Όταν αναφερόμαστε στα όπλα το μυαλό μας πάει σε εξελιγμένα οπλικά συστήματα, πολυβόλα, άρματα μάχης, στρατιωτικά αεροσκάφη και βόμβες. Ωστόσο, το πιο αποτελεσματικό, επικίνδυνο και πιο μυστικό όπλο είναι αυτό που δεν μπορούμε να δούμε. Και ο φόβος είναι ένα από αυτά.

Η συνειδητοποίηση ενός πραγματικού ή πλασματικού κινδύνου προκαλεί την αίσθηση του φόβου. Ο φόβος είναι ένα αρχέγονο ανθρώπινο συναίσθημα, όπου οξύνει τις αισθήσεις μας αναγκάζοντας μας να αντιδρούμε με ενδιαφέροντες τρόπους. Είναι ένα συναίσθημα βαθύ και ενστικτώδες που συγκεκριμενοποιείται στην καθημερινότητα σε φόβους απειλής ή απώλειας.

Η ιστορία μας έχει διδάξει ότι οι καταπιεστές χρησιμοποιούσαν πάντα τον φόβο ως το πιο ισχυρό τους όπλο. Το δίπολο φόβος και ασφάλεια είναι τα στοιχεία στα οποία στηρίζονται οι εξουσιαστικές δομές για να χειραγωγούν τα πλήθη και γιγαντώνουν την ισχύ τους. Θυμάμαι που καθόμουν σε ένα μάθημα διεθνών σχέσεων ως μεταπτυχιακή φοιτήτρια και ο καθηγητής είπε– «δεν υπάρχει καπιταλισμός χωρίς πόλεμο και θρησκεία χωρίς κόλαση».

Ο φόβος της κολάσεως, ενός μυθικού βασιλείου που αν και δεν ακούγεται καθόλου αληθοφανές – δεν είναι τυχαίο ότι είναι τόσο βαθιά ριζωμένο στην ανθρώπινη ψυχή. Η θρησκεία και οι κοινωνικοοικονομικές δομές εξουσίας είχαν πάντα ανησυχητικές ομοιότητες. Και η ανθρωπότητα έχει αποκτήσει δύναμη ασκώντας βία και ipso facto φόβο στους αδύναμους και καταπιεσμένους. Φεουδαρχία, σκλαβιά, καπιταλισμός – όποια κι αν ήταν η δομή διακυβέρνησης, όλα είχαν ένα κοινό. Ήταν και είναι ένα σύστημα που χτίστηκε πάνω στην εργαλοιοποίηση του φόβου.

Στις μέρες μας η διαχείριση του φόβου έχει γίνει άσκηση πολιτικής. Ένα ολόκληρο πολιτικό σύστημα έχει οικοδομηθεί με την πολιτική του φόβου, με συμμάχους τα ΜΜΕ και απώτερο στόχο να επιστρατεύσουν το όπλο του φόβου ή του πανικού. Πολλές φορές τα ανθρώπινα δικαιώματα και οι ελευθερίες καταπατώνται στο βωμό της ασφάλειας και της προστασίας μας. Η ιστορία βρίθει παραδειγμάτων που η εργαλοιοποίηση του φόβου από κυβερνήσεις οδήγησε σε αυταρχικά, ανελεύθερα καθεστώτα με τον μανδύα της δημοκρατικής νομιμοποίησης.

Ο πολιτικός φόβος δεν είναι ένα σύγχρονο φαινόμενο καθώς έχει χρησιμοποιηθεί και απασχολήσει πολύ και στο παρελθόν.

Σύμφωνα με τον Hobbes o πολιτικός φόβος στηριζόταν σε μια πλάνη, όπου το κράτος διαχειριζόταν επιδέξια το φόβο μεγεθύνοντάς τον. «Για πράγματα που δεν γνωρίζουμε καθόλου ή θεωρούμε ανύπαρκτα, δεν μπορούμε να έχουμε άλλη επιθυμία παρά να τα γευθούμε και να τα δοκιμάσουμε. Αποστρεφόμαστε όμως όχι μόνο τα πράγματα που ξέρουμε ότι μας έβλαψαν, αλλά και όσα δεν γνωρίζουμε αν θα μας βλάψουν ή όχι».

