα μεγάλα που συμβαίνουν γύρω μας μπορούμε να θεωρήσουμε ότι ίσως και να ζούμε σε ένα πελώριο μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας. Οι δρόμοι είναι διάσπαρτοι με τεράστιες πινακίδες των οποίων οι απεικονίσεις είναι το προκάλυμμα, ενώ από κάτω τους βρίσκονται τυπωμένες οι λέξεις με το πραγματικό ενδιαφέρον: «Αγόρασε. Τώρα!», «Νέο!», «Μεγάλες Ευκαιρίες!», «Μοναδική Προσφορά μόνο για Εσάς!».

Δε χρειάζεται κάποιος να είναι λάτρης των βιβλίων επιστημονικής φαντασίας που περιγράφουν έναν μελλοντικό ζοφερό δυστοπικό κόσμο. Ο ζόφος είναι ήδη εδώ, και η δυστοπία μας κυβερνά. Το πρώτο πράγμα που κάνει μια ολοκληρωτική κυβέρνηση, ένα φασιστικό καθεστώς, ακόμη και μια συντηρητική κυβέρνηση στην αστική δημοκρατία, προκειμένου να χειραγωγεί τους υπηκόους τους, είναι να διαστρεβλώνει το νόημα των λέξεων ή να αλλάζει τις “ενοχλητικές” λέξεις και νοήματα προς το… ευπρεπέστερο.

Ο διάλογος μεταξύ της Αλίκης και του Χάμπτι Ντάμπτι, στο κλασικό βιβλίο του Βρετανού συγγραφέα και μαθηματικού Τσαρλς Λούτγουϊτζ Ντότζσον, περισσότερο γνωστού με το ψευδώνυμο Λιούις Κάρολ, “Οι περιπέτειες της Αλίκης στη χώρα των θαυμάτων” που κυκλοφόρησε το 1865, είναι προφητικός:

Όταν χρησιμοποιώ μια λέξη, είπε ο Χάμπτι Ντάμπτι, σημαίνει ακριβώς ό,τι εγώ την επιλέγω να σημαίνει, μήτε περισσότερα μήτε λιγότερα.
Το ζήτημα, επέμεινε η Αλίκη, είναι αν μπορείς να κάνεις τις λέξεις να σημαίνουν πολλά διαφορετικά πράγματα.
Το ζήτημα, είπε ο Χάμπτι Ντάμπτι, είναι να ξέρεις ποιος κάνει κουμάντο, αυτό είναι όλο.

Μπορεί (ακόμη) να μη ζούμε στην ολοκληρωτική κοινωνία που περιγράφουν στα βιβλία τους ο Τζώρτζ Όργουελ, ο Άλντους Χάξλεΰ και ο Ρέι Μπράντμπερι -“1984”, “Θαυμαστός νέος κόσμος” και “Φαρενάϊτ 454” αντίστοιχα-, αλλά οι επικοινωνιολόγοι της αυτοκρατορίας του χρήματος έχουν αποδειχτεί οι καλύτεροι αναγνώστες και μαθητές των βιβλίων επιστημονικής φαντασίας που περιγράφουν τις δυστοπικές κοινωνίες του μέλλοντος.

Η γλωσσοκάθαρση. “Νέα Γλώσσα” (Newspeak)

«Ο πόλεμος είναι ειρήνη», «Η ελευθερία είναι σκλαβιά», «Η άγνοια είναι δύναμη» (Τζώρτζ Όργουελ, “1984”)

Σήμερα όλο και περισσότερο ακούμε να γίνεται αναφορά σε κάποιο αφεντικό ονόματι Μεγάλος Αδελφός (Big Brother), που στο βιβλίο “1984” του Τζώρτζ Όργουελ αποτελεί έναν οιονεί αόρατο πλανητάρχη και ένα πανταχού παρών μάτι (Big Brother is watching you). «δίκης οφθαλμόν ος τα πάνθ’ ορά», όπως έγραψε ο Αισχύλος, δηλαδή «Υπάρχει ο οφθαλμός της θείας Δικαιοσύνης, ο οποίος παρακολουθεί τα πάντα».

