Τη διδάσκουμε, τη μετράμε, τη ζηλεύουμε, την καλλιεργούμε και ανησυχούμε διαρκώς για τον “θάνατό” της. Και γιατί να μην το κάνουμε; Οι περισσότεροι από εμάς μαθαίνουμε από μικρή ηλικία ότι η δημιουργικότητα είναι το κλειδί για τα πάντα—από την προσωπική ολοκλήρωση μέχρι την επαγγελματική επιτυχία και την επίλυση των πιο περίπλοκων προβλημάτων του κόσμου. Με τα χρόνια έχουμε δημιουργήσει δημιουργικές βιομηχανίες, δημιουργικούς χώρους και δημιουργικές πόλεις, γεμίζοντάς τες με μια ολόκληρη τάξη ανθρώπων που αποκαλούνται απλώς «creatives». Διαβάζουμε χιλιάδες βιβλία και άρθρα κάθε χρόνο που μας μαθαίνουν πως να ξεκλειδώσουμε, να ενισχύσουμε και να «χακάρουμε» τη δική μας προσωπική δημιουργικότητα. Και μετά διαβάζουμε ακόμα περισσότερα για να μάθουμε πως να διαχειριζόμαστε και να προστατεύουμε αυτόν τον πολύτιμο πόρο.
Δεδομένου του πόσο εμμονικά ασχολούμαστε με αυτήν, η έννοια της δημιουργικότητας μπορεί να μοιάζει σαν κάτι που υπήρχε ανέκαθεν – ένα θέμα που φιλόσοφοι και καλλιτέχνες στοχάζονταν και συζητούσαν μέσα στους αιώνες. Αν και αυτή η υπόθεση φαίνεται λογική, αποδεικνύεται ότι είναι εντελώς λανθασμένη. Όπως εξηγεί ο Σάμουελ Φράνκλιν στο πρόσφατο βιβλίο του, The Cult of Creativity («Η Λατρεία της Δημιουργικότητας»), η πρώτη γνωστή γραπτή χρήση της λέξης creativity έγινε μόλις το 1875, «κάνοντάς την ένα βρέφος όσον αφορά την ηλικία των λέξεων». Επιπλέον γράφει ότι πριν περίπου το 1950, «υπήρχαν πρακτικά μηδέν άρθρα, βιβλία, δοκίμια, πραγματείες, ωδές, μαθήματα, εγκυκλοπαιδικά λήμματα ή οτιδήποτε άλλο που να ασχολείται ρητά με το θέμα της “δημιουργικότητας”».
Αυτό γεννά κάποια προφανή ερωτήματα: Πώς ακριβώς περάσαμε από το να μην μιλάμε καθόλου για δημιουργικότητα στο να μιλάμε διαρκώς για αυτήν; Τι, αν υπάρχει κάτι, τη διακρίνει από άλλες, παλαιότερες λέξεις όπως επινοητικότητα, εξυπνάδα, φαντασία και καλλιτεχνία; Και ίσως το πιο σημαντικό: Πώς έφτασαν όλοι —από νηπιαγωγούς μέχρι δημάρχους, CEOs, σχεδιαστές, μηχανικούς, ακτιβιστές και καλλιτέχνες— να πιστεύουν ότι η δημιουργικότητα δεν είναι απλώς κάτι καλό (σε προσωπικό, κοινωνικό, οικονομικό επίπεδο), αλλά η απάντηση σε όλα τα προβλήματα της ζωής;
Ευτυχώς, ο Φράνκλιν προσφέρει κάποιες πιθανές απαντήσεις στο βιβλίο του. Ως ιστορικός και ερευνητής σχεδιασμού στο Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο του Ντελφτ στην Ολλανδία υποστηρίζει ότι η έννοια της δημιουργικότητας, όπως την αντιλαμβανόμαστε σήμερα αναδύθηκε στην Αμερική μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ως ένα είδος πολιτισμικού «βάλσαμου» — ένας τρόπος για να μετριαστούν οι εντάσεις και οι ανησυχίες που προκαλούνταν από την αυξανόμενη ομοιομορφία, τη γραφειοκρατία και την “προαστιοποίηση”.
«Τυπικά οριζόμενη ως ένα είδος χαρακτηριστικού ή διαδικασίας που σχετίζεται ασαφώς με καλλιτέχνες και ιδιοφυΐες, αλλά που θεωρητικά μπορεί να κατέχει ο οποιοσδήποτε και να εφαρμόζεται σε κάθε τομέα» γράφει ο Φράνκλιν, «η δημιουργικότητα πρόσφερε έναν τρόπο να απελευθερωθεί ο ατομικισμός μέσα στην τάξη και να αναζωογονηθεί το πνεύμα του μοναχικού εφευρέτη μέσα στον λαβύρινθο της σύγχρονης επιχείρησης».
O ίδιος ο συγγραφέας υποστηρίζει πως όπως πολλά παιδιά, μεγάλωσε πιστεύοντας ότι η δημιουργικότητα ήταν κάτι εγγενώς καλό. Σήμερα είναι αρκετά συνηθισμένο να επικρίνεται η ιδέα του «ακολούθησε το πάθος σου» και της κουλτούρας της αδιάκοπης προσπάθειας (hustle culture). Η ιδέα για το βιβλίο προέκυψε από την παρατήρηση ότι η δημιουργικότητα έπαιζε έναν πολύ ενδιαφέροντα ρόλο στο να γεφυρώνει δύο κόσμους: τον κόσμο της καινοτομίας και της επιχειρηματικότητας,και αυτή τη βαθύτερη, μποέμ πλευρά του πολιτισμού μας.
Η δημιουργικότητα είναι μια αρκετά ευέλικτη έννοια, ώστε να χρησιμοποιείται με κάθε λογής τρόπους και να σημαίνει πολλά, συχνά αντιφατικά πράγματα. Μπορεί να είναι ταυτόχρονα παιχνιδιάρικη και πρακτική, καλλιτεχνική και τεχνολογική, εξαιρετική και καθημερινή. Κι αυτό ήταν και παραμένει μεγάλο μέρος της γοητείας της. Νεωτερισμός και χρησιμότητα—πάνε χέρι-χέρι. Σε τεχνο-λυτρωτικά, υπερκαπιταλιστικά περιβάλλοντα όπως της Silicon Valley, η καινοτομία δεν έχει αξία αν δεν είναι χρήσιμη (ή τουλάχιστον εμπορεύσιμη) και η χρησιμότητα δεν έχει αξία (ή εμπορική δυναμική) αν δεν είναι καινοτόμα. Η τεχνολογία και η είσοδος της AI στις ζωές όλων μας μπορεί να δίνει μία νέα πτυχή και διαμορφώνει συνθήκες για μεγάλες συζητήσεις σχετικά με τη δημιουργικότητα, την “κλοπή” της, τα πνευματικά δικαιώματα. Ό,τι κι αν κάνουν όμως οι μηχανές ποτέ δε θα αποκτήσουν “ενσυναίσθηση”.
*Με στοιχεία από το Τechnology Review.