Για τον Montesquieu ο φόβος ήταν ο τρόμος του δεσποτισμού και οι τρομοκρατημένοι άνθρωποι δεν έχουν την ικανότητα να σκεφτούν και να πράξουν λογικά. Ο φόβος είναι μια πολιτική διαδικασία που εξυπηρετεί εκείνους που κατέχουν την εξουσία. Ο φόβος του θανάτου, μήπως χάσουμε τη δουλειά μας, το μυαλό μας, τη δημοκρατία και την υγεία μας, χρησιμοποιείται επανειλημμένως για υποσυνείδητη χειραγώγηση.

Τα αλλεπάλληλα σοκ που βιώνονται σε μία κοινωνία και η δημιουργία της εντύπωσης ότι δεν υπάρχει εναλλακτική λύση μας μετατρέπει σε ανεκτικούς πολίτες. Καθώς οι άνθρωποι δεν μπορούν να προβάλουν αντίσταση σε αλλεπάλληλες και ταυτόχρονες αλλαγές σε κάθε επίπεδο και τότε λειτουργούν σε καθεστώς αδράνειας.

Σε περιόδους έντονης οικονομικής και κοινωνικής κρίσης, η γενικευμένη αίσθηση φόβου η οποία καλλιεργείται συστηματικά ως μηχανισμός αντίστασης των μαζών, βιώνεται από ορισμένα άτομα με μεγάλη ένταση, συχνά ανεξαρτήτως των πραγματικών ατομικών τους συνθηκών. Στον απόηχο μιας τρομοκρατικής επίθεσης για παράδειγμα, οι άνθρωποι αισθάνονται πιο ευάλωτοι. Και καθώς οι κοινωνίες βρίσκονται σε επιφυλακή, είναι η καλύτερη ευκαιρία για το πολιτικό σύστημα, να χρησιμοποιήσει τους φόβους αυτούς για χειραγώγηση και υιοθέτηση της δικής του ατζέντας.Τα ΜΜΕ συμβάλλουν σημαντικά στη διάδοση του πανικού και της τρομολαγνείας. Η δύναμη της εικόνας και η επαναληψιμότητα του μηνύματος, καλλιεργούν το έδαφος για την εγκαθίδρυση ανασφάλειας και αβεβαιότητας.

Όταν η κοινωνία αισθάνεται φόβο, κατευθείαν ενεργοποιείται η αρχέγονη αντανακλαστική αντίδραση της επιβίωσης και συσπειρώνεται γύρω από κάποιον που μπορεί να προσφέρει καταφύγιο. Στην περίπτωση των κρατών, η κυβερνώσα αρχή είναι αυτή που μπορεί να προσφέρει την αίσθηση της ασφάλειας, έστω και αν αυτή είναι επίπλαστη. Δημιουργεί την πεποίθηση ότι εκείνη έχει τα μέσα να μας προστατέψει, αρκεί να παραχωρήσουμε μέρος των δικαιωμάτων μας, των ελευθεριών μας στα χέρια της. Όπως στην περίπτωση της πανδημίας, που περιοριστήκαμε στα σπίτια μας, στους δήμους μας και έρεπε να στέλνουμε μηνύματα ακόμα και για να πάμε τον σκύλο βόλτα.

Και αυτή η πειθήνια αντίδραση, η υποταγή στις δομές της εξουσίας στην ύπαρξη μιας απειλής είναι ο τρομακτικός αντίκτυπος της τρομολαγνείας. Οι συλλογικοί φόβοι καλλιεργούνται με την πάροδο των χρόνων και διαβιβάζονται μέσω της ιστορίας και των αναμνήσεων μιας κοινωνίας. Οι κοινωνία συντηρεί τους συλλογικούς φόβους και τους ανανεώνει μέσω γραπτών, προφορικών και ηλεκτρονικών αναφορών.

Έτσι λοιπόν, το συλλογικό ασυνείδητο κινητοποιείται ευκολότερα με τους ιστορικά θεμελιωμένους συλλογικούς φόβους που χρησιμοποιούνται για την κατασκευή νέων φόβων. Και όσο ζούμε με φόβο φαίνεται να είμαστε πιο πρόθυμοι να κάνουμε πίσω στα δικαιώματά μας, και αυτός είναι ο βασικός στόχος της εργαλειοποίησης του φόβου.