Συνεχίζοντας την ανάγνωση του “1984”  βρισκόμαστε στη φουτουριστική χώρα της Ωκεανίας και στο έτος 2050, όπου κι έχει καθιερωθεί επισήμως η Newspeak. Λέξεις όπως «Ελευθερία», «Δημοκρατία» και «Ισότητα»,  έχουν τεθεί εξ αντικειμένου εν αχρηστία. Αλλά αν χρησιμοποιηθούν στον γραπτό και στον προφορικό λόγο, είτε ακόμη χειρότερα εγκατασταθούν στον ανθρώπινο νου, όπως συμβαίνει στον κεντρικό ήρωα της νουβέλας Γουίνστον Σμιθ, συνιστούν «Έγκλημα της σκέψης», που η Thought Police (Αστυνομία της Σκέψης) τιμωρεί αμείλικτα με βασανιστήρια, ακόμη και με θάνατο.

Βέβαια, κάποιες από αυτές τις λέξεις παραμένουν εφόσον διατηρούν την ουδέτερη σημασία τους -π.χ. το επίθετο «ελεύθερος» στο «Ο στρατιώτης είναι ελεύθερος υπηρεσίας/ιατρού» είναι αθώο και αβλαβές, αλλά το «Είμαι ελεύθερος πολίτης» προκαλεί την άμεση σύλληψη όποιου τόλμησε να το ξεστομίσει. Το κυβερνών κόμμα είναι το Engsoc (English Socialism), και εδώ είναι το πρώτο δείγμα της Newspeak, αφού το πολιτικό σύστημα αποκαλείται οξύμωρα «Ολιγαρχικός Κολεκτιβισμός». Ο «κολεκτιβισμός», που παραπέμπει στον γνήσιο ελευθεριακό κολεκτιβισμό, σε ανάρμοστο γάμο με το «ολιγαρχικός» νοηματοδοτεί ένα μέλλον πλήρους χρεοκοπίας του ανθρώπου ως ατόμου ή πιο ωμά, όπως το έθεσε ο ίδιος ο Όργουελ, «ως ανθρώπου που μια μπότα τού πατάει όλο το πρόσωπο, εσαεί» μεταλλάσσοντας τον σε ένα απρόσωπο ον.

Η Ωκεανία ως απολυταρχική κοινωνία είναι ιεραρχημένη στις ακόλουθες τρεις κοινωνικές τάξεις:

• Το “Εσωτερικό Κόμμα”, που είναι η νομενκλατούρα, η άρχουσα και ευημερούσα τάξη (ποσοστό λίγο πιο πάνω από το 1%)
• Το “Εξωτερικό Κόμμα”, οι γραφειοκράτες δημόσιοι υπάλληλοι και οι μικροαστοί της κοινωνίας (ποσοστό 18%)
• Οι “Proles” (οι οποίοι υπερβαίνουν το 80%). Είναι οι υποπρολετάριοι, οι λούμπεν, οι παρίες που ζουν κάτω από συνθήκες απόλυτης αθλιότητας οι οποίοι έχουν το “δικαίωμα” της πρόσβασης στη φτηνή pulp λογοτεχνία και στην πορνογραφία και τους επιτρέπεται να πίνουν μόνο μπίρα και φτηνό αλκοόλ όπως τζιν

Αν όλα αυτά σας φαίνονται τόσο οικεία γιατί σας θυμίζουν κάτι, είναι όχι λόγω σύμπτωσης αλλά επειδή ήδη συμβαίνουν. Μπορεί να μη μας κυβερνά τυραννικά κανένα είδος μονοκομματικού Engsoc, αλλά ο δικομματισμός των ημερών μας, στις δημοκρατίες δυτικού τύπου, μας αποδεικνύει ότι οι διαφορές μεταξύ δύο μεγάλων κομμάτων που εναλλάσσονται στην εξουσία αμβλύνονται, ελαχιστοποιούνται και βαθμιαία εξαφανίζονται όχι και τόσο απρόβλεπτα, αποδεικνύοντας μας ότι δεν έχουν τελικά καμία διαφορά όταν λαμβάνουν και ασκούν την εξουσία τους.

Δυστυχώς στις προβλέψεις του για τη μοίρα των φτωχών ανθρώπων, των proles, ο Οργουελ δεν έπεσε έξω. Αυτό που συμβαίνει σήμερα με την ανθρωποκτόνα καπιταλιστική πολιτική δεν το συνέλαβε ούτε εκείνου ο νους. Σήμερα η ανθρωπότητα αριθμεί έξι δισεκατομμύρια ψυχές. Με πραγματικά στοιχεία, το ένα και κάτι του “1984”, η αντίστοιχη νομενκλατούρα, ολιγαρχία και οικονομικά ισχυρή τάξη, έχει φθάσει στο 2%.

Το αντίστοιχο του εξωτερικού Engsoc (το 18%), δηλαδή η μεσαία τάξη, ζουν πολύ καλύτερα από τους αντίστοιχους εξωτερικούς του Engsoc σύμφωνα με το μυθιστόρημα, γιατί έχουν αποκτήσει τις απαραίτητες για το σύστημα επιστημονικές γνώσεις και αμείβονται σχετικά ικανοποιητικά, ιδίως στις ιδιωτικές επιχειρήσεις. Αλλά τι γίνεται με το 80% των έξι δισεκατομμυρίων; Πολλοί άνθρωποι στερούνται, εκτός από τη περίθαλψη της υγείας και τη πρόσβαση στην εκπαίδευση, τη στέγη, τη τροφή, ακόμη και το πόσιμο νερό. Η θνησιμότητα των παιδιών έχει ανέλθει κατακόρυφα -παιδικές ζωές θα μπορούσαν να σωθούν αν είχαν φαγητό και αν λάμβαναν τα πάμφθηνα κατάλληλα φάρμακα (που πουλάνε πανάκριβα οι φαρμακευτικές πολυεθνικές) στις διάφορες επιδημίες που τσακίζουν κατά καιρούς τον λεγόμενο «Τρίτο Κόσμο». Συμπερασματικά, με το βαθύπλουτο 2% και απέναντι τους σημερινούς λιμοκτονούντες proles, ζούμε σε έναν οργουελικού τύπου ολιγαρχικό μοντέλο τον οποίο συχνά αρέσκομαι να αποκαλώ ως «Η Αυτοκρατορία του Χρήματος».

Λιγότερη γλώσσα, περισσότερος φασισμός

«Πιότερο απ’ οτιδήποτε άλλο, αυτό που φοβάται ο άνθρωπος είναι να κάνει ένα βήμα μπρος, να ξεστομίσει μια καινούργια λέξη.» ( Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι)

Το “1984” θυμίζει έμμεσα μια άλλη “δυστοπία” με την ευρύτερη έννοια της λέξης, το μυθιστόρημα “Φαρενάιτ 451” του Ρέι Μπράντμπερι (γράφτηκε το 1953). Εδώ οι ομόλογοι της Αστυνομίας της Σκέψης είναι οι πυροσβέστες με μια πολύ πρακτική αποστολή: το κάψιμο όλων των βιβλίων. Συγκρινόμενοι οι κεντρικοί ήρωες των δύο βιβλίων ακολουθούν διαφορετική μοίρα. Ο αντιφρονών Γουίνστον (1984) καίτοι άνθρωπος με υψηλότερο του μέσου IQ, έχει μάθει να μην εμπιστεύεται κανέναν. Στο τέλος “αναπρογραμματίζεται” και με δάκρυα που βρωμάνε τζιν, κατανοεί πόσο απέραντη είναι η αγάπη του για τον Μεγάλο Αδελφό. Ο Μόνταγκ (Φαρενάϊτ 454) από πυροσβέστης – βιβλιοεμπρηστής στην υπηρεσία του κράτους, στο τέλος στρέφει τη μάνικα με τη κηροζίνη στον ίδιο τον προϊστάμενό του και όταν ο λαός οργανώνει το αντάρτικό του διασώζοντας τα βιβλία στη μνήμη του, τους ακολουθεί. Εδώ η γλώσσα δε χάνεται γιατί οι πνευματικοί άνθρωποι φυλάνε το πιο φίνο “λουλούδι” της, τη λογοτεχνία, στο θερμοκήπιο της μνήμης τους απομνημονεύοντας ο κάθε ένας από ένα βιβλίο που έχει διαβάσει.

Στη πραγματική σημερινή μας κατάσταση, αν θεωρήσουμε ότι η γλώσσα δε διατρέχει σοβαρό κίνδυνο δε σημαίνει ότι δεν περνάει κρίσεις. Στις θεωρίες του περί πειθαρχίας ο Μισέλ Φουκό, γάλλος μεταμοντερνιστής φιλόσοφος, κοινωνιολόγος, συγγραφέας, ψυχολόγος και ψυχοπαθολόγος, υποστηρίζει ότι: η ισχύς και η πειθαρχία είναι πανταχού παρούσες τόσο σε δικτατορίες όσο και στις δημοκρατίες. Η γλώσσα τελικά ναρκοθετείται από τους εχθρούς της κριτικής σκέψης και των ιδεών. Η Newspeak του “1984” στον κόσμο που ζούμε υπάρχει μέσα σε έναν λόγο “πολιτικής ορθότητας”. Ο καπιταλισμός φέρει το “καλλιτεχνικό” όνομα «οικονομία της αγοράς». Ο ιμπεριαλισμός λέγεται «παγκοσμιοποίηση», οι χώρες θύματα του ιμπεριαλισμού αποκαλούνται «χώρες υπό ανάπτυξη», η φτώχεια αποκαλείται «οικονομική στενότητα» και οι φτωχοί «άνθρωποι με ανεπαρκείς πόρους». Το λεγόμενο «δικαίωμα του αφεντικού» να απολύει όσους και όποτε γουστάρει χωρίς αποζημίωση ή όποια άλλη υποχρέωση ονομάζεται «ευελιξία της αγοράς εργασίας», οι εργαζόμενοι αποκαλούνται «απασχολήσιμοι» και η ίδια η εργασία «απασχόληση».

Η λεηλασία των δημόσιων χρηματικών αποθεμάτων από τους πολιτικούς αντί για κλοπή, ονομάζεται «αθέμιτος πλουτισμός», ο ίδιος ο θάνατος όταν αναφερόμαστε σε αυτόν λέμε «το μοιραίο». Όταν πέφτει το Χρηματιστήριο, λέγεται ότι σημειώθηκε «αρνητική άνοδος». Οι νεκροί στρατιώτες στα πεδία των σύγχρονων πολέμων είναι απλά «απώλειες» και οι απλοί πολίτες που σκοτώνονται χωρίς να φταίνε σε τίποτα «παράπλευρες απώλειες». Τα βασανιστήρια σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και αστυνομικά τμήματα αποκαλούνται «ψυχολογικές πιέσεις» και το νέο αυτό επανανοηματικό λεξικό δεν έχει τελειωμό. Με αφορμή την παγκόσμια τρομοκρατία και την ασφάλεια, καταργούνται καθημερινά ατομικές ελευθερίες.

Υπάρχουν κάμερες σε δρόμους, πλατείες, σταθμούς μετρό και πεζοδρόμια. Τα κράτη και οι κυβερνήσεις παρακολουθούν και υποκλέπτουν τις επικοινωνίες όσων θεωρούν εσωτερικό εχθρό ή πολιτικό αντίπαλο. Πολυεθνικές εταιρίες χαρτογραφούν τις καταναλωτικές μας, και όχι μόνο, συνήθειες και τις πουλάνε μέσω ψηφιακών δεδομένων. Οι τράπεζες γνωρίζουν ακριβώς πότε, πού και πώς ξοδεύουμε τα χρήματά μας και ο άνθρωπος είναι -και νιώθει- όλο και λιγότερο ελεύθερος. Ταυτόχρονα, όποτε έρχεται μια οικονομική κρίση, με την αρωγή της ίδιας της αυτοκρατορίας του χρήματος, έντεχνα προωθούνται οι άνθρωποι στην εξύψωση εθνικιστικών και ρατσιστικών μορφωμάτων, συνομοσιολογικών ψευδοθεωριών και συντηρητικών φονταμενταλισμών -όπως βλέπουμε τα τελευταία χρόνια στο Δυτικό κόσμο-, κάνοντάς τους ακόμη πιο φτωχούς στη κριτική σκέψη και ανάλυση, όπως και στη πολυμορφία των επιλογών τους, ακριβώς για να διασωθεί το υπό κατάρρευση υπάρχων σύστημα.

Τα τηλεοπτικά δελτία ειδήσεων και οι τηλεπαρουσιαστές σε ρόλο… καθηγητών φιλολογίας

«Ο ορατός κόσμος δεν είναι πια πραγματικότητα, και ο αόρατος κόσμος δεν είναι πια όνειρο» (Ουίλλιαμ Μπάτλερ Γέιτς)

Εγγενές στοιχείο του κυρίαρχου λόγου είναι το πρότυπο της δημοσιογραφίας των τίτλων, που αποπλανεί και μπερδεύει μέσω μιας έντονης επίκλησης στο συναίσθημα ειδικότερα αυτών του φόβου και της οργής, με αποτέλεσμα η πολιτική πραγματικότητα να αντικαθίσταται από την κραυγή και το σλόγκαν. Αυτό βέβαια δεν είναι κάτι καινούργιο, αλλά συμβαίνει από τότε που η εξουσία των λίγων ανακάλυψε τη δύναμη της προπαγάνδας και της χειραγώγησης μέσα από τον δημόσιο λόγο. Η σκόπιμη συντομία στο Λόγο, χωρίς ουσιαστική ανάλυση, δημιουργεί απομόνωση από τα συμφραζόμενα, κάτι που καθιστά αδύνατη την κατανόηση των διαδικασιών, των νοηματικών αποχρώσεων και των διαφορετικών γωνιών των συμβάντων. Το αποτέλεσμα είναι ένας καταιγισμός από πλήθος ειδήσεων που ξεχνιούνται μέσα σε ένα μισάωρο και που ο δέκτης-ακροατής δεν μπορεί να αξιοποιήσει διότι δεν είναι σε θέση να γνωρίζει αντικειμενικά την αυθεντικότητά τους, την προέλευσή τους, το βεληνεκές τους αλλά και αρκετές φορές ούτε και το νόημά τους.

Για το λόγο αυτό η εικόνα αντικαθιστά όλο και περισσότερο την πληροφορία -δείτε ως παράδειγμα στα διάφορα περιοδικά τις υπερμεγέθεις φωτογραφίας και τα αντίστοιχα μικρά κείμενα που τις συνοδεύουν σε ένα θέμα. Μέσα από τη τηλεοπτική γλώσσα τα “κλειδιά” του επικοινωνιακού συστήματος, όπως είναι η πληροφόρηση, η προπαγάνδα, η οικονομία, η πολιτική, αναπτύσσουν ένα επικοινωνιακό πρότυπο που έχει σχεδιαστεί και προετοιμαστεί για να μπερδέψει και να χειραγωγήσει την κοινή γνώμη, παρά να τη πληροφορήσει. Κάθε διαδικασία πληροφόρησης χειραγωγείται από τα κοινωνικο-πολιτιστικά, πολιτικά και οικονομικά συμφέροντα των λίγων.

Η αλήθεια στην ενημέρωση

«Η Ελευθερία του Λόγου δεν είναι μία γυναίκα με παράξενο επίθετο» (σύνθημα σε τοίχο)

Τίποτα από τα παραπάνω δε γίνεται να ξεπεραστεί με εκκλήσεις στους νομοθέτες ή στην ευθύνη δημοσιογράφων και εκδοτών. Η διάδοση της αλήθειας και η αδιαμεσολάβητη ενημέρωση -όπως καθετίι- βρίσκεται στα χέρια μας. Η τεχνολογία σήμερα και ειδικότερα με την έλευση του internet, μας δίνει μία τεράστια δυνατότητα αρκεί να αντιληφθούμε τη δύναμή του -όσο αυτό βέβαια παραμένει μη ελεγχόμενο από τους ισχυρούς.

Απέναντι στη συνωμοσία του ψέματος και της εξουσιαστικής προπαγάνδας έχουμε τον τρόπο να αποκαλύπτουμε την αλήθεια, να καταγγέλλουμε τη μονοκρατορία των ειδήσεων τους, να γνωστοποιούμε την αθλιότητα που μας επιβάλλουν. Σε συνδυασμό με μια εκπαιδευτική δουλειά στα σχολεία από ελεύθερους στη σκέψη δάσκαλους, που θα ενθαρρύνουν τη κριτική ελεύθερη σκέψη, την αποκάλυψη και ανάλυση των αντιθέσεων όλων αυτών που πρέπει να λέγονται αβίαστα. Να μάθουμε ότι η αλήθεια είναι το ταξίδι και όχι το λιμάνι, και η μεγαλύτερη αλήθεια είναι η αναζήτηση της αλήθειας απέναντι στη κυριαρχία του ψέματος.

Ακολουθήστε το OLAFAQ
στο Google